Физик катталикларнинг ўлчов бирликлари

Yuklangan vaqt:

03.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.7802734375 KB

Ko'chirib olish

Физик катталикларнинг ўлчов бирликлари Режа : 1. Катталиклар ва уларнинг бирликлари. 2. Халқаро СИ бирликлар тизими. Тизимдан ташқари бирликлар. 3. Ўлчаш воситаларининг турлари: эталонлар, намунавий ва ишчи ўлчаш воситалари. 4. Ўлчаш воситаларининг иш принципига кўра турлари. 5. Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикалари .

1. Катталиклар ва уларнинг бирликлари Катталик – сифат жиҳатидан ажратилиши ва миқдор жиҳатидан аниқланиши мумкин бўлган ҳодисалар, моддий тизим, модданинг хоссасидир. Сифат тавсифи катталикнинг моҳиятини, мазмунини ифодалайдиган тавсиф ҳисобланади. Объектнинг ўлчови катталикнинг миқдор тавсифи бўлади. Кўпинча параметр деган атама ҳам ишлатилади. Параметр берилган катталикни ўлчашда ёрдамчи сифатида қараладиган катталик ҳисобланади. Муайян гуруҳлардаги катталикларнинг орасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлиб, уни физикавий боғланиш тенгламалари орқали ифодалаш мумкин. Масалан, вақт бирлигидаги ўтилган масофа бўйича тезликни аниқлаш мумкин. Мана шу боғланишлар асосида катталикларни икки гуруҳга - асосий ва ҳосилавий катталикларга бўлиб ўрганилади: Асосий катталик деб кўрилаётган тизимга кирадиган ва шарт бўйича тизимнинг бошқа катталикларига нисбатан мустақил қабул қилиб олинадиган катталикка айтилади. Масалан, масофа (узунлик), вақт, температура, ёруғлик кучи кабилар. Ҳосилавий катталик деб тизимга кирадиган ва тизимнинг катталиклари орқали ифодаланадиган катталикка айтилади. Масалан, тезлик, тезланиш, электр қаршилиги,қувват ва бошқалар. Катталикларнинг сифат тавсифларини расмий тарзда ифодалашда ўлчамликдан фойдаланамиз.Ўлчанадиган катталик - ўлчаш вазифасининг асосий мақсадига мувофиқ ўлчаниши лозим бўлган, ўлчанадиган ёки ўлчанган катталикдир. Катталикнинг ўлчамлиги деб, шу катталикнинг тизимдаги асосий катталиклар билан боғлиқлигини кўрсатадиган ва пропорционаллик коэффициенти 1 га тенг бўлган ифодага айтилади.

Катталикларнинг ўлчамлиги dimension (ингл.) - ўлчам, ўлчамлик маъносини билдирадиган сўзга асосланган ҳолда dim символи билан белгиланади. Одатда, асосий катталикларнинг ўлчамлиги мос ҳолдаги бош ҳарфлар билан белгиланади, масалан, dim l = L; dim m = M; dim t = T. Ҳосилавий катталикларнинг ўлчамлигини топишда қуйидаги қоидалар амал қилади: 1. Тенгламанинг ўнг ва чап томонларининг ўлчамлиги мос келмаслиги мумкин эмас, чунки, фақат бир хил хоссаларгина ўзаро солиштирилиши мумкин. Бундан хулоса қилиб айтадиган бўлсак, фақат бир хил ўлчамликка эга бўлган катталикларнигина алгебраик қўшишимиз мумкин. 2. Ўлчамликларнинг алгебраси кўпаювчан, яъни фақат кўпайтириш амалидан иборат. 2.1. Бир нечта катталиклар кўпайтмасининг ўлчамлиги уларнинг ўлчамликларининг кўпайтмасига тенг, яъни: A, B, C, Q катталикларининг қийматлари орасидаги боғланиш Q=ABC кўринишда берилган бўлса, у ҳолда dim Q = (dim A) (dim B) (dim C). 2.2. Биркатталикнибошқасигабўлишдагибўлинманингўлчамлигиулар нингўлчамликларинингнисбатигатенг , яъни Q = A/B бўлса , уҳолда dim Q = dim A / dim B. 2.3. Даражагакўтарилганиҳтиёрийкатталикнингўлчамлигиунингўлчам лигинишударажагаоширилганлигигатенгдир , яъни , Q = A n бўлса , уҳолда , dim Q = dim A n . Масалан , агартезлик v = l/t бўлса , уҳолда dim v = dim l / dim t = L/T = LT -1 . Шундайқилиб , ҳосилавийкатталикнингўлчамлигиниифодалашдақуйидагиформуладанфойда ланишимизмумкин : dim Q = L n M m T k ....,

бунда , L, M, T , - мосравишдаасосийкатталикларнингўлчамлиги ; n, m, k. …, - ўлчамликнингдаражакўрсаткичи . Ҳар бир ўлчамликнинг даража кўрсаткичи мусбат ёки манфий, бутун ёки каср сонга ёхуд нолга тенг бўлиши мумкин. Агар барча даража кўрсаткичлари нолга тенг бўлса, у ҳолда бундай катталикни ўлчамсиз катталик дейилади. Бу катталик бир номдаги катталикларнинг нисбати билан аниқланадиган нисбий (масалан, диэлектрик ўтказувчанлик), логарифмик (масалан, электр қуввати ва кучланишининг логарифмик нисбати) бўлиши мумкин. Кўрилаётган физикавий объектнинг иҳтиёрий бир хоссасининг миқдор тавсифи бўлиб унинг ўлчами хизмат қилади. Муайян миқдорий объект, тизим, ҳодиса ёки жараёнга тегишли бўлган катталикнинг миқдорий аниқланганлигикатталикнинг ўлчамини белгилайди. Катталик ўлчамининг катталик учун қабул қилинган бирликларнинг маълум бир сони билан ифодаси каталикнинг қиймати дейилади. Катталикнинг қийматига кирувчи номсиз сон катталикнинг сонли қиймати ҳисобланади. Сонли қиймат катталикнинг ўлчами нолдан қанча бирликка фарқланишини, ёки ўлчаш бирлиги сифатида олинган ўлчамдан қанча бирлик катта (кичик) эканлигини билдиради. Бошқача айтганда Q катталигининг қиймати уни ўлчаш бирлигининг ўлчами [Q] ва сонли қиймати q билан ифодаланади деган маънони англашимиз лозим: Q = q[Q]. Катталикнинг асосий бирлиги деб бирликлар тизимидаги иҳтиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади. Ҳосилавий бирлик деб, берилган бирликлар тизимининг бирликларидан тузилган, таърифловчи тенглама асосида келтириб чиқарилувчи ҳосилавий катталикнинг бирлигига айтилади.

2. Халқаро СИ бирликлар тизими. Тизимдан ташқари бирликлар 1960 йилда ўлчов ва оғирликларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул қилди. Бу тизим СИ (SI - Systeme international) тизими деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда СИ тизимига бир қатор ўзгартиришлар киритилди. Бу тизимнинг қатор қўлайликлари ва афзалликлари уни деярли барча давлатларда фойдаланилишини таъминлади: - универсаллиги, яъни илм-фан ва техниканинг барча соҳаларини қамраб олганлиги; - ўлчашларнинг барча турлари ва соҳаларини бирхиллаштириш имконияти; - катталикларнинг когерентлиги; - бирликларни юқори аниқликда ҳосил қилиш мумкинлиги; - физика, кимё ва бошқа шу каби фанларда қўлланадиган формулаларни содда шаклда ифодалаш мумкинлиги; - ўз номларига эга бўлган каррали ва улушли бирликларни ҳосил қилишнинг ягона тизимда бўлиши; - ўкитиш жараёнларини юқори дидактиклигини таъминлаш мумкинлиги (ортиқча ва тизимдан ташқари бўлган бирликларни ўрганиш эҳтиёжи йўқлиги); - давлатлараро илмий-техника ва иқтисодий алоқаларни ривожлантиришда умумий ечимларни олишда қулай имкониятлар мавжудлиги. Мамлакатимизда СИ тизимининг фаолиятнинг барча соҳаларида ягона тизим сифатида қўлланилиши қонун билан белгилаб қўйилган. СИ тизими асосий ва ҳосилавий ўлчов бирликларидан иборат. СИ тизимида қабул қилинган асосий бирликлар 1- жадвалда берилган. 1 –жадвал СИ бирликлар тизимининг асосий ўлчов бирликлари Каттали Бирлик

Номи Ў лча Но Бел Таърифи Узунл ик L мет р m Метр - ёру ғ лик нинг 1/299792458 s вақт орали ғ ида вакуумда босиб ўтадиган масофа си Масса M кил о- гра мм kg Килограмм бу масса бирлиги бўлиб халқаро килограмм-прототипининг массасига тенг Ва қ т Т сек унд s Секундбуцезий -133 атомиасосийҳолатинингиккиўтанозиксатҳлариораси дагибир - биригаўтишигамувофи қ келадиганнурланишнинг 9192 631 770 давридир Электр токи (электр токини нг кучи) 1 амп ер А Ампербувакуумдабир - биридан 1 m орали қ дажойлашган , чексизузун , ўтакичикдумалоқкўндалангкесимлииккипараллелтў ғ ричизиқлиўтказгичлардантокўтганда ў тказгичнингҳа р 1 m узунлигида 2  10 -7 N гатенгўзаротаъсиркучиниҳосил қ илаоладиганўзгарма стоккучи Т ермо динам ик ҳарора т θ кел ьви н К Кельвинбутермодинамикҳароратбирлигибўлиб , усув нингучланмануқтаситермодинамикҳароратнинг 1/273,16 қисмигатенг Модда миқдо ри N мол ь mol Мольбумассаси 0,012 kg бўлгануглерод - 12 дақанчаатомбўлса , узтаркибигашунчаэлементлариниолгантизимнингмо ддами қ доридир . Мольнитадби қ этишдаэлементларигуруҳланганбўли шилозимвауларатом , молекула , ион , электронвабош қ азаррачаларгуруҳлариданиборатбўл ишимумкин

Ё ру ғ ли к кучи J кан дел а cd Кандела бу берилган йўналишда 540-10Hz частотали монохраматик нурланишни тарқатувчи ва шу йўналишда энергетик ёруғлик кучи 1/683 W/sr ни ташкил этувчи манбанинг ёруғлик кучидир Изоҳлар: 1. Кельвин температурасидан (белгиси Т) ташқари t=T-To ифода билан аниқланувчи Цельсий температураси (белгиси t) қўлланилади, бу ерда таърифи бўйича Т=273,15 К. Кельвин температураси кельвинлар билан Цельсий температураси - Цельсий градуслари билан ифодаланади (халқаро ва ўзбекча белгиси °С). Ўлчови бўйича Цельсий градуси кел ьвинга тенг. Цельсий градуси бу «кельвин» номи ўрнига ишлатиладиган махсус ном. 2. Кельвин температураларининг айирмаси ёки оралиғи кельвинлар билан ифодаланади. Цельсий температураларининг айирмаси ёки оралиғини кельвинлар билан ҳам, Цельсий градуслари билан ҳам ифодалашга рухсат этилади. 3. Халқаро амалий температура белгисини 1990 йилги халқаро температура шкаласида ифодалаш учун, агар уни термодинамик температурадан фарқлаш лозим бўлса, унда термодинамик температура белгисига «90» индекси қўшиб ёзилади (масалан, Т 90 ёки t 90 ) СИ нинг ҳосилавий бирликлари СИ нинг когерент ҳосилавий бирликларини ҳосил қилиш қоидаларига мувофиқ келтириб чиқарилади. СИ нинг асосий бирликларидан фойдаланиб келтириб чиқарилган ҳосилавий бирликларнинг намуналари 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал Номлари ва белгилари асосий бирликлар номларидан ва белгиларидан ташкил топган СИ нинг ҳосилавий бирликлари намуналари Катталик Бирлик Номи Ўлчам лиги Номи Белгиси Майдон L 2 метрнинг квадрати m 2 Ҳажм, сиғдирувчанлик L 3 метрнинг куби m 3 Тезлик LT -1 секундига метр m/s Тезланиш LT -2 метр тақсим секунднинг m/s 2

квадрати Зичлик L -3 M килограмм та қ сим метрнинг куби kg/m 3 Тўлқин сон L -1 метрнинг даражаси минус бир m -1 Электр токининг зичлиги L -2 I ампер та қ сим метрнинг квадрати А/ m 2 Магнит майдоннинг кучланганлиги L -1 I ампер тақсим метр А/ m Равшанлик L -2 J кандела тақсим метрнинг квадрати cd/m 2 СИ нингмахсусномивабелгиланишигаэга бўлган ҳосилавий бирликлари 3-жадвалда кўрсатилган. 3-жадвал СИ нинг махсус номига ва белгиланишига эга бўлган ҳосилавий бирликлари Катталик Бирлик Номи Ўлчамлиги Номи Белги - си SI нинг асосий ва ҳосилавий бирликлари орқали ифодаланиши Ясси бурчак l Радиан rad m  m - 1= l Фазовий бурчак l стерадиан sr m 2  m - 2 =l Частота Т - 1 герц Hz s - 1 Куч LMT -2 ньютон N m  kg  s -2 Босим L -1 MT -2 паскаль Pa m -1  kg  s -2 Энергия, иш, иссиқлик миқдори L 2 MT -2 джоуль J m 2  kg  s -2 Қувват L 2 MT -3 ватт W m 2  kg  s - 3 Электр заряди, электр миқдори TI кулон С s  A Электр кучланиш, электр потенциал, электр L 2 MT - 3 I -1 вольт V m 2  kg  s - 3 -A -1

потенциаллар айирмаси, электр юритувчи куч Электр сиғим L - 2 M -1 T 4 I 2 фарад F m -2  kg -1 s 4 A 2 Электр қаршилик L 2 M -1 T 3 I 2 ом Ω m 2  kg  s -3 A 2 Электр ўтказувчанлик L -2 M 1 T -3 I -2 сименс S m - 2  kg -1  s 3 A - 2 Магнит индукциясининг оқими, магнит о қ ими L 2 MT - 2 I - 1 вебер Wb m 2  kg  s -2  A - 1 Магнит оқимининг зичлиги, магнит индукцияси MT - 2 I -1 тесла Т kg  s -2  A -1 Индуктивлик, ўзаро индуктивлик L 2 MT -2 I -2 генри H m 2  kg  s - 2  A - 2 Цельсий температураси θ Цельсий градуси 0 С К Ёру ғл ик о қ ими J люмен lm cd  sr Ё ритилганлик L - 2 J люкс Ix m -2  cd  sr Ионловчи нурланишнинг ютилган дозаси, керма L 2 T -2 грей Gy m 2 s -2 Изоҳлар: 1. 3-жадвалга ясси бурчак бирлиги - радиан ва фазовий бурчак бирлиги – стерадиан киритилган. 2. Халқаро бирликлар тизимини 1960 йили Ўлчовлар ва тарозилар XI Бош конференциясида қабул қилишда учта бирликлар синфи кирар эди: асосий, ҳосилавий ва қўшимча (радиан ва стерадиан). ЎТБК радиан ва стерадиан бирлигини «қўшимча» деб таснифлади, унинг асосий ёки ҳосилавий эканлиги туғрисидаги масалани очиқ қолдирди. Бу бирликларнинг иккиланма тушунишни бартараф қилиш мақсадида Ўлчовлар ва тарозилар халқаро Қўмитаси 1980 йил қўшимча СI бирликлари синфини ўлчамсиз ҳосилавий бирликлар синфи деб тушунишни қарор қилди, ЎТБК ҳосилавий СИ бирликлари учун ифодаларда уларни қўллаш ёки қўлланмасликни очиқ қолдирди. 1995 йил XX ЎТБК СИ дан қўшимча бирликлар синфини олиб ташлашга, бошқа ҳосилавий СИ бирликлари учун ифодаларда қўлланиш ёки қўлланилмаслиги мумкин бўлган (заруриятга кўра) радиан ва стерадианни СИ нинг ўлчамсиз ҳосилавий бирликлари деб аташга қарор қилди.

СИ тизими ўнли каррали ва улушли бирликлардан фойдаланиш имконини ҳам беради. СИ нинг ўнли каррали ва улушли бирликларининг номлари ва белгиланиши 4-жадвалда келтирилган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар ёрдамида ҳосил қилинади. 4-жадвал SI нинг ўнли каррали ва улушли бирликларнинг номлари ва белгиланишини ҳосил қилиш учун фойдаланиладиган кўпайтувчи ва олд қўшимчалар Ўнли кўпайтувчи Олд қўшимча Олд қўшимча белгиси Ў нли кўпайтувчи Олд қўшимча Олд қўшимча белгиси 10 24 иота Y 10 - 1 деци d 10 21 зетта Z 10 -2 санти с 10 18 экса Е 10 -3 милли m 10 15 пета Р 10 -6 микро μ 10 12 тера Т 10 -9 нано n 10 9 гига G 10 -12 пико p 10 6 мега М 10 -15 фемто f 10 3 кило k 10 - 18 атто а 10 2 гекто h 10 -21 зепто z 10 1 дека da 10 -24 иокто y Изоҳлар: 1. Асосий бирликнинг номи - килограмм "кило" олд қўшимчасига эга бўлганлиги сабабли массани каррали ва улушли бирликларини ҳосил қилиш учун массанинг улушли бирлиги – грамм (0,001 kg) ишлатилади ва олд қўшимчалар "грамм" сўзига қўшилибёзилиши лозим, масалан, микрокилограмм (µkg) ўрнига миллиграмм (mg). 2. Массанинг улушли бирлиги - граммни олд қўшимчасиз ишлатиш рухсат этилади (бирликнинг белгиси -g). 3. Бирликнинг номига ёки белгисига икки ёки ундан кўпроқ олд кўшимчаларни кетма-кет қўшишга йўл қўйилмайди. Масалан, бирлик номи микромикрофарад ўрнига пикофарад ёзилиши керак. 4. Олд қўшимча ёки унинг белгиси бирликнинг номига, ёки мос ҳолда, белгисига қўшиб ёзилиши лозим.

Катталиклар бирликларини белгилаш ва ёзишнинг тартиби ва қоидалари O'z DSt 8.012:2004 “Ўлчовлар бирлигини таъминлаш давлат тизими. Катталиклар бирликлари” стандартда стандартда атрофлича ёритилган. Агар бирлик бирликлар кўпайтмаси ёки нисбати кўринишида тузилган бўлса, у ҳолда олд қўшимчани ёки унинг белгисини кўпайтма ёки нисбатга кирувчи биринчи бирлик номига ёки белгисига кўшиб ёзиш лозим. Т ў ғри: килопаскаль-секунда та қ сим метр ( kPa · s / m ). Нот ў ғри: паскаль-килосекунда та қ сим метр ( Pa · ks / m ). Асосланган ҳолларда, бундай бирликлар кенг тарқалган ҳолларда банднинг биринчи қисмига мувофиқ тузилган бирликларга ўтиш қийин бўлса, олд қўшимчани кўпайтманинг иккинчи кўпайтувчисига ёки нисбатнинг махражида ишлатилишига рухсат этилади, яьни масалан: тонна- километр (t  km), вольт тақсим сантиметр (V/cm), ампер тақсим миллиметр квадрат (A/mm). Даражага кўтарилган бирликнинг каррали ва улушли бирликлар номи олд қўшимчани асосий бирлик номига қўшиб ёзиш билан ҳосил қилинади Масалан, юза бирлигининг каррали ёки улушли бирлигини ҳосил қилиш учун олд қўшимчани асосий бирлик - метрга қўшиш керак: километрнинг квадрати, сантиметрнинг квадрати ва ҳ.к. Даражага кўтарилган бирлик олинган каррали ва улушли бирликларининг белгиларини шу даража кўрсаткичини мазкур бирликдан олинган карра ёки улуш белгисига қўшиб тузиш лозим, шунда кўрсатгич каррали (ёки улушли) бирликнинг (олд қўшимча билан бирга) даражага кўтарилганлигини ифодалайди. Мисоллар 1 . 5 km 2 =5(10 3 m) 2 =5 10 6 m 2 2. 250 cm 3 / s =250(10 -2 m ) 3 / s =250  10 -6 m 3 / s 3. 0,002 cm -1 =0,002(10 -2 m ) - 1=0,002  100 m - 1 =0,2 m -1

Катталиклар кийматини ёзиш учун бирликларни ҳарфлар билан ёки махсус белгилар (...°, ...', ...") билан белгилаш лозим. Бирликларнинг ҳарфли белгилари тўғри шрифт билан босилиши керак. Бирликлар белгиларида нуқта қисқартириш белгиси сифатида қўйилмайди. Бирликларнинг белгилари катталикларнинг рақамли қийматларидан кейин шу сатрда (бошқа сатрга ўтказмасдан) жойлаштирилиши лозим. Агар бирлик белгиси олдидаги сонли қиймат эгри чизиқли каср кўринишида бўлса, у қавсга олиниши керак. Соннинг охирги рақами ва бирликнинг белгиси орасида бир ҳарфли очиқ жой қолдириш лозим. Тўғри: 1 00 kW 80% 20 °С Нот ўғ ри: 100 kW 80% 20°С Истисно ҳолларида сатр устига кўтарилиб қўйиладиган махсус белги ва сон ўртасида очиқ жой қолдирилмайди. Т ўғ ри: 20°. Нот ў ғри: 20 °. Катталикнинг сонли қийматида ўнли каср борлигида бирликнинг белгисини ҳамма рақамлардан кейин жойлаштириш лозим. Тўғри: 423,06 m 5,758° ёки 5°45,48' ёки 5 0 45'28,8". Нотўғри: 423 m 0,6 5°758 ёки 5°45',48 ёки 5°45'28",8. Катталиклар қийматлари чегаравий оғишлари билан кўрсатилганда сонли қийматлари чегаравий олишлари билан қавс ичига олиниши лозим ва бирликнинг белгиси қавсдан кейин қўйилиши лозим. Ёки бирликлар белгиси катталикнинг сонли кийматидан кейин ва унинг чегаравий оғишидан кейин қўйилиши лозим. Т ўғ ри: Нот ўғ ри:

(100,0±0, 1 ) kg 50 g ± 1 g . 100,0 ±0,1 kg 50± 1 g. Бирликлар белгисини жадвалнинг устун сарлавҳаларида ва сатр номларида (ёнбошларида) қўлланилишига йўл қўйилади. 1-мисол Номинал сарф, m 3 / h Кўрсатувларнин г юқори чегараси, т 3 Роликнинг охирги ўнг томонидаги б ў линмасининг қ иймати, т 3 ,40 ва 60 100 000 0,002 100, 160, 250, 400, 600 ва 1 000 1 000 000 0,02 2500, 4 000, 6000 ва 10 000 10 000 000 0,2 2 - мисол К ў рсаткич номи Тортиш қ увватидаги қ иймати, kW 18 25 37 Ташқи ўлчамлари, mm : узунлик Эни Баландлиги Ко л ия, mm Орал иқ , mm 3080 1430 2 190 1090 275 3500 1 685 2745 1 340 640 4090 2395 2770 1 823 345 Бирликлар белгиларини формуладаги катталикларнинг белгиларига берилган изохларда қўллаш рухсат этилади. Бирликлар белгиларини катталиклар ўртасидаги ёки уларнинг сон қийматлари ўртасидаги боғланишни ифодаловчи ҳарфлар шаклида келтирилган формулалар билан бир сатрда жойлаштиришга йўл қўйилмайди. Тўғри. v = 3,6 s/t, бу ерда v — тезлик, km/h; Нот ў ғри : v - 3,6 s/t km/h, бу ерда

Кўпайтмага кирувчи бирликларнинг ҳарфли белгиларини кўпайтма белгиларидек ўрта чизиғига қўйилган нукталар билан ажратиш лозим. Бу мақсадда «х» белгисидан фойдаланиш мумкин эмас. Т ўғри : N·m A·m 2 Pa·s Нот ўғри: Nm Am 2 Pas Кўпайтмага кирувчи бирликларнинг ҳарфли белгиларини, агар бу англашилмовчиликка олиб келмаса очик жой қолдириб ажратишга й ў л қўйилади. Бирликлар нисбатининг ҳ арфли белгиларида бўлиш белгиси сифатида фақат битта қ ия ёки горизон т ал чизи қ ишлатилиши лозим. Бирликлар белгисининг кўпайтмаси сифатида даражага (мусбат ва манфий) кўтарилган бирликлар белгисини қўлланилиши мумкин. Нисбатга кирувчи бирликнинг биронтасига манфий даража кўринишида белги киритилган бўлса (масалан s -1 , m - 1 , К -1 , с - 1 ) унда қия ёки горизонтал чизиқни қўллашга йўл қўйилмайди . Т ўғри: W·m -2 ·K -1W m 2⋅k Нот ўғри: W/m 2 /K W m 2 K Қия чизиқ қўлланилганда суратдаги ва махраждаги бирликлар белгиларини бир сатрда жойлаштириш лозим, махраждаги бирликлар белгиларининг кўпайтмасини қавс ичига олиш лозим. Т ў ғ ри : m/s W/(m·K). Нот ў ғ ри : m s W/m·K. Икки ва ундан ортиқ бирликлардан ташкил топган ҳосилавий бирлик кўрсатилганда бирликларнинг белгисини ва номларини комбинациялаш ёки

$бир бирликларнинг белгисини, бошқаларнинг номларини келтиришга йўл қўйилмайди. Т ў ғри: 80 km / h Нот ў ғри: 80 km /соат Махсус белгилар бирикмаларини ...°, ...', ...", % ва °/ oo бирликларни ҳарфли белгилари билан биргаликда ишлатишга йўл қўйилади, масалан, ...°/ s . ИСО\МЭК томонидан тавсия этилган 5-жадвалда берилган ахборот миқдори бирликлари ҳам қўлланилади. 5 - жадвал Ахборот миқдори бирликлари Бирлик Изоҳ Номи Белгиси Қиймати Ахборот ми қ дори Бит 1 ) байт 2)3) bit В (byte) 1 1 В = 8 bit Иккили сано қ тизимидаги ахборот бирлиги (Иккили ахборот бирлиги) 1) «Ахборот ми қ дори» атамаси ахборотни ра қа мли қ айта ишлаш ва узатиш қ урилмаларида, масалан рақамли ҳи соблаш техникасида (компьютерларда) эслаб қолувчи қурилмалар ҳажмини, компьютер дастурида фойдаланиладиган хотира ми қ дорини ёзишда қўлланилади. 2) МЭК 600272 ҳалқаро стандартига мувофиқ "бит" ва "байт" бирликлари SI олд қўшимчалари билан қўлланилади. 3) Тарихан шундай вазият мавжудки, бунда "байт" номи билан SI олд қўшимчаси бир мунча нотўғри фойдаланилган (1000 = 10 3 ўрнига 1024 = 2 10 қабул қилинган): 1 Kbyte = 1024 byte, 1 Mbyte = 1024 Kbyte, 1 Gbyte = 1024 Mbyte ва ҳ.к. Бунда 10 3 кўпайтувчисини белгилашда фойдаланиладиган кичик «к» ҳарфидан (фарқли Kbyte белгиси катта «К» ҳарфи билан ёзилади. СИ тизимига киритилмаган (микрон, ангстрем, тонна, карат, баррел ва шу каби) ўлчов бирликлари ҳам мавжуд. Мамлакатимиз ҳудудида СИ тизимига киритилмаган ўлчамларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг рухсати билан қўллаш мумкин. Ташқи савдо фаолиятини амалга ошириш чоғида контракт$ шартларига мувофиқ физик ўлчамларнинг ўзга бирликлари ҳам ишлатилиши мумкинлиги белгилаб қўйилган. Физик ўлчам бирликларининг номи, белгиси, уларни ёзиш ва қўллаш қоидалари “Ўзстандарт” агентлигининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади.