logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Mexanikada saqlanish qonunlari

Mexanikada saqlanish qonunlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

430.5 KB
Ko'chirib olish
Mexanikada saqlanish qonunlari Reja: 1. Impulsning saqlanish qonuni. Absolyut noelastik urilish. 2. Mexanik energiyaning saqlanishqonuni. Mutloq elastik urilish. 3. Impuls momentining saqlanish qonuni. 4. Markaziy kuchlar maydonidagi harakat. Kosmik tezliklar va kosmik uchishlar muammosi. 6. Fazo va vaqt simmetriya xossalari bilan saqlanish qonunlari orasidagi bog’lanish 1-§. Impulsning saqlanish qonuni. Absolyut noelastik urilish. 1. Yopiq sistemaga tashqi kuchlar ta&#39;sir etmaydi. Shuning uchun impulsning o&#39;zgarish (2.20) qonunidan impulning saqlanish qonunideb ataluvchi quyidagi qonun kelib chiqadi: Yopiq sistemaning impulsi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi: 0 /  dt dP va constvmP n i ii    1 (1) bu yerda m i va v i - n ta nuqtadan tashkil topgan sistemaning i nchi moddiy nuqtasining massa va tezligi. Shuningdek, yopiq sistema impulsining inersial sanoq sistemasining dekart koordinat o’qlaridagi proeksiyalari ham o&#39;zgarmaydi: const P const P const P z y x    , , (1`) Sistemaning impulsi P=mV c bo&#39;ladi. Bu yerda m-sistemaning to’liq massasi, V c - uning massa markazining tezligi. Shuning uchun impulsning saqlanish qonunidan quyidagi natija kelib chiqadi: Yopiq sistemada sodir bo&#39;luvchi harqanday jarayonlarda sistema massa markazining tezligi o&#39;zgarmaydi: const Vc . Biz Nyuton qonunlariga asoslanib, impulsning saqlanish qonunini oldik, chunki ayni uning yordamida impulsning o&#39;zgarish qonuni(2.20) keltirib chiqarilgan. Ammo impulsning saqlanish qonuni, Nyuton qonunlaridan farqli ravishda klassik mexanika chegarasidan tashqarida ham o&#39;rinlidir. Masalan, tajribalarning ko&#39;rsatishicha bu qonun mikroskopik jismlar sistemasi uchun qanchalik to’g’ri bo&#39;lsa, hatti-harakati Nyuton mexanikasi bilan emas, balki kvant mexanikasi bilan ifodalanuvchi mikrozarralar sistemasi uchun ham shunchalik to’g’ridir. Bu qonun sistemani tashkil qiluvchijism yoki zarrachalarning tezligi kichik yoki kattaligiga bog’liq bo&#39;lmagan holda relyativistik mexanikada ham bajariladi. Bunda impulsga nafaqat zarracha va jism, balki maydon ham ega bo&#39;lishini nazarda tutish kerak. Buning ko&#39;rgazmali ravishda tasdiqlanishini elektromagnit to&#39;lqinlarning, xususan yorug’likning to’siqdan qaytishida yoki unda yutilishida bosim berishida ko&#39;rishimiz mumkin. Shunday qilib, impulsning saqlanish qonuni fizikaning eng fundamental qonunlaridan biridir. Bu masalaga bu yana 6-§ da to&#39;xtalamiz. 2. Ba&#39;zi bir jarayonlarda (masalan, urilishda, portlashda va otilishda) sistema ?ismlarining impulsi nisbatan qisqa vaqt oraligida katta o&#39;zgarishlarga duchor bo&#39;ladi. Bu sistemada qisqa vaqtli, lekin miqdori jihatdan sistemaga doimo ta&#39;sir etib turuvchi tashqi kuchlarga (masalan, og’irlik kuchi) qaraganda juda katta bo&#39;lgan sistema qismlarining o&#39;zarota&#39;sir ichki kuchlarining paydo bo&#39;lishi bilan bog’liq. Odatda bunday jarayonda tashqi kuchlarning sistemaga ta&#39;sirini hisobga olmaslik mumkin, ya&#39;ni taxminan sistemaning to’liq impulsi, ko&#39;rilayotgan jarayonda butunlay o&#39;zgarmaydi deb hisoblash mumkin. Agar sistema yopiq bo&#39;lmasa, lekin unga ta&#39;sir etuvchi tashqi kuchlarning bosh vektori aynan nolga teng bo&#39;lsa (F tash = 0), u holda (2.20) qonunga binoan sistemaning impulsi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi: const P  . Odatda F tash ¹ 0 va const P ¹ bo&#39;ladi. Ammo, agar tashqi kuchlar bosh vektorining qandaydir qo’zg’almas o’qqanisbatan proeksiyasi aynan nolga teng bo&#39;lsa, impuls vektorining o&#39;sha o’qqa proeksiyasi ham vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Masalan, agar sistemaga faqat vertikal yo&#39;nalgan tashqi kuchlar ta&#39;sir etayotgan bo&#39;lsa, sistema impulsining gorizontal tashkil etuvchisi o&#39;zgarmaydi. Bunga quyidagi tajribada ishonch hosil qilish mumkin. Tajriba. Og’ir mayatnik gorizontal relsda hech qanday ishqalanishsiz erkin harakatlanishi mumkin bo&#39;lgan aravachaga o&#39;rnatilgan (1-rasm). Agar aravachani 1-rasm. ushlab turib, mayatnikni muvozant vaziyatidan og’dirib, so&#39;ngra mayatnik va aravachani bir vaqtda qo’yib yuborilsa, ikkalasi ham harakatga keladi. Aravachaning tezlik yo&#39;nalishi mayatnik og’irlik markazi tezligining gorizontal tashkil etuvchisiga doimo teskari yo&#39;nalgan bo&#39;ladi. Tebranish davomidagi mayatnikning shari eng katta og’ishga bo&#39;lgan vaqt momentlarida, u nol tezlikka ega bo&#39;ladi, aravacha ham to’xtaydi. 3. Impulsning saqlanish qonunini ikki jismning mutloq noelastik to’g’ri markaziy urilishini hisoblashga qo&#39;llanishini ko&#39;ramiz. Urilish deb, jismlar to’qnashganda juda vaqt orlig&#39;ida sodir bo&#39;luvchi ularning tezliklarini chekli o&#39;zgarish hodisasiga aytiladi. Urilish jarayonida to’qnashuvchi jismlar orasida qisqa vaqtli o&#39;zaro ta&#39;sir urilish kuchlari hosil bo&#39;ladi, vaholanki, bu kuchlar jismga ta&#39;sir etuvchi barcha tashqi kuchlardan bir necha marta ortiq. Shuning uchun urilish jarayonida urilayotgan jismlar sistemasini taxminan yopiq deb hisoblash* va unga impulsning saqlanish qonunini qo&#39;llash mumkin. Urilayotgan jismlar sirtining ularning tegish nuqtasiga o&#39;tkazilgan umumiy normal urilish chizig’i deyiladi. Agar urilish oldidan urilayotgan jismlarning massa markazlarining tezligi urilish chizig’iga parallel bo&#39;lsa, to’g’ri urilish deyiladi. Agar urilayotgan jismlarning massa markazlari urilish chizig’ida yotsa, urilish markaziy deyiladi. Agar urilishdan keyin jismlar bir butun holda, ya&#39;ni bir xil tezlikda harakatlansa, to’g’ri markaziy urilish mutloq noelastik urilish deyiladi. Agar urilishigacha jismlarning tezliklari v 1 va v 2 , ularning massalari m 1 va m 2 bo&#39;lsa, impulsning saqlanish qonuniga binoan bu jismlarning mutloq noelastik to’g’ri markaziy urilishdan keyingi ilgarilanma harakat tezligi 2 1 2 2 1 1 m m V m V m U    (2) bo&#39;ladi. (2) formula to’g’ri markaziy bo&#39;lmagan mutloq noelastik urilish holida urilishda birlashgan jismlarning massa markazi tezligini topishga imkon beradi. Ammo bunday urilish natijasida impuls momentining saqlanish qonuniga bo&#39;ysunuvchi sisemaning massa markazi atrofida aylanishi paydo bo&#39;lishi ham mumkin, biz impuls momentining saqlanish qonunini 3-§ da ko&#39;ramiz. 4. Noelastik urilishda urilgan jismlarda turli xil jarayonlar sodir bo&#39;lishi (ularning plastik deformatsiyasi, ishqalanishva boshqalar) natijasida sistemaning kinetik energiyasi qisman ularning ichki energiyasiga aylanadi, ya&#39;ni sistema mexanik energiyasining dissipatsiyasi sodir bo&#39;ladi. Mutloq noelastik to’g’ri markaziy urilishda to’qnashgan ikki jism sistemasida kinetik energiyasining o&#39;zgarishi 0 ) () (2 2 2 2 22 1 2 1 2 1 22 2 21 1 2 2          V V m m m m V m V m U m m Wk (3) bo&#39;ladi. Xususan, agar to’qnashishgacha ikkinchi jism tinch turgan bo&#39;lsa (masalan, kopra yordamida urilayotgan qoziq, yoki sandonda yotgan bog’lanuvchi temir), mutloq noelastik to’g’ri markaziy urilishda kinetik energiyaning nisbiy o&#39;zgarishi 2 1 2 211 1 2 m m m m W W W k k k       (3`) ko&#39;rinishda aniqlanadi. Texnikada mutloq noelastik to’g’ri markazi urilishdan yo jismlarning shaklini o&#39;zgartirishda (bolg’alash, shtampovka, parchinlash va shunga o&#39;xshashlarda), yoki katta qarshilikni muhitda jismlarni siljitish uchun (mix, qoziq va shunga o&#39;xshashlarni qoqishda), foydalaniladi. Birinchi holda nisbat iloji boricha 1 ga yaqin bo&#39;lishi maqsadga muvofiq, ya&#39;ni m2>>m1 bo&#39;lishi zarur (bolg’alanayotgan buyumni va sandonni massasi bolg’aning massasidan bir necha marta ortiq bo&#39;lishi kerak). Ikkinchi holda, buning teskarisi, urilishda kinetik energiyaning isrofi iloji boricha kam bo&#39;lishi lozim, ya&#39;ni m 1 >>m 2 bo&#39;lishi zarur (bolg’aning massasi qoqilayotgan mixning massasidan ko&#39;p marta ortiq bo&#39;lishi kerak). 2-§. Mexanik energiyaning saqlanishqonuni. Mutloq elastik urilish. Agar sistemaga ta&#39;sir etuvchi barcha tashqi va ichki nopotensial kuchlar ish bajarmasa ( d А º 0), mexanik sistema konservativ deyiladi, hamma tashqi potensial kuchlar esa statsionardir. Konservativ sistemaning potensial energiyasi faqat sistemaning konfiguratsiyasi o&#39;zgarganda o&#39;zgarishi mumkin. Demak, konservativ sistema potensial energiyasidan vaqt bo&#39;yicha olingan xususiy hosila, bu energiyaning vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarish tezligini ifodalaydi va sistema konfiguratsiyasi doimiy bo&#39;lganda bu hosila aynan nolga teng: . Shuning uchun (3.37) da ko&#39;rinadiki, Konservativ sistemaning mexanik energiyasi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Bu qonun mexanik energiyaning saqlanish qonuni deyiladi. Xususan, u yopiq konservativ sistema uchun to’g’ridir: Agar barcha ichki kuchlar potensial bo&#39;lsa, yoki ish bajarilsa, yopiq sistemaning mexanik energiyasi o&#39;zgarmaydi. Masalan, tinchlikdagi ishqalanish kuchlari va giroskopik kuchlar ish bajarmaydi. Shuning uchun bunday kuchlarning sistemaga ta&#39;siri uning mexanik energiyasining o&#39;zgarishini keltirib chiqarmaydi. 2. Mexanik energiyaning saqlanishqonunini ikki jismning mutloq elastik to’g’ri markaziy urilishini hisoblashga qo&#39;llanilishini ko&#39;rib o&#39;tamiz. Mutloq elastik urilish deb shunday urilishga aytiladiki, bunda urilayotgan jismlarning mexanik energiyasi boshqa turdagi energiyaga aylanmaydi. Ikkita massalari m 1 va m 2 bo&#39;lgan mutloq elastik sharlar urilishguncha sharlarning markazlaridan o&#39;tuvchi 0X o’qi bo&#39;ylab yo&#39;nalgan V 1 va V 2 tezliklar bilan harakatlanayotgan bo&#39;lsin (2a-rasmda V 1 va V 2 tezliklar bir tomonga yo&#39;nalgan, vaholanki  1 х >  2 х >0 ). Sharlar to’qnashgandan keyingi u 1 va u 2 tezliklarni topish kerak (2b-rasm). 2-rasm. Urilish jarayonida urilayotgan elastik jismlar sistemasini yopiq va konservativ deb hisoblash mumkin. Demak, bu masalani echish uchun impuls va mexanik energiyaning saqlanish qonunlaridan foydalanish mumkin. Urilishdan oldin va urilishdan keyin urilgan jismlar deformatsiyalanmagan bo&#39;ladi, shunday ekan bu ikki holatda sistema potensial energiyalari bir xil va nolga teng. U holda mexanik energiyaning saqlanishqonunidan22 2 211 22 2 211 u m u m m m      (4) ifodaga ega bo&#39;lamiz. Impulsning saqlanish qonuni bo&#39;yicha 2 2 11 22 11 u m u m v m v m    (5) bo&#39;ladi. hamma v 1 , v 2 , u 1 va u 2 tezliklar 0X o’qi bo&#39;yicha yo&#39;nalgani uchun (3) tenglikni x x x x u m u m m m 2 2 11 2 2 11      (6) ko&#39;rinishda yozish mumkin. Bu yyerda  1 х ,  2 х , u 1x va u 2x - V 1 , V 2 , u 1 va u 2 tezlik vektorlarini urilish chiziqiga - 0X o’qiga proeksiyalari. Bunda 22 22 21 21 22 22 21 21 , , x x x x u u ва u u         bo&#39;lgani uchun (4) va (6) ifodalardan    22 22 2 21 21 1 x x x x u m u m      , (7)    x x x x u m u m 2 2 2 1 1 1      , (8) tenglamalarni olamiz. (7) va (8) tenglamalarni birgalikda yechish x x x x u u 2 2 1 1      (8`) ifodani beradi. (8) va (8`) tenglamalardan oxirgi 2 1 2 2 1 2 1 1 2 ) ( m m m m m u x x x       , 2 1 11 2 1 2 2 2 ) ( m m m m m u x x x       (9) formulalarni olamiz. Ikkita xususiy holni ko&#39;ramiz. 1. Sharlarning massalari bir xil (m 1 =m 2 =m). U holda (9) dan xxxx uваu 1221    bo&#39;lishi kelib chiqadi, ya&#39;ni urilishda sharlar tezliklarini almashadilar. 2. Ikkinchi sharning massasi birinchi shar massasida ko&#39;p marta katta (m 2 >>m 1 ). U holda (9) dan quyidagi natijani olamiz: x x ч x x u ва u 2 2 1 2 1 2       . Agar bunda ikkinchi shar tinch turgan bo&#39;lsa (  2 =0), 0 211  xчx uваu  bo&#39;ladi, ya&#39;ni birinchi shar tinch turgan massasi katta ikkinchi shardan orqaga qaytadi va u 1 = - v 1 tezlik bilan harakatlanadi. 3. Ikki mutloq elastik jismlarning (masalan sharlarning) burchak ostida markaziy urilish holida harbir jismning urilishdan oldinga va keyingi tezliklarini ikkita tashkil etuvchidan iborat deb ko&#39;rish qulay: normal (urilish chiziqi bo&#39;ylab yo&#39;nalgan) va urinma (urilish chiziqiga tik yo&#39;nalgan). Agar urilayotgan jismlar silliq bo&#39;lsa, urilish vaqtida ular orasidagi ishqalanishkuchlarining ta&#39;sirini e&#39;tiborga olmaslik mumkin. Natijada jismlar tezligining urinma tashkil etuvchisi urilishda o&#39;zgarmaydi:       2`21`1 ,   u u (10) Tezlikning normal tashkil etuvchisi to’g’ri urilishdagidek o&#39;zgaradi: 2 1 11 2 2 2 2 2 1 2 2 2 1 1 2 ) ( 2 ) ( m m m m m u m m m m m u n n n n in n             (11) Xususan, mutloq elastik silliq shar qo’zg’almas yassi devorga (m 2 >>m 1 , u 2 =  2 =0) burchak ostida urilganda n nu u 1` 1 1` 1 ,       bo&#39;ladi, ya&#39;ni shar devordan yorug’likning ko&#39;zgudan qaytish qonuni bo&#39;yicha qaytadi: qaytish burchagi tushish burchagiga teng. Tezlikning son qiymati saqlanadi (u 1 =  1 ). Urilishda shar impulsining o&#39;zgarish vektori  P 1 devorga tik yo&#39;nalgan va nv m v u m P 11 1 1 1 1 2 ) (      formula bilan aniqlanadi. Mos holda devorga ta&#39;sir etuvchi urilish kuch impulsi 2m 1 .V 1n ga teng. 4. Mexanik energiyaning saqlanishqonunikonservativ sistemalarning muvozant shartlarini ko&#39;rsatishga imkon beradi. Mexanik muvozanat holat deb, sistemaning shunday holatiga aytiladiki, uni bu holatdan faqat kuch ta&#39;sir etish natijasida chiqarish mumkin. Bu holatda sistemaning barcha moddiy nuqtalari tinchlikda bo&#39;ladi, shunday ekan sistemaning kinetik energiyasi nolga teng. Agar kichik tashqi ta&#39;sir sistema holatini kichik o&#39;zgarishini keltirib chiqarsa, sistemaning mexanik muvozanat holati turg’un muvozanat holat deyiladi. Shu bilan birga sistemada uni muvozanat holatiga qaytarishga intiluvchi kuchlar paydo bo&#39;ladi. Agar sistema nihoyatda kichik tashqi kuch ta&#39;sirda mexanik muvozanat holatidan chiqib, unga boshqa qaytib kelmasa, uning bu holatiga turg’un bo&#39;lmagan holat deyiladi. Shu bilan birga sistemani muvozanat holatdan yanada og’ishini keltirib chiqaruvchi kuch hosil bo&#39;ladi. Mexanik energiyaning saqlanishqonunigabinoan sistemaning turg’un muvozant holatida uning potensial energiyasi minimumlarga, turg’un bo&#39;lmagan muvozanat holatida esa maksimumlarga ega bo&#39;ladi. Mexanik energiyaning saqlanish qonuniga binoan konservativ sistema konfiguratsiyalarining mumkin bo&#39;lgan qanday sohalari borligini oydinlashtirish mumkin. Sistemaning kinetik energiyasi manfiy bo&#39;lmagan kattalikdir (W k ³ 0). Shuning uchun sistema mexanik energiyaning berilgan W qiymatida faqat W 0 £ W sharti qanoatlantiruvchi holatda bo&#39;lishi mumkin. 3-rasm moddiy nuqtaning 0X o’qi bo&#39;ylab bir o&#39;lchovi harakat qiluvchi sodda holiga mos keladi. Nuqtaning potensial energiyasi - faqat birgina x koordintaning funksiyasi, ya&#39;ni W n =W n (x). Bu bog’lanishning 3-rasmda ko&#39;rsatilgan grafigi potensial egri chiziqi deyiladi. 3- rasmda ko&#39;rsatilgan moddiy nuqtamexanik energiyasining belgilangan qiymatida u quyidagi uch sohadan birida qolib harakatlanishi mumkin: x<x 1 (I soha), x 2 £ x £ x 3 3-rasm. (III-soha) va x ³ x4 (V-soha). Bu uch soha bir-biridan asb va cgd potensial to’siqlar deb ataluvchi II va IV sohalar bilan ajratilgan bo&#39;lib, moddiy nuqtaularning chegarasida joylasha olmaydi. Potensial to’siq chegarasida (a, v, s, va d nuqtalarda) moddiy nuqtao&#39;zining harakat yo&#39;nalishini qarama-qarshi tomonga o&#39;zgartiradi, ya&#39;ni ko&#39;pincha u potensial to’siqdan &#34;qaytadi&#34; deyiladi. I sohada nuqtato’siqning a chegarasidan chop tomonga cheksiz uzoqlashadi, V sohada esa to’siqning d chegarasidan o&#39;ngga cheksiz uzoqlashadi. III sohada moddiy nuqta va c nuqtalar orasida tebranadi - u efg potensial chuqurlikda joylashadi. Real mexanik sistemalarda qarshilik va ishqalanish dissipativ kuchlari ta&#39;sir etadi, tashqi potensial kuchlar esa, umuman aytganda beqarordir. Shuning uchun real mexanik sistemalar nokonservativdir va ularning mexanik energiyasi saqlanmaydi. Lekin ko&#39;p hollarda ularni taxminan konservativ hisoblash va ularga mexanik energiyaning saqlanish qonunini qo&#39;llash mumkin. Agar tekshirilayotgan jarayonda quyidagi ikki shart bajarilsa, bunday taxminiy yondoshish mumkin. a) sistemaga ta&#39;sir etuvchi nopotensial kuchlarning ishi A npk sistemaning W mexanik energiyasiga qaraganda kichik, ya&#39;ni 1  W Aнпк ; b) sistemaga ta&#39;sir etuvchi tashqi potensial kuchlarning beqarorligi tufayli sistema W n potensial energiyasining o&#39;zgarishi, uning W mexanik energiyasiga qaraganda kichik, ya&#39;ni ,1 2 1      t t n W dt t W bu yerda t 2 - t 1 - ko&#39;rilayotgan jarayonning davomiyligi. 6. XIX asrning 40-yillarida Yu.Mayer, J.Jaul va G.Gelmgolslar birinchi marta energiyaning o&#39;zgarish va almashish jarayonlarining hammasi energiyaning saqlanishva aylanish qonunideb ataluvchi qonunga bo&#39;ysunishni ko&#39;rsatib berdilar: Sistemaning energiyasi bir ko&#39;rinishdan boshqa ko&#39;rinishga o&#39;tishi va sistema qismlari orasida qayta taqsimlanishi mumkin, ammo harqanday jarayonda sistemaning to’liq energiyasining o&#39;zgarishi doimo sistemaning bu jarayonda tashqaridan olgan energiyaga teng. Tekshirilayotgan sistema bilan tashqi jismlar (tashqi muhit) orasida energiya almashishning sifat jihatdan turlicha bo&#39;lgan uchta mumkin bo&#39;lgan usuli mavjud ish bajarish, issiqlik almashish va modda almashish yoki ko&#39;pincha aytilganidek massa almashish yo&#39;llari. Bu haqda biz energiyaning saqlanishva aylanish qonunning ifodalanishda iborat bo&#39;lgan termodinamikaning birinchi qonunida to’liqroq gapiramiz. Shunga e&#39;tibor berish kerakki, umumiy holda sistemaning to’liq energiyasini turli energiya ko&#39;rinishlari aniq qiymatlarini yig’indisi sifatida faqat shartli ravishda qarash mumkin. Mana, masalan, muhitdagi elektromagnit maydon energiyasini sistema ichki energiyasini bir qismi deb hisoblash va mustaqil energiya turiga ajratish mumkin. Jism elastik deformatsiya energiyasini sistema potensial energiyasining bir qismi deb hisoblash va uning ichki energiyasining qismi deyish ham mumkin. 3-§. Impuls momentining saqlanish qonuni. Yopiq sistema uchun tashqi kuchlarning M tashq momenti doimo nolga teng, chunki unga tashqi kuchlar ta&#39;sir etmaydi. Shuning uchun impuls momentining (4.20) o&#39;zgarish qonunidan impuls momentining saqlanish qonuni deb ataluvchi quyidagi qonun kelib chiqadi: Qo’zg’almas nuqtaganisbatan yopiq sistemaning impuls momenti vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi: const Lc (12) Mos holda (4.25) dan massa markaziga nisbatan yopiq sistemaning impuls momenti vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmasligi kelib chiqadi: const Lc (13) (12) dan ko&#39;rinadiki, ixtiyoriy a o’qqa nisbatan yopiq sistemaning impuls momenti ham o&#39;zgarmasdan qoladi: const La (12`) Impuls momentining saqlanish qonuniham, impuls va energiyaning saqlanish qonunigao&#39;xshab, klassik Nyuton mexanikasi chegarasidan tashqarida ham urinli bo&#39;lgan tabiatning eng fundamental qonunlari jumlasiga kiradi. Impuls momentiga nafaqat harakatlanuvchi makroskopik jism va sistemalar, balki alohida atom, atom yadrolari va elementar zarrachalar ham ega bo&#39;ladi, holbuki elementar zarrachalar va ulardan tuzilgan sistemalar (masalan, atom yadrosi) bu zarrachalarning fazodagi harakatiga bog’liq bo&#39;lmagan, ularning spini deb ataluvchi impuls momentiga ega bo&#39;lishi mumkin. 2. Agar sistema yopiq bo&#39;lmasa, ammo 0 qo’zg’almas nuqtaga nisbatan sistemaga ta&#39;sir etuvchi barcha tashqi kuchlarning bosh momenti aynan nolga teng bo&#39;lsa, (4.20) dan ko&#39;rinadiki, sistemaning 0 nuqtaganisbatan impulsi doimiyligicha qoladi:const L М dt dL ташк    ,0 (14) Bu qonunning to’g’riligicha uchta erkinlik darajasiga ega bo&#39;lgan, muvozanatlashgan goroskop bilan qilingan tajriabada ishonch hosil qilish mumkin. Giroskop deb, aylanish o’qi fazoda o&#39;z yo&#39;nalishini o&#39;zgartirishi mumkin bo&#39;lgan tez aylanuvchi simmetrik qattiq jismga aytiladi. Agar giroskop osilish markazi deb ataluvchi qandaydir qo’zg’almas nuqta atrofida ixtiyoriy burilishni qila oladigan holda mahkamlangan bo&#39;lsa, u uchta erkinlik darajasiga ega bo&#39;ladi. Agar giroskopning osilish markazi uning og’irlik markazi bilan mos tushsa, giroskopning osilish markaziga nisbatan hamma qismlari natijali og’irlik momenti nolga teng. Bunday giroskop 4-rasm.muvozanatlashgan deyiladi. 4-rasmda uchta erkinlik darajasiga ega bo&#39;lgan muvozantlashgan sodda giroskop ko&#39;rsatilgan. G giroskop A ichki oboymada giroskopning simmetriya o’qi bilan mos tushuvchi va og’irlik markazidan o&#39;tuvchi A 1 A 2 o’q atrofida tez aylanadi. O&#39;z navbatida A oboyma tashqi V oboymada A 1 A 2 o’qqa tik bo&#39;lgan V 1 V 2 o’q atrofida erkin aylanish mumkin. Tashqi V oboyma ham A 1 A 2 va V 1 V 2 o’qlariga tik bo&#39;lgan D stoykadagi D 1 D 2 o’q atrofida erkin aylanishi mumkin. Uchala o’q ham giroskopning og’irlik markazi S bilan mos osilish markazida kesishadi. Bunday giroskop bilan qilingan tajribada D stoykani harqanday burganda ham giroskopning A 1 A 2 aylanish o’qi o&#39;z yo&#39;nalishini laboratoriya sanoq sistemasiga nisbatan o&#39;zgarishsiz saqlashiga oson ishonish mumkin. Bu quyidagicha tushintiriladi. Giroskopning burilishda D stoyka orqali unga S osilish nuqtasiga nisbatan qo’yilgan barcha tashqi kuchlarning momenti faqat ishqalanish kuchlarining momentiga teng (og’irlik kuchining momenti nolga teng, chunki giroskop muvozanatlashgan). Odatda ishqalanishkuch momenti kichik bo&#39;lgani uchun D stoykani burilishi uchun ketgan kichik vaqt oraligida S osilish markaziga nisbatan giroskopning impulc momenti L amalda o&#39;zgarmaydi. Giroskop simmetrik va o&#39;zining simmetriya o’qi atrofida aylangani uchun uning impulc momenti L aylanish o’qi A 1 A 2 bo&#39;ylab yo&#39;nalgan. Shuninguchun D stoykaning mumkin bo&#39;lgan harqanday burilishida giroskopning aylanish o’qining vaziyati o&#39;zgarmasdan qolishi kerak. 3. (4.21) tenglamadan quyidagi yopiq bo&#39;lmagan sistemaning aylanish o’qiga nisbatan impuls momentining saqlanish sharti kelib chiqadi: agar biror qo’zg’almas o’qqanisbaan sistemaga ta&#39;sir etuvchi tashqi kuchlarning momenti aynan nolga teng bo&#39;lsa, sistemaning bu o’qqanisbatan impuls momenti vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Masalan, agar M tashq =0 bo&#39;lsa, const Lz (15) bo&#39;ladi. Xususan, qo’zg’almas 0Z o’q atrofida aylanuvchi jism uchun agar M z tashq º 0 bo&#39;lsa, constJL zz   (15`) bo&#39;ladi. Bu yerda J-jismning 0Z o’qqanisbatan inersiya momenti. 4. Bu qonunning to’g’riligini bir qator tajribalarda namoyish qilish mumkin. Tajriba. 5-rasmda ingichka sterjendan tayyorlangan ABCD kvadrat ramka tasvirlangan. AD va С D sterjenlarga unda erkin silijishi mumkin bo&#39;lgan bir xil tsilindrik K yuklar biriktirilgan. Ramkadagi yuklar E ilmoqlar orqali o&#39;tkazilgan iplar yordamida yuqori holatda ushlab turiladi. Ramka noelastik 0B ipga osilgan. Agar ramkani 0B vertikal o’q atrofida  burchakli tezlik bilan aylantirsak, so&#39;ngra N ipni yoqib yuborsak, K yuklar AD va CD sterjenlar bo&#39;yicha aylanish o’qiga yaqinlashib tushadi, ramkaning burchakli tezligi esa sezilarli ortadi (  2 >  1 ). Bu shu bilan bog’liqki, 0B qo’zg’almas o’qqanisbatan ramkaga va yuklarga qo’yilgan tashqi kuchlarning – 0B ipning reaktsiya va og’irlik kuchining momenti nolga teng. Shuning uchun 0B o’qqanisbatan ramkaning yuklar bilan inertsiya momentini ramkaning burchakli tezligiga ko&#39;paytmasi ipni yoqquncha va yoqqandan keyin ham o&#39;zgarmasdan 5-rasm. 6-rasm. qolishi kerak: J 1  1 = J 2  2 , chunki J 1 > J 2 bo&#39;lsa,  2 >  1 bo&#39;ladi. Shunga o&#39;xshash hodisa Jukovskiy skameykasi bilan o&#39;tkazilgan tajribada ham kuzatiladi. Tajriba. Jukovskiy skameykasi vertikal 00 1 qo’zg’almas o’q atrofida erkin ishqalanishsiz aylanuvchi doira shaklidagi gorizontal maydonchadan iborat (skameykada turgan odam (6-rasm) yozilgan qo&#39;llarida gimnastika gantelini ushlagan holda skameyka bilan birga 001 o’q atrofida aylanadi. Odam gantellarni ko&#39;kragiga tortib, sistemaning inersiya momentini kamaytiradi va bunda sistemaning aylanish burchakli tezligi ortadi. Tashqi kuchlarning (og’irlik kuchi va skameyka podshipniklarining reaktsiya kuchi) momentlari nol bo&#39;lgani sababli ko&#39;rilayotgan jarayonda 00 1 o’qqa nisbatan sistemaning impuls momenti o&#39;zgarmaydi, ya&#39;ni     2 22 0 1 21 0 2 2   mr J mr J    , (16) bu yerda J 0 - odam va skameykaning inersiya momenti (odam qo&#39;lining holatini o&#39;zgartirganda odamning inersiya momentining o&#39;zgarishini biz hisobga olmadik); 2mr 1 2 va 2mr 2 2 - gantellarning birinchi va ikkinchi holatlarda 00 1 o’qqa nisbatan inersiya momentlari r 1 va r 2 - gantellardan o’qqacha bo&#39;lgan masofalar;  1 va  2 - sistemaning aylanish burchakli tezliklari. Bu jarayonda sistemaning kinetik energiyasi ham o&#39;zgaradi.     21 21 0 22 22 0 1 2 2 2 2/1   mr J mr J W W W k k k        , (16) dagi  2 ning qiymatidan foydalanib va murakkab bo&#39;lmagan almashtirishlarni bajarib,   0 2 2 21 22 21 22 0 21 0        r r m mr J mr J Wk (17) bo&#39;lishini topamiz. Sistemaning kinetik energiyasi odam gantelni siljitganda bajargan ish hisobiga ortadi. Odamning inertsiya momentini o&#39;zgartirish yo&#39;li bilan uning aylanish burchakli tezligini o&#39;zgartirishdan baletda, akrobatikada va figurali uchishda keng foydalaniladi. Jukovskiy skameykasi bilan yana bir tajribani ko&#39;ramiz. Tajriba. Odam qo’zg’almas skameykada massiv g’ildirakning o’qini shunday ushlaganki, uning o’qi skameyka 0Z aylanish o’qining davomidan iborat (7-rasm). Dastlab g’ildirak aylanmas-dan turadi, so&#39;ngra odam uni  1 burchakli tezlikkacha aylantiradi. Bunda odam o&#39;zi skameyka bilan birga teskari yo&#39;nalishda  2 burchakli tezlik bilan aylana boshlaydi. Bu tajriba sistemaning 0Z qo’zg’almas o’qqa nisbatan impuls momentining saqlanish qonuniga to’liq mos keladi: 1 2 1 2   J J  , bu yerda J 1 va J 2 – g’ildirak va odam bilan skameykaning inertsiya momentlari. 7-rasm. 4-§. Markaziy kuchlar maydonidagi harakat. 1. 3.3-§ da markaziy kuchlar maydoni potensial maydon ekani ko&#39;rsatilgan. Bu maydondagi moddiy nuqtaning potensial energiyasi uchun (3.24) ifoda olingan edi. Endi markaziy kuchlar maydonidagi moddiy nuqtaning harakat xususiyatlarini va xususan quyosh sistemasi sayyoralarlarning quyosh atrofidagi orbitalar bo&#39;ylab qiladigan harakat qonuniyatlarini tushintiramiz. Maydondagi nuqtagar r r F F r ) (  markaziy kuch (3.23) ta&#39;sir etadi, bu yerda r - moddiy nuqtaning radius-vektori yubo&#39;lib, u kuch markazi bilan mos tushuvchi 0 koordinata boshidan o&#39;tkaziladi. Markaziy kuchlarning 0 kuch markaziga nisbatan M momenti aynan nolga teng: 0 ] [)( ] [    rr r r F rF M r Demak, (14) ga binoan, kuch markaziga nisbatan moddiy nuqtaning impuls momenti uning harakat davomida o&#39;zgarmaydi: const rm L   ] [  , bu yerda m va v - moddiy nuqtaning massa va tezligi. L vektori r va v vektorlar tekisligiga doimo ortogonal. Shuning uchun L vektori yo&#39;nalishini doimiyligi moddiy nuqtaning markaziy kuchlar maydrondagi harakati yassi ekanidan dalolat beradi. Nuqtaning tezligini radial va transversal tashkil etuvchilarga ajratish mumkin, shu bilan birga (1.14) va (1.15) dan ko&#39;rinadiki,] [ ] [ ] [   rV m rV m rV m L r    ,    m dt d mr mr L 2 ] 2    . (19) bo&#39;ladi. Bu yyerda r va  - nuqtaning qutb koordinatlari (1.4-rasmga qarang); - uning sektorial tezligi. Demak, const rmV L   ] [ (20) Bundan quyidagi qonun kelib chiqadi: Moddiy nuqtani markaziy kuchlar maydondagi harakatida uning sektorial tezligi doimiyligicha qoladi. Bu qonun birinchi marta I.Kepler (1609) tomonidan sayyoralarini quyoshning markaziy tortishish maydonidagi harakatiga muvofiq ravishda aniqlandi. Uni Keplerning ikkinchi qonuni deyiladi. 2. Markaziy kuchlar maydonida harakatlanuvchi moddiy nuqta konservativ sistemani tashkil etadi, chunki bu tashqi maydon potensial va statsionar maydondir. Shuning uchun moddiy nuqta harakatida nafaqat uning impuls momenti, balki nuqtaning mexanik energiyasi ham saqlanadi: const W W W n k    (21) Moddiy nuqtaning kinetik energiyasini (1.13), (1.14) va (19) munosabatlarga asoslanib quyidagi ko&#39;rinishda ko&#39;rsatish mumkin:                                   2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 mr L dt dr m dt dr dt dr m m m W r k      . W k ning bu ifodasini (21) ga qo’yib, uni dt dr ga nisbatan yechib, 2 ) (2       mr L W W m dt dr n natijani olamiz. (19) dan ) ( 2 mr L dt d   bo&#39;lishi kelib chiqadi. Shunday qilib,          2 2 2 2 / 2 / r L W W m r L d dr r L W W m r L d n n          (22) bo&#39;ladi. 3. Bu integralni topish uchun W n potensial energiya bilan r orasidagi bog’lanishning aniq ko&#39;rinishini bilish zarur. Biz oldin 3.3-§ da ko&#39;rsatganimizdek, moddiy nuqta uchun (3.25) va (3.26) munosabatlar o&#39;rinli bo&#39;lgan markaziy maydondagi harakat katta amaliy ahamiyatga ega: 2 /r Fr  ; va r Wn / bu yyerda const  . W n ning bu ifodasini (22) ga qo&#39;yamiz:               2 2 2 / / ) / ( 2 ) / / ( ) / ( / 2 2 ) / ( L m r L L m mW L m r L d r L r m mW r L d      Agar 2 2 2 , a L m mW L m r L           , belgilashlarni kiritsak, oxirgi integral jadvaldagidek ko&#39;rinishni oladi:      0 2 2 cos      a arc a d , (22`) bu yyerda  0 - integrallash doimiysini hisob boshi sifatida, burchakni  =0 qilib olib,  =a bo&#39;lganda nolga aylantirish mumkin.  va a ning ifodalarini (22`) ga qo’yib, moddiy nuqtaning trayektoriya tenglamasini olamiz: 2) / ( 2 / / arccos L m mW L m r L       yoki 2) / ( 2 cos / L m mW L m L r        . (23) 4. Agar moddiy nuqta, masalan, quyoshning markaziy tortishish maydonidagi sayyoralar kabi kuchlar markaziga tortilsa,  <0 bo&#39;ladi va nuqtatrayektoriya formulasini  cos 1 е Р r   (24) ko&#39;rinishda yozish mumkin, bu yerda . (25) Moddiy nuqtaning trayektoriyasi ikkinchi tartibli egri chiziqni ifodalaydi, bunda P- egri chiziqning fokal parametri, e - ekstsentrisiteti. Moddiy nuqta trayektoriyasining mumkin bo&#39;lgan quyidagi turlari bo&#39;lishi mumkin: a) W<0 bo&#39;lganda elliptik orbita (e<1); b) W=0 bo&#39;lganda parabolik orbita (e=1); v) W>0 bo&#39;lganda giperbolik orbita (e>1); g) L=0 bo&#39;lganda kuchlar markazidan o&#39;tuvchi to’g’ri chiziqli trayektoriya (P=0, e=1). Birinchi uch holda kuch markazi orbita fokuslaridan biri bilan mos tushadi. quyoshning tortishish maydonida harakatlanuvchi sayyoralar uchun W<0. shuning uchun ularga Keplerning birinchi qonunio&#39;rinli: Quyosh sistemasidagi barcha sayyoralar bir fokusida quyosh joylashgan elliptik orbitalar bo&#39;yicha harakatlanadi. Keplerning ikkinchi qonuniga muvofiq harbir sayyoraning sektorial tezligi o&#39;zgarmas. Demak, sayyoraning orbitada aylanish davri, orbitasi bilan chegaralangan yuzani, uning sektorial tezligi nisbatiga teng: T=S/  . Ellipsning yuzasi S= p a b , bu yerda a va b - uning katta va kichik yarim o’qlari. Bunda ) 1( , 1 2 2 e a P e a b     ekanini, hamda (20) munosabatdan foydalanib, 3 2 2 2 2 ) 4( a m L P T p  natijani olamiz. (25) formulaga ko&#39;ra, |) | (2  m L P  , bu yerda |  |= GmM , M - Quyosh massasi bo&#39;lgani uchun 3 2 2 4 a GM T p  (26) formula kelib chiqadi. (26) tenglama Keplerning uchinchi qonunini ifodalaydi: Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish davrlarining kvadratlari, ular orbitvsi katta yarim o’qlari kublariga to’g’ri proporsional. Moddiy nuqtaning kuchlar markazidan itarilish holida (masalan, q, nuqtaviy elektr zaryadini y bilan bir xil ishorali q 2 qo’zg’almas zaryad maydonidagi harakatida)  >0 bo&#39;ladi. Moddiy nuqtaning trayektoriya tenglamasi (23) ham ikkinchi tartibli egri chiziq tenglamasidan iborat: cos 1 e р r    , (27) bu ryerda p va e (25) formula bilan aniqlanadi. Moddiy nuqtaning to’liq energiyasi W=(W k +W n )>0, chunki W n >0. Shuning uchun e>1 bo&#39;ladi va moddiy nuqta itaruvchi markaziy kuchlar maydonida yo giperbolik orbita bo&#39;ylab, yoki (L=0 bo&#39;lganda) kuchlar markazidan o&#39;tuvchi to’g’ri chiziq bo&#39;ylab harakatlanadi. 6. Piravordida markaziy kuchlar qonuni (3.31) bo&#39;yicha o&#39;zaro ta&#39;sirlashuvchi ikki zarrachadan tashkil topgan yopiq sistemaning harakati haqidagi masalani ko&#39;ramiz. Agar sanoq sistemasi sifatida laboratoriya sistemasini emas, massa markazi sistemasini tanlasak, uning eichimi sezilarli ravishda soddalashadi. 2.6-§. da yopiq mexanik sistemaning massa markazi sistemasini inersial ekanligi ko&#39;rsatilgan. Shuning uchun ikkala zarrachaning harakatini massa markazi sistemasida ifodalash uchun Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanish mumkin: 12 12 222 2 12 212 1 , F F dt r d m F dt r d m    , (28) bu yerda m 1 va m 2 - zarralar massalari, r 1 * va r 2 * - massa markazi sistemasidagi radius - vektorlar. Bu sanoq sistemada massa markazining radius - vektori nolga teng bo&#39;lgani uchun 0 * * * 2 1 2 2 11     m m r m r m rc bo&#39;lib, 0 * * 22 11   r m r m (29) bo&#39;ladi. Bu munosabatdan foydalanib r 1 * va r 2 * larni birinchi va ikkinchi zarrachalarni birlashtiruvchi * r * r 1 2    vektor orqali ifodalaymiz: 2 1 1 2 2 1 2 1 * , * m m m r m m m r         (30) Demak, bu masalani yechish uchun faqat bitta vektor  ni vaqtga bog’lanishini topish etarli. (28) va (30) dan 21 2 2 2 1 2 1 F dt d m m m m    bo&#39;lishi kelib chiqadi. Oxiri, agar bu ifodaga (3.31) ifodani qo’yib, so&#39;nggi formulani olamiz:      ) ( 2 2 F dt d m   (31) bu yyerda m=m 1 m 2 /(m 1 +m 2 ) (32) - sistemaning keltirilgan massasi. (31) tenglama m massali moddiy nuqtaning markaziy kuchlar maydonidagi harakatini ifodalaydi. Shunday qilib, markaziy kuchlar qonunibo&#39;yicha o&#39;zaro ta&#39;sirlashuvchi ikki zarrachaning harakati (to’qnashishi) haqidagi masala biz oldin ko&#39;rib o&#39;tgan moddiy nuqtaning harakati haqidagi masalaga kelishi mumkin. 5-§. Kosmik tezliklar va kosmik uchishlar muammosi. Sovet Ittifoqidan 4 oktyabr 1957 yilda insoniyat tarixida birinchi marta uchirilgan erning birinchi sun&#39;iy yo&#39;ldoshi va 12 aprel 1961 yilda &#34;Vostok&#34; yo&#39;ldosh-kemada jahonda birinchi kosmonavt Yu.A.Gagarinni kosmosga uchishi, inson tomonidan kosmosni o&#39;zlashtirishni boshlab bergan sovet fan va texnikasining ulkan yutug’i bo&#39;ladi. Keyingi yillarda avtomatik va boshqariluvchi kosmik uchuvchi apparatlar vositasida kosmosni o&#39;rganish va o&#39;zlashtirish fakulotta tez sur&#39;atlarda rivojlandi. Bu borada 1969 yil, iyulda Amerikaning boshqariluvchi &#34;Apollon-11&#34; kemasi yordamida marta ikki kosmonavt - N.Armetrong va E.Oldirinlarni oyning sirtiga tushirilishi, 1970 yilda esa &#34;Luna-16&#34; sovet avtomatik stantsiyasining Oyga yumshoq qo&#39;nishni amalga oshirganini, oy jinsdan namunalar olib, uni erga olib kelganini aytishning o&#39;zi kifoya. Hozirgi vaqtda matbuotdagi sayyoralararo turli avtomatik stantsiyalar (&#34;Luna&#34;, &#34;Venera&#34;, &#34;Mars&#34; va boshqalar) yordamida Quyosh sistemasi sayyoralarini taqiq qilayotgani haqidagi xabarlar odatdagi hol bo&#39;lib qoldi. Yerning sun&#39;iy yo&#39;ldoshlaridan (YeSY), odam yashaydigan statsionar va avtomatik orbital stantsiyalardan uzoq radio va televizion aloqalarda, meteriologik tadqiqotlarda, Yerning tabiiy boyliklarini o&#39;rganishda, vaznsizlik va o&#39;ta yuqori vakuum sharoitida o&#39;tuvchi turli fizik- kimyoviy jarayonlar xususiyatlarini o&#39;rganishda, hamda medik-biologik va boshqa tadqiqotlar o&#39;tkazishda muvoffaqiyat bilan foydanilmoqda. Maxsus jihozlangan YeSI laridan halokatga uchragan kemalarni topish va ular haqida xabar berish uchun foydanilmoqda. 2. Kosmik tadqiqotlarni amalga oshirish va kosmosga avtomatik va boshqariluvchi kosmik apparatlarning uchishini o&#39;tkazish juda keng murakkab ilmiy va texnik masalalar kompleksini echish bilan bog’liq. Bu masalalar na faqat mexanika doirasidan, balki butun fizika doirasidan ham chetga chiqadi. Shuning uun biz bundan keyin faqat kosmik uchishlar muammolari bilan bog’liq bo&#39;lgan sodda masalalarni ko&#39;rish bilan chegaralanamiz. Birinchi kosmik tezlik deb, jism Yerning sun&#39;iy yo&#39;ldoshi bo&#39;lib qolishi uchun unga berilishi kerak bo&#39;lgan eng kichik bo&#39;lgan eng kichik  1 tezlikka aytiladi . Bunda  1 tezlikni aylanma tezlik ham deyiladi, chunki u atmosferaning qarshiligi bo&#39;lmagan taqdirda faqat birgina erning tortishish kuchi ta&#39;sirida erning atrofida aylana shaklidagi orbita bo&#39;ylab aylanuvchi su&#39;niy yo&#39;ldoshning tezligiga teng. Agar m-jism massasi, r-orbita radiusi, M Yer - Yer massasi bo&#39;lsa, Nyutonning II-qonuni bo&#39;yicha 2 21 r mM G r m Ер   va r GM Ер 1 (33) bo&#39;ladi. Yer sirtida  1 =7,9 km/s. Jism qandaydir boshqa qo&#39;shimcha kuchlarning ta&#39;sirisiz Yerning tortishish kuchini engib, Quyoshning su&#39;niy yo&#39;ldoshiga aylanishi uchun unga berilishi kerak bo&#39;lgan eng kichik  2 tezlikka ikkinchi kosmik tezlik deyiladi. Bu tezlik parabolik tezlik ham deb ataladi, chunki u yerning tortishish maydonidagi (atmosfera qarshiligi bo&#39;lmagan holdagi) jismning parabolik trektoriyasiga mos keladi. Jism Yerning tortishish maydonida harakatlanganda uning mexanik energiyasi o&#39;zgarmasligidan kelib chiqib  2 tezlikni topamiz: W k + W n = W=const. Agar potensial energiya uchun (3.28) formuladan foydalanilsa va jism boshlang’ich tezligi  2 ga teng bo&#39;lgan boshlang’ich qiymatida Yyerdan juda uzoqda bo&#39;lgan jismning kinetik energiyasi, hamda potensial energiyasi ham nolga aylanishini hisobga olinsa, W=W k + W n =0 bo&#39;ladi. Demak, ,0 22   r mM G r m Ер  Bu yerda r - yerning markazdan  2 tezlik bilan jism ko&#39;tarilgan joygacha bo&#39;lgan masofa. Shunday qilib, ikkinchi kosmik tezlik, birinchi kosmik tezlikdan 2 marta katta: 1 2 2     r GM Ер (34) Yerning sirtidan ko&#39;tarishda  2 =11,2 km/s bo&#39;ladi. Jism Quyosh sistemasi chegarasidan uzoqlasha olishi uchun nafaqat Yerning, balki Quyoshning ham tortishish kuchini engish uchun unga berilishi kerak bo&#39;lgan eng kichik  3 tezlikka, uchinchi kosmik tezlik deyiladi. Bu  3 tezlikning qiymati, Yerning Quyosh atrofidagi orbital tezligi V orb yo&#39;nalishiga nisbatan jism qanday yo&#39;nalishda uchirilishiga, sezilarli holda bog’liq. Agar  3 vektor v orb yo&#39;nalishi bilan mos tushsa,  3 minimal va 16,7 km/ga teng. Bunda jism Yer orbitasiga urinuvchi parabola bo&#39;yicha Quyosh sistemasidan chiqib ketadi. 3. Yerning sun&#39;iy yo&#39;ldoshlarini va kosmik kemalarni uchirish uchun ko&#39;taruvchi- raketalar qo&#39;llaniladi. Ko&#39;taruvchi-raketa bortida suyuq yoqilg’ili raketa dvigatelini ishlashi uchun zarur bo&#39;lgan yoqilg’i va oksidlovchi joylashadi. Ular startdagi raketa massasining asosiy qismini tashkil qiladi. Dvigatel ishlagani sari raketa massasi kamayadi. Dvigatelning ishlash jarayonida raketa olishi mumkin bo&#39;lgan eng katta tezlik, xarakterlik (2.29) tezlikdan kichik. Lekin bu formulani tahlili qator muhim xulosalar qilishga imkon beradi. Raketaning xarakterli tezligini oshirish uchun yonish mahsulotlarini nisbiy chiqish tezligi u ni va yoqilg’i va oksidlovchining nisbiy massasini oshirish zarur. Suyuq yoqilg’ida ishlovchi reaktiv dvigatellar uchun u ning maksimal qiymati, bu yoqilg’ilarning xossalari bilan chegaralanadi va hozirgi vaqtda 5 km/s dan ortiq emas. m т /m 0 nisbat quyidagi formula bilan aniqlanadi: ,11 0000 mm mm mm mm КФKT        bu yyerda m k - raketa konstruktsiyasi va dvigatelining massasi; m ф - foydali yukning (sun&#39;iy yo&#39;ldosh yoki kosmik kemaning) massasi. Konstruktsiyaning nisbiy massasini kamaytirish materiallarning bikrligi va zichligi bilan chegaralanadi. Shuning uchun, hisoblashlarning ko&#39;rsatishicha, texnikaning hozirgi rivojlanish darajasida raketa tezligini xatto birinchi kosmik tezlikka ham yetkaza olmaydi. Bu qiyinchilikning yengish yo&#39;lini K.E.Siolkovskiy ko&#39;rsatdi, u sayyoralararo aloqaning mumkinligini ilmiy asoslab berdi. Kosimik tezlikka erishish uchun Siolkovskiy odatdagi (bir bosqichli) raketadan emas, tarkibiy (ko&#39;p bosqichli) raketadan foydalanishni taklif qildi. Ko&#39;p bosqichli raketa, bir-biri bilan birlashtirilgan bir necha raketalardan tashkil topgan va ularning harbiri o&#39;zining dvigateliga ega va o&#39;zida yoqilg’i va oksidlovchi zaxirasini olib uchadi. Start vaqtida raketalar to&#39;plamining birinchi bosqichi deb ataluvchi bu raketalardan birining dvigateli ishga tushiriladi. Birinchi bosqichda mavjud bo&#39;lgan yoqilg’i to’liq yonib bo&#39;lgandan keyin, ikkinchi bosqich dvigatelini avtomatik ishga tushishi va birinchi bosqichni raketalar to&#39;plamidan ajralishi sodir bo&#39;ladi. Ikkinchi bosqichdagi yoqilg’i yonib bo&#39;lgandan keyin, u ham ajraladi va uchinchi bosqichni dvigateli ishlay boshlaydi. O&#39;zida foydali yuk olib ketayotgan raketalar to&#39;plamining oxirgi bosqichigacha shunday davom etadi. Ko&#39;p bosqichli raketada bir xil start massali, o&#39;shanday yoqilg’i va oksidlovchi zahiraga ega bo&#39;lgan bir bosqichli raketaga qaraganda xarakterli tezlikning ortishi, yoqilg’i yongan sari konstruktsiya massasining kamayishi bilan bog’liq. 4. Hozirgi vaqtda yoqilg’ining kimyoviy energiyasidan foydalanib ishlovchi suyuqlikli reaktiv dvigatellardan prinsipial farq qiluvchiyangi turdagi raketa dvigatellari yaratish ustida jadal ishlar olib borilmoqda. Yadroviy raketa dvigatellari loyihasida ishchi modda yadro reaktorida qizdiriladi va keyin soplodan oqib chiqadi. Shunday usul bilan oqib chiqish tezligi u ni birmuncha oshirish ko&#39;zlanmoqda. u tezlikni yanada ko&#39;proq oshirish ionli raketa dvigatellarida mo&#39;ljallanmoqda. Bunday dvigatellarda reaktiv tortish kuchi elektr maydonida sekundiga yuzlab, xatto ming kilometrgacha tezlatilgan zaryadli zarrachalar - ionlarning otilib chiqishi tufayli hosil bo&#39;ladi. Ammo ionli dvigatellarda F Р =u  dm  /dt tortish kuchini katta bo&#39;lishi mumkin emas, chunki dvigatelda hosil bo&#39;layotgan va unda 1 da otilib chiqayotgan hamma ionlarining massasiga son jihatdan teng bo&#39;lgan sekundli massa sarfi  dm/dt  juda kichik. Raketa Yyerdan ko&#39;tarilishi uchun tortish kuchi raketaning startdagi og’irligidan katta bo&#39;lgan dvigatel talab qilinadi. Shuning uchun ionli dvigatel raketaning Yyerdan startini amalga oshirish uchun yaroqsiz. Lekin uni, osmon jismlaridan uzoq bo&#39;lgan kosmik fazoda, ya&#39;ni bu jismlarning natijali tortish kuchi kichik bo&#39;lganda, raketaga tezlanish berish va ularning uchishdagi harakatini boshqarish uchun muvaffaqiyat bilan qo&#39;llash mumkin. Ionli dvigatel chiqish ishlagandagi uncha katta bo&#39;lmagan massa sarfi, suyuq yoqilg’ili reaktiv dvigatellarga qaraganda foydali yukning massasini va uning ishlash vaqtini oshirish imkonini beradi. Foton raketa dvigatelini nazariy jihatdan eng mukammal hisoblash mumkin. Bu dvigatelning tortish kuchi elektromagnit nurlanishni, ya&#39;ni mumkin bo&#39;lgan maksimal tezligi yorug’likning vakuumdagi tezligiga etadigan fotonlarning nurlanishidagi tepki hisobiga hosil bo&#39;ladi. Ammo bunday tipdagi raketa dvigatellarini yaratilishi uncha yaqin bo&#39;lmagan kelajakning ishiga o&#39;xshaydi. Tortish kuchi kichikligi sababli foton dvigatellar kelajakda juda kuchsiz gravitatsion maydonlardagi uzoq kosmik uchishlarda o&#39;z qo&#39;llanilishini topishi mumkin. 6 -§. Fazo va vaqt simmetriya xossalari bilan saqlanish qonunlari orasidagi bog’lanish. 1. Yuqorida keltirilgan impuls va impuls momentining saqlanish qonunlarini (1-§ ga qarang) keltirib chiqarishda biz Nyutonning ikkinchi, hamda uchinchi qonunlaridan foydalanib olingan impuls (2.20) va impuls momentining (4.20) o&#39;zgarish qonunlariga asoslandik. Nyutonning uchinchi qonunigaasosan biz ichki kuchlarning yig’indisini va bu kuchlar momentlarining yig’indisini ham nolga teng deb hisobladik. Lekin bu munosabatlarni Nyuton qonunlariga murojaat qilmasdan, fazoning bir jinslilik va izotroplik xossalariga asoslanib ham olish mumkinligi ma&#39;lum bo&#39;ldi. Boshqacha aytganda, impuls va impuls momentining saqlanish qonunlarini faqat birgina dinamikaning asosiy qonuniga (Nyutonning ikkinchi qonuni) va ko&#39;rsatib o&#39;tilgan fazoning simmetriya xossasiga tayanib keltirib chiqarish mumkin. Impulsning saqlanishqonunifazoning bir jinsliligi bilan, impuls momentini saqlanishqonuniesa fazoning izotropligi bilan bog’liqligi haqidagi fikrni xuddi shunday ma&#39;noda tushunish kerak. 2. Fazoning bir jinsliligi, harakat qonunlarini va yopiq sistema fizik xossalarini inersial sanoq sistemasi koordinata boshining tanlanishiga bog’liq emasligida namoyon bo&#39;ladi. Boshqacha aytganda agar yopiq sistemani fazoda butun holicha parallel ko&#39;chirish yo&#39;li bilan qayta qo&#39;yilsa, ya&#39;ni sistemaning qismlarining o&#39;zaro joylashishi va sharoiti ko&#39;chirilguncha qanday bo&#39;lsa to’liq o&#39;shanday saqlansa, harakat qonunlari va sistemaning fizik xossalari o&#39;zgarmaydi. Xususan, sistemani butun holicha ixtiyoriy kichik dr masofaga siljitganda sistemadagi barcha kuchlarning ishi d A nolga teng bo&#39;lishi kerak. Yopiq sistemada faqat ichki kuchlar ta&#39;sir etgani uchun                 n i n k ik n i n k ik dr F dr F А 1 1 1 1 0 dbo&#39;ladi. Madomiki, dr ¹ 0 ekan, hamma ichki kuchlarning yig’indisi nolga teng bo&#39;lishi kerak:      n i n k ikF 1 1 0 Bu munosabatdan va Nyutonning ikkinchi qonunidan olingan (2.15) tenglamadan yopiq sistema impulsining saqlanish qonuni kelib chiqadi. 3. Fazoning izotropligi, yopiq sistemaning fazoda butun holicha ixtiyoriy burchakka burganda uning harakat qonunlarini va fizik xossalarini o&#39;zgarmasligida, ya&#39;ni inersial sanoq sistemasi koordinata o’qlari yo&#39;nalishlarini tanlashga bog’liq emasligida namoyon bo&#39;ladi. Xususan, yopiq sistema to’liq holicha qo’zg’almas 0 nuqta- koordinata boshi atrofida ixtiyoriy kichik d  burchakka burilganda sistemada ta&#39;sir etuvchi hamma kuchlarning ishi nolga teng bo&#39;lishi kerak. Agar М ik = [r i F ik ] – F kuchning 0 nuqtaga nisbatan momenti, r i - esa 0 nuqtadan sistemaning i-nchi nuqtasiga o&#39;tkazilgan radius-vektor bo&#39;lsa, (4.39) ga binoan                 n i n k ik n i n k ik d F d M А 1 1 1 1 0   d   bo&#39;ladi. Modomiki shunday ekan, 0 nuqtaga nisbatan hamma ichki kuchlar momentlarining yig’indisi ham nol bo&#39;lishi kerak:              n i n k ik i n i n k ik F r M 1 1 1 1 0 Bu munosabatdan va Nyutonning ikkinchi qonuniga asoslanib olingan (4.18) tenglamadan yopiq stistema impuls momentining saqlanish qonunikelib chiqadi. 4. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni va qtning bir jinsliligi bilan bog’liq ekanini ko&#39;rsatamiz. Vaqtning bir jinsliligi shunda namoyon bo&#39;ladiki, yopiq sistemaning harakat qonunlari vaqtning xisob boshini tanlanishiga bog’liq emas: agar vaqtning ixtiyoriy ikki momentida yopiq sistemani mutloqo bir xil sharoitga qo&#39;yilsa, shu vaqt momentlaridan boshlab sistemadagi barcha jarayonlar mutloqo bir xil o&#39;tadi. Vaqtning bir jinsliligidan yopiq sistemaning potensial energiyasi vaqtga aniq bog’liq bo&#39;laolmasligi kelib chiqadi, ya&#39;ni sistema konfiguratsiyasi o&#39;zgarmas bo&#39;lgan sharoitda vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgaradi:0 dt dW n . Shuning uchun, agar sistemada nopotensial kuchlar ta&#39;sir etmasa yoki bu kuchlar ish bajarmasa ( d А н n к =0), Nyutonning ikkinchi qonunidan kelib chiquvchi (3.37) tenglamaga binoan, bunday yopiq sistemaning (yopiq konservativ sistema) mexanik energiyasi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Bu xulosani tashqi statsionar potensial maydonda joylashgan sistemaga oson qo&#39;llash mumkin, chunki bu holda vaqtning bir jinsliligidan (35) shartning to’g’riligi kelib chiqadi. Pirovordida vaqtning o&#39;tish yo&#39;nalishi - uning ortib yoki kamayib borishiga nisbatan klassik mexanika simmetriyasi haqida gapirish kerak. Bu mexanika qonunlari t o&#39;zgaruvchini, - t ga almashtirishga nisbatan invariantligidan rasman kelib chiqadi. Aslida Nyuton mexanikasining hamma tenglamalari Nyutonning ikkinchi qonuniasosida kelib chiqadi: F dt dР  Agar t ni t ¢ = - t ga, p ni p ¢ = - p ga, ya&#39;ni vaqt o&#39;tish yo&#39;nalishini, hamda moddiy nuqta harakat yo&#39;nalishini teskari yo&#39;nalishiga o&#39;zgartirsak, bu tenglama o&#39;zining ko&#39;rinishini to’liq saqlaydi: F td Рd ¢ ¢ Klassik mexanika tenglamasining bu simmetriyasi mexanik jarayonlarning qaytuvchanligidan dalolat beradi: agar sistema kuch ta&#39;sirida qandaydir harakat qilayotgan bo&#39;lsa, u o&#39;shanday kuch ta&#39;sirida teskari yo&#39;nalishda ham harakat qilishi mumkin, bunda sistema o&#39;sha oraliq konfiguratsiyalar orqali teskari tartibda o&#39;tadi.

O'xshashlar

Saqlanish qonunlari
Moddiy nuqtalar tizimi va ularning dinamikasi, saqlanish qonunlari
Mexanika bo`limining o'qitish usullari
O‘zgarmas elektr toki qonunlari
Mexanik energiyaning saqlanish qonuni va uning qo’llanishi