Mexanika bo`limining o'qitish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

458.5 KB

Ko'chirib olish

Mexanika bo`limining o`qitish usullari Reja: 1. Mexanikaning asosiy masalalarini yechishning fizikaviy va uslubiy g‘oyalari. 2. Kinematikadagi asosiy tushunchalar va jismlar harakatini o‘rganish 3. Dinamika bo‘limi asosiy mazmunining tahlili va uni o‘rganish usullari 4. O‘zaro ta’sir va kuch tushunchasi. 5. Mexanikada saqlanish qonunlari” mavzusining mazmunini tahlili 6. Kinetik energiya tushunchasi. 7. Potentsial energiya tushunchasi

Mexanika fizikaning shunday bo‘limiki, u o‘zining qat’iy va mantiqiy tuzilishi bilan o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishiga katta yordam beradi. Fizika kursining boshqa bo‘limlarini muvaffaqiyatli o‘rganish mexanikani qanday o‘zlashtirilganligiga bog‘liq. Chunki ularda mexanika tushunchalari (tezlik, tezlanish, massa, kuch, ish, energiya va boshqalar) dan keng foydalaniladi. Ta’lim tizimida fizika kursining mazmuni va uni o‘rganishni mexanikadan boshlanishini sababi: materiyaning barcha harakat formalari qatorida mexanik harakat ko‘rgazmaliroq bo‘lishidan va klassik fizikada fizik hodisalarni modellashtirish ko‘pincha fizik sistemalar strukturasi va ularda sodir bo‘ladigan jarayonlarning mexanik obrazini yaratish bilan bog‘liqdir. Mexanika ham klassik fizikaning ham zamonaviy fizikaning tarkibiy qismidir. Zamonaviy fizikaning barcha muhim sohalari deyarli klassik mexanika qonuniyatlariga asoslangan. O‘rta umumiy ta’limda mexanika kursning o‘rganilishi ko‘pgina umumta’lim masalalarini hal etishga imkon beradi. Fizika kursida mexanika bo‘limining ahamiyati shundan iboratki, uni o‘qitish orqali nazariyani oldindan aytib bera olish funksiyasini, ya’ni boshlangich shart berilganda mexanika qonuni orqali jismning ixtiyoriy momentdagi vaziyatini aniq aytib berish mumkinligini o‘quvchi-larga ko‘rsatilishidadir. Aytilganlarga yana shuni qo‘shimcha qilish lozimki, maktab mexanika kursning bir qator joylari atayin murakkablashtirilgan. Masalan, inertsiya qonuni oliy o‘quv yurtlari uchun D. V. Sivuxin yozgan “Umumiy fizika kursi” darsligi va maktab darsligida quyidagicha ifodalangan: Ko‘pchilik maktab fizika darsliklarida birinchi qonun sodda, I. Nyuton tarifiga yaqin qilib ifodalanar edi . Xususan. “Har qanday jism o‘zining dastlabki holatini unga boshqa jismlar tasir qilmaguncha va bu holatdan chiqarmaguncha tinch yoki to‘g‘ri chiziqli va tekis harakatini nisbatan saqlaydi”. D. V. Sivuxin Umumiy fizika kursi. Mexanika I.K.Kikoin. 9-sinf fizika darsligi

“ Tashqi tasirlardan holi jism yoki tinch turadi, yoki to‘g‘ri chiziqli va bir tekis harakatlanadi”. “Shunday sanoq sistemalari mavjudki, ularga nisbatan ilgarilanma harakat qilayotgan jism, unga boshqa jismlar tasir qilmasa (yoki boshqa jismlarning tasiri kompensatsiyalansa), o‘z tezligini o‘zgarmas holda saqlaydi”. D.V.Sivuxinning tarifi ham, avalgi darsliklarda keltirilgan tariflar ham o‘quvchilarga tushunarlidir, chunki dastavval ularda bolani o‘rab turgan jismning holati haqida, ular o‘zi ko‘rgan, guvoh bo‘lgan holatlar haqida gapiriladi. I.K.Kikoinning darsligida berilgan tarifning ko‘pchilik o‘quvchilarga tushunarli bo‘lmasligining asosiy sababi, ular uchun mavhum bo‘lgan inersial tizim tushunchasi ularga tanish bo‘lgan, obrazlarning inikosi bilan bog‘lanmaydi. Boz ustiga, qobiliyatli o‘quvchilar inersial sistemalar mavjud emas, bu ideallashtirish, uning vazifasi ularga tushunarli emasligini aytadilar. Shuni aytib o‘tamizki, D. V. Sivuxin inertsiya qonunini bayon qilish jarayonida I. Nyutonning tarifini tahlil qilishdan boshlab, keyin yuqorida keltirilgan tarifni beradi va faqat shundan so‘ngina inersial sanoq sistemalar haqidagi tushunchani kiritadi. O‘rta umumiy ta’lim dasturiga asosan klassik mexanika masalalari kiradi. Uni o‘rganishga hozirgi zamon nuqtai nazaridan yondoshish bu bo‘limga ba’zi yangi masalalar, masalan, kosmik parvozlar mexanikasini kiritishdan iborat bo‘lib qolmay, balki uning asosiy tushuncha va qonuniyatlarini zamonaviy tahlil qilish, ularni qo‘llanilish chegarasini aniqlashdan iborat. Mexanika bo‘limining yangi o‘quv dasturi avvalgilaridan anchagina farq qiladi. Unda to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli harakatlarning kinematikasi ham , dinamikasi ham birga o‘rganilishi kuzda tutilgan. O‘quv materialni bunday sistemalashtirishda faqat vaqtni tejash kuzda to‘tilgan bo‘lmay, uning ma’lum metodik ustunliklari mavjud. Mexanikada eng oddiy va mexanikaning asosini tashkil etadigan fizik tushunchalar: tezlik, tezlanish, massa, ko‘chish, energiya kabi tushunchalar shakllanadi. Mexanika bo‘limini o‘rganishda kam sonli fizika qonunlari yordamida birgina usul

qo‘llanilib, jismlarning harakati va muvozanatiga doir ko‘pgina masalalarni hal etish imkoniyati mavjud ekanligi ko‘rsatiladi. Bunda o‘quvchilar analiz va sintez, induktsiya va diduktsiya kabi umumiy ilmiy metodlarni o‘zlashtiradilar. Mexanikaning asosiy masalalarini yechishning fizikaviy va uslubiy g‘oyalari. Fizikadan o‘rta maktabda o‘qitish uchun ajratilgan o‘quv materiali umumiy, ilmiy va metodik g‘oyalar bilan birlashtirilgan. Butun fizika kursida jumladan mexanika bo‘limida fizikadan olinayotgan bilimning rivojlantira olish mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. VII sinf fizika darsligida keltirilgan mexanikani o‘rga-nishdagi asosiy metodik g‘oyalardan biri-har bir yangi kiritilayotgan tushunchani shu fan hal qilishi kerak degan g‘oyani, ya’ni mexanikaning asosiy masalasini yechishda zarurligi asoslab berilgan. Butun mexanika bo‘limining mazmuni uning asosiy masalasini yechish asosida birlashtirilishi fizika kursining asosiy metodik g‘oyasini amalga oshirishga-o‘quv materialini shu fanning prinsiplari, nazariyasi, asosiy ilg‘or fikrlari atrofida mujassamlashtirildi. Mexanikada kuchlarning uch turi tortishish, elastiklik va ish q alanish kuchi bir yerda o‘rganiladi. Muvozanat sharti, dinamika qonunidan kelib chiqadigan natija va uning xususiy holi singari lar qaraladi. Hamma vaqt eksperimentni o‘tkazish mantiqini, natijani va undan chiqadigan xulosalarni tushuntirib berish tavsiya qilinadi. O‘quvchilarda eksperiment asosida izlanayotgan yechim, fizik eksperiment-tabiatni o‘rganish metodi ekanligiga ishonch hosil qiladi. Mexanikadan o‘quv tajribasini ko‘rsatish uchun imkoniyatlar katta. Odatdagi asboblardan tashqari mexanik hodisalarni o‘rganish uchun zamonaviy asboblardan harakatni stroboskopik yozish, mexanik kattaliklar (tezlik, tezlanish, kuch )ni o‘lchashni elektr usuli, mexanik hodisalar va jarayonlar grafigini avtomatik ravishda yozishda foydalanish maqsadga muvofiq. Barcha texnik vositalar mexanikani eksperimental asosda o‘rganishni ta’minlaydi. Kinematikadagi asosiy tushunchalar va jismlar harakatini o‘rganish

Kinematika-mexanikaning bir bo‘limi bo‘lib, bunda uning asosiy masalasining bir qismi h al qilinadi. Bu bo‘limda o‘quvchilar butun fizika kursini o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan tushunchalar bilan tanishadilar. Bu tushunchalarga moddiy nuqta, koordinataviy tizim, sanoq tizimi, ko‘chish, tezlik, o‘rtacha va oniy tezlik, tezlanish, vektor va uning proyektsiyalari tushunchalari kiradi. Shuningdek, bu bo‘limda o‘quvchilar butun fizika kursini o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan harakatning nisbiylik nazariyasi tushunchasi bilan tanishadilar. Ushbu mavzuda shakllantirilayotgan tushunchalar fizika kursining boshqa bo‘limlarida ko‘p qo‘llaniladi. Shuning uchun bu tushunchalarni o‘zlashtirilishi katta ahamiyatga ega. Mexanikani o‘rganish moddiy nuqta kinematikasidan boshlanadi. Mexanik harakatlarni klassifikatsiyalash uchun moddiy nuqta harakat trayektoriyasi tushunchalarini kiritish zarur. Harakat vaqtida jismning istalgan nuqtasi hosil qiladigan chizig‘i trayek - toriya deyiladi, degan tushuncha murakkab emas. Bu tushuncha konkret misollar ustida oydinlashtiriladi: bo‘rning doskaga qolgan izi va hokazo. Moddiy nuqta tushunchasi esa juda abstraktdir. Shuning uchun bu tushunchaning kiritilishi o‘quvchilarga yetarli darajada batafsil asoslab berilishi lozim. Jismlar harakatining ba’zi turlarini o‘rganishda bu tushunchani ng zarurligini va undan foydala - nishga to‘g‘ri kelishini tushuntirish lozim. Biz fizikaning mexanika bo‘limini o‘rganishda model lashtirish usulidan foydalanib ko‘plab kinematik masalalarni hal etamiz. Misol uchun , jismning ilgarilanma harakatini yozishni o‘rganishda uning bironta nuqtasining harakat qonunlarini bilish kifoya. Shuning uchun ham jismning ilgarilanma harakatini o‘rganishda uni moddiy nuqta deb , modellashtirib tushuntirish mumkin. O‘quvchilar jism vaziyatini uning koordinatalari bo‘yicha aniqlash usulini o‘zlashtirib olishlari uchun ularga biron harakatlanayotgan jismning bir necha turli vaziyatini qayd etishni va tanlab olingan sanoq sistemasiga nisbatan vaziyatdagi koordinatalarini aniqlashni taklif etish lozim. Koordinata tushun - chasi faqatgina biror sanoq sistemasiga nisbatan ma’noga ega ekanligini o‘qtirib o‘tish muhimdir. Doska bo‘yicha ko‘chirilayotgan bo‘r, suyuqlik bilan to‘ldirilgan uzun shisha

naydagi havo pufagi harakatlanayotgan jism bo‘lishi mumkin. Sinf doskasiga ikkita koordinatalar sistemasini chizib o‘quvchilarga ularning har birida A va B jismlarning koordinatalarini aniqlashni taklif etish shu va shunga o‘xshash mashqlar orqali koordinatalarning nisbiyligini o‘zlashtirishga yordam berish maqsadga muvofiqdir. Ko‘chish. Ko‘chish tushunchasi VII sinf fizika kursida birinchi marta o‘qitiladi. VI sinfda mexanika elementlarini o‘rganishda bosib o‘tilgan yo‘l tushunchasi kiritiladi. Ko‘chish tushunchasini kirita turib uni yo‘l uzunligi tushunchasidan aniq ajrata olish kerak. Ta’rifga ko‘ra, ko‘chish-bu harakatlanayotgan jismning oldingi A vaziyati bilan keyingi B vaziyatini tutashtiruvchi S vektor. Yo‘l uzunligi esa bu harakatlanayotgan jism tarektoriya-sining uzunligi. Fizikada vektor kattaliklar va ular ustida amallar bajarish ko‘chishdan boshlanadi. O‘quvchilar “yo‘l” va “ko‘- chish” tushunchalarini mustahkam o‘zlashtirib olishlari juda muhim, buning uchun ular yo‘l va siljishni aniqlab beruvchi misollardan foydalanishlari lozim. Tezlik. O‘quvchilar tezlik tushunchasi bilan VI sinfda harakatning muhim xarakteristkasi sifatida tanishadilar. Bu tushuncha VII sinfda oydinlashtiriladi va rivojlantiriladi. Tezlik tushunchasini o‘rganish o‘quvchilardan mavhum fikrlashni talab qiladi. Fizik va matematik tushunchalarni shakllantirish jarayonida bu tushuncha katta rol uynaydi. O‘quvchilar tomonidan tezlikning to‘g‘ri tushunlishini, keyinchalik matematik analizning asosiy tushunchalarini shakllantirishda fizikada esa har qanday fizik kattalikning, ya’ni quvvatdan tortib to elektr va magnit maydon-larining vaqt bo‘yicha o‘zgarish tezliklarini tushuntirishda katta rol o‘ynaydi. Ayni vaqtda , o‘quvchilarning politexnik saviyasini kengaytirish uchun ham xizmat qiladi. Shuning uchun tezlik tushunchasini shakllantirish metodikasi jiddiy e’tibor talab qiladi. O‘quvchilarning kundalik kuzatishdan olgan dastlabki tasavvur-lariga qaramay bu tushunchani shakllantirishda albatta sinfda bajariladigan tajribalar juda zarur. (Masalan, bolalar o‘yinchoq aravachalarning tezligini aniqlash). Shundan so‘ng mavhum fikrlash borasida dastlabki qadam qo‘yilishi mumkin . Masalan quyidagi ikki jismdan qaysi

biri katta tezlikda harakatlanadi: 5 sekundda 20 metr yo‘l yuradiganimi yoki 2 sekundda 10 metr yo‘l yuradiganini, degan savol berish kerak. Tezlik tushunchasini shakllantirishda muhim qadam uni birligini aniqlash. Aniq masala yechishda tezlik soat кm soat кm 5 2 10    ya’ni tezlik birligi soatiga necha km bo‘ladi. Tezlikni boshqa birliklarda ham ifodalash mumkinligini aniqlashtirib tezlikning asosiy birligi 1 m/s ekanligini aytiladi. Shuningdek, o‘quvchilar ongida o‘rtacha va oniy tezlik tushunchalarini ham shakllantirish lozim. O‘rtacha tezlik. Bu kattalik ko‘chishning sodir bo‘lgan vaqtiga nisbati orqali yoki jism bosib o‘tgan yo‘l uzunligining shu yo‘lni bosib o‘tish uchun ketgan vaqtga t s ro '  nisbatidan aniqlanadi. O‘quvchilarga jism butun vaqtning birinchi yarmida 10 m/s tezlik bilan ikkinchi yarmida 20 m/s bilan harakatlangan degan shart bilan o‘rtacha tezlikni ta ni shishni taklif qilish mumkin. Bu holda o‘rtacha tezlik 15 m/s. Oniy tezlik. Oniy tezlik tushunchasini kiritishning qiyin-chiligi shundaki, bunda o‘quvchilarga mavzutik tushunchalardan ham ma’lum bo‘lmagan chegaraviy o‘tishdan foydalanish kerakligi bilan bog‘liqligidir. Shuning uchun o‘rtacha tezlik topilishi kerak bo‘lgan vaqt oralig‘ining cheksiz kamaytirilishi haqida gapirish o‘rniga, ya’ni benihoya kichik kattalik o‘rnida juda kichik, lekin cheklangan vaqt oralig‘i-fizik kichik kattalik kiritiladi. Misol tariqasida qiya tekislikdan dumalayotgan sharchaning stroboskopik suratlaridan foydalanib ikki jism orasidagi o‘rtacha tezlik bir-biri bilan farq qilgani holda, bir qismda sharchaning har 0,002 sekunddan keyingi vaziyatlari tahlil qilinadi. Bu holda o‘rtacha tezliklar orasidagi farq deyarli yo‘qligini ko‘rsatish mumkin. Kinematikani o‘rganish mexanik harakat tushunchasidan boshlanadi. Bunday harakat bir jismning boshqa jismga nisbatan vaziyatning o‘zgarishi bilan aniqlanadi. Mexanik harakat, tekis harakat, notekis harakat, trayektoriya kabi tushunchalarni o‘rga-nishdagi metodika shunday bo‘lishi kerakki, darsda va sinfdan tashqari ishlarda kuzatishlarga imkoniyat yaratish juda muhim.

O‘quvchilarda kuzatishlarga, solishtirishlarga va xulosalarga qiziqishlar paydo bo‘la boshlashi ular tajribalarda fizik hodisalarni topa bilishga o‘rganishlari va aniq fizik tasavvurlarga tayangan holda mexanika tushunchalaridan foydalanishlari muhimdir. Mexanik harakatning universialligi shundan iboratki , zarralardan tashkil topgan barcha moddiy jismlar harakat qiladi. Jismlarni tashkil etgan barcha zarralar doimiy harakatda bo‘ladi. Mexanik harakat materiya harakatining tarkibiy qismi bo‘lishi bilan birga eng murakkab shakli hisoblanadi. Nisbiylik muammosi hozirgi zamon fizikasining asosiy g‘oyalaridan biridir. Nisbiylik tushunchasining shakllanishi mexanik harakatning nisbiyligidan boshlanadi. Chunki mexanikada harakatning tarektoriyasi, yo‘li, tinch yoki harakat holatini baholaganda biror sanoq boshiga nisbatan baholanadi. Jismning harakati turli sanoq sistemasiga nisbatan turlicha bo‘ladi. Demak, har qanday harakat har qanday tinchlik nisbiy ekan. Kinematika bo‘limini o‘rganishni tugatgach, o‘tilgan mavzular bo‘yicha bilimlarni umumlashtirish maqsadga muvofiqdir. Umumlashtirish uchun jadval to‘zib, jadvalda to‘g‘ri chiziqli harakat, tekis va tekis tezlanuvchan harakatda tezlik, tezlanish, ko‘chish va koordinatalarning vaqtga bog‘liqligini ham analitik ham grafik usulda keltiriladi. Bilimlarni umumlashtirishda tekis va tekis tezlanuvchan harakatni taqqoslashda bunday grafiklar ustida ishlash o‘quvchilar bilimini mustahkamlash nuqtai nazaridan juda foydalidir. O‘rganilgan o‘quv materialini jadvallar yordamida umumlashtirish bilimlarni takrorlash va chuqurlashtirishdan tashqari taqqoslash va sistemalashtirish kabi fikrlash jarayonlariga o‘rganish borasida ham afzalliklarga ega. Aynlana bo‘ylab tekis harakat Aynlana bo‘ylab teks harakat grafigi Ta’rifi

Aylana markazidan moddiy nuqtagacha o ‘ tkazilgan radius , biror vaqtda burchakni chizadi , bunga burchakli ko ‘ chish deyiladi . To ‘ g ‘ ri o ‘ rta maktabning qator darsliklarida bu tushunchalar berilmay , matematik nuqtai - nazaridan uning tahlili keltirilgan lekin VII sinfning yangi fizika darsligida esa yuqoridagi tushunchalarga yetarlicha e ’ tibor berilgan . Shunday bo‘lsada, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash ma’nosida modellashtirishning ko‘rsatmali imkonidan yana bir bor foydalanish mumkin. Bu modellashtirishda burchakli ko‘chish haqidagi tushunchani bevosita burchak bilan o‘zaro bog‘lanishi ko‘rsatiladi. Egri chiziqli harakat va uni tavsiflaydigan fizik kattaliklar odatdagidan boshqachaligi sababli o‘quvchilar qiyin o‘zlashtirishlarini nazardan qochirmaslik lozim. Shuning uchun bu bobdagi tushunchalarning deyarli hammasini alohida tarzda sinchiklab ko‘rib chiqish hamda modellar yordamida bir butun tizimga keltirish muhimdir.

$Modellardan foydalanish jarayoni esa o‘z-o‘zida tushunchalarni bayon etish uslublarini yengillashtirish va osonlashtirishga olib keladi. Oydinlashtirish maqsadida modellashtirishning o‘ziga xoslik tomonlaridan foydalanish mumkin. Jismning aylana bo‘ylab qiladigan harakatini ifodalovchi kattaliklardan biri aylanib chiqish davri va chastotasidir. Jismning aylana bo‘ylab harakati V tezlik bilan emas, balki moddiy nuqtaning bir marta to‘liq aylanib chiqishiga ketgan vaqt oralig‘i bilan ifodalanadi. Mos ravishda bu kattalik jismning aylanib chiqish davri deb aytiladi va ko‘pincha T harfi bilan belgilanadi. Darslikda aylanib chiqish davri va chastotasi kabi tushunchalarga yetarli etibor qaratilgan. Shuningdek, ularga alohida ta’rif berilib, o‘zaro munosobotlari yaqqol ko‘rsatilgan. Aylanib chiqish davri va chastotasi o‘zaro teskari munosabat bilan bog‘langanligi ma’lum. Ana shu bog‘lanishni oydinlashtirish maqsadida esa qo‘yidagi modellardan foydalanish yanada samarali bo‘ladi. Fizik kattalikl ar O‘zaro bog‘lanis h formulasi Misollar ChastotaТ 1   s T 1 sekund bo‘lsa, s t 1 . 10  aylanib chiqadi. Davri  1  Т 10  aylanib chiqsa, sekunda t 1 1,0  T sekund aylanish davrida aylanadi. Keyingi yillar davomida “Kinematika asoslari” bo‘limining masalalari koordinata metodidan foydalanib yechilib kelindi. Ta’lim tizimida masalalar yechishning bu xildagi usuli kinematika asoslarini o‘rganishda yaxshi natija bermadi. Chunki, umumiy o‘rta maktablarda trayektoriyasi ma’lum bo‘lgan asosiy harakat o‘rganiladi (to‘g‘ri chiziqli va aylana bo‘ylab harakat). Masala. Bir-biriga qarab ikkita avtomobil yo‘lga tushdi. Birinchi avtomobilning tezligi 60 km\soat, ikkinchisiniki 90km\soat yoqilg‘i quyish shoxobchasiga yetib kelib, ular bir-biri bilan uchrashdilar. Shundan sung ular yana o‘z yo‘llarini davom ettirdilar. Uchrashuvdan 30 min keyingi har birining vaziyatini va bu vaqtdagi ular orasidagi masofani toping.$

№ Koordinata usuli № Trayektoriya usuli 1t x x x1 01 1   1 t s 1 1  2 t x x x2 02 2   2 t s 2 2  3 0 01  x 3 2 1 s s I   4 0 02  x 4 km soat soat km s 30 5,0 60 1    5 t x x1 1  5 km soat soat km s 45 5,0 90 1    6 t x x2 2  6 km km km I 75 45 30    7 0 1 x  8 0 2 x  9 1 1   x 10 2 2    x 11 t x 1 1  12 t x 2 2   13 km soat soat km x 30 5,0 60 1    14. km soat soat km x 45 5,0 90 2    15 1 2 x x I   16 km km km I 75 30 45     O‘quvchilarga masalalar yechishning birinchi etapida masalalarni umumiy ko‘rinishda yechishga shoshilmaslik kerak. Eng asosiysi o‘quvchilarni masalalar yechishning logikasi asosiy formuladagi izlangan kattaliklarni hisoblashga o‘rgatish trayektoriya usulini qo‘llash zarurdir. Dinamika bo‘limi asosiy mazmunining tahlili va uni o‘rganish usullari Dinamikaning qonunlari mexanikaning muhim qismidir. Nyuton klassik mexanikasi mohiyatiga ko‘ra, dinamika qonunlarini o‘z ichiga oladi va uning asosiy nazariyasini tashkil etadi. Bundan dinamika qonunlarini o‘rganishning ahamiyati kelib chiqadi. Dinamikani o‘rganishni boshlayotgan har bir o‘quvchida

harakat to‘g‘risida va uning kuchlar bilan bog‘liqligi haqida ma’lum hayotiy tasavvur bor. Massa tushunchasi bilan o‘quvchilar maktabgacha davrda hayotiy tajribalarida qisman tanish bo‘ladilar. Asosan massa tushunchasi bilan VI sinfda tanishadilar. Nyutonning II qonuni jismning massasi, ikki jism o‘zaro ta’sirini xarakterlaydigan kuch va o‘zaro ta’sirlashuvda jism olgan tezlanish orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Shu bilan birga jismning inertlik o‘lchovi bo‘lgan massaning mohiyatini ochishga imkon beradi. Massa jism inertlik xossasini ifodalashni tajribada namoyish qilib ko‘rsatish muhimdir: katta massaga ega bo‘lgan jism o‘zaro ta’sirlashuv natijasida kichik tezlanish oladi, kichik massaga ega bo‘lgan jism katta tezlanish oladi. Buni amalga oshirishda o‘quvchilarga savollar berilsa, o‘quvchilar turmushda ko‘rib yurganlariga tayanib to‘g‘ri fikrlay oladilar. Masalan, 40 km/soat tezlik bilan kelayotgan massasi 200 t bo‘lgan vagonni to‘xtatish osonmi yoki o‘shanday tezlik bilan ketayotgan 200 kg bo‘lgan mototsiklnimi? Albatta berilgan savollarga o‘quvchilar to‘g‘ri javob beradilar, ammo uni tajribada namoyish qilib ko‘rsatish, ya’ni massa jism inertligining o‘lchovi ekanligini amalda isbotlab ko‘rsatish ilmiy ahamiyatga ega. Buning uchun biz teng hajmli (temir, allyuminiy, yog‘och) parallelopiped shaklidagi jismlarni olib, ularni bir xil buyoq bilan buyab (uni qanday materialdan yasalganligini yashirish uchun) nomerlab, qiya novdan dumalab to‘shayotgan sharni yo‘liga birin-ketin quyib, dumalayotgan shar nomerlangan teng hajmli jism-to‘siqlarni qay birini ko‘proq masofaga siljita oldi?-degan savol o‘quvchilarga berilsa, ular to‘g‘ri javob bera olmaydilar. So‘ngra o‘quvchilar ko‘z o‘ngida tajriba qilinib, har bir nomerlangan jism bilan novda dumalayotgan shar o‘zaro ta’sirlashganda qancha masofaga siljigani belgilab beriladi. Tajriba natijasidan so‘ng qaysi jism sharning ta’siriga ko‘proq qarshilik ko‘rsatdi yoki o‘zining tinch holatini saqlab qolishga intiladi, deb so’raldi. O ‘ qituvchi bunda “ tinch ” holatni saqlashga intilish xossasi haqida gapirib bo ‘ lgandan so ‘ ng , harakatdagi jismning harakat holatini saqlashga intilishini namoyish qilib ko ‘ rsatadi . Buning uchun 3-4 ta teng kattalikdagi ammo turli

(plastmassa, temir, qo ‘ r-g ‘ oshin) sharlarni bir xil rangga bo‘yab, nomerlaydi (ularni qanday materialdan yasalganligi bilinmasin) yana unga qiya novdan, bir xil balandlikdan birin-ketin dumalatib, sharlar yo‘liga bir tinch jism qo‘yilib, bu ikki jismni (tinch va harakatdagi) o‘zaro ta’sirlash-ganda harakat holatini ko‘proq saqlashga intilishi namoyish etiladi. Shu asosda har ikkala namoyishda ham “harakatdagi” va “tinch” to‘rgan jismning inertlik xossasi taqqoslanishi asosida massa tushunchasiga ta’rif beriladi. Massa tushunchasi. Jism inertligining ham sifat, ham miqdor o‘lchovi bo‘lib, jismlar o‘zaro ta’sirlashganda massasi katta jism (tinch turgan bo‘lsa) kam tezlanish oladi, harakatda bo‘lsa u o‘zining harakat holatini ko‘proq davom ettirishga intiladi, deb xulosa chiqariladi. Shundan so‘ng o‘quvchilarning hayotda ko‘rganlari asosida jism massasini aniqlash (o‘zaro ta’sirlashuvda uning deformatsiyalanish kattaligiga, tezlanishga, bosib o‘tgan yo‘liga taqqoslash va Etalon massaga taqqoslab massalarni o‘lchash bilan aniqlash) usullariga diqqati tortiladi. Bunda o‘quvchilarda inertsion massa haqida tushuncha shakllanadi. Demak tabiatdagi barcha moddiy jismlar massaga ega bo‘lishi, shu bilan har qanday massaga ega bo‘lgan inertlik, tortishish xossasiga egaligi haqida tushuncha beriladi. Massa tushunchasi chuqur falsafiy tushuncha bo‘lib, materiya tushunchasi bilan bog‘liq holda fazo, vaqt va harakat tushunchalariga borib taqaladi. Massa tushunchasi-materiyaning ba’zi asosiy xossalarini aks ettiradi. Buni biz u yoki bu fizik tadqiqotlarda namoyon bo‘lishida ko‘ramiz: 1. Jism inertlik o‘lchovi sifatida Nyuton qonunlarida namoyon bo‘ladi-, 2. Jismlar orasidagi tortishish o‘lchovi eqanligi butun olam tortishish qonunida 2r Mm F  ko‘rinadi 3. Harakatdagi jism energiyasining o‘lchovi 2 2mv      bo‘lishi bilan birga (polvonlar, bokschi, shtangachilar musoboqasida hisobga olish) massa bilan

energiyaning orasidagi bog‘lanish: E= D mc 2 da massaning harakat tezligiga bog‘liq holda o‘zgarishi haqida fikr yuritiladi 4. Elektromagnit jarayonlarning tavsifi elektromagnit massa (2c h m   ) sifatida aks etadi. 5.Elementar zarralar strukturali bog‘lanishining xarakteris-tikasi (massalar defekti-tinchlikdagi massaning materiya tuzilishi bilan bog‘liqligini tavsiflashda) 6.Jismdagi zarralar sonining o‘lchovi sifatida klassik atomizm, kimyoda, halq xo‘jaligida moddiy noz ne’matlar ishlab chiqarishda; 7.Turli tuman hodisalarni matematik tilda yozishda pro-porsionallik koeffitsiyentining bo‘lishi. Masalan, ma F  formulada massa jism olgan a - tezlanishi bilan ta’sir etuvchi kuch orasidagi bog‘lanishni ifodalashda proporsionallik koeffitsiyenti rolini o‘ynashda xizmat qiladi. Bu sohada qilingan ishlarga asoslanib, massa tushunchasini fizika o‘qitishda qanday izohlash, tushuntirish masalasiga to‘xtalamiz: 1.Massa tushunchasini aniqlash. 2.Massa tushunchasining boshqa tushunchalar bilan bog‘liqligini (mareriya, harakat, o‘zaro ta’sir, fazo, vaqt, energiya, ish va h.k) aniqlash. 3.Massa tushunchasini olamning fizik manzarasi taraq-qiyoti nuqtai nazaridan tahlil qilish. 4.Massani metodologik jihatdan tushuntirish yoki e’tiborga olish shu kungacha mavjud bo‘lgan metodik va ilmiy adabiyotlarda bir muncha qiyinchiliklar mavjudligini ko‘ramiz (Massa-materiya miqdori yoki modda miqdori). Klassik atomistikada massani bir jinsli o‘zgarmaydigan zarralar miqdori deb qilingan talqin hozir ham ba’zi o‘qituvchilar bayonida uchraydi yoki KHK va ALni bitirib o‘qishga kirgan ba’zi o‘quvchilar javobida kuzatiladiki, bu tushuncha xatodir. Massa tushunchasi materiyaning barcha xossalarni o‘ziga aks ettira olmaydi, chunki ilmiy ta’lim-abad «bo‘linmaydigan» hamma jism uchun bir xil bo‘lgan zarra bo‘lmasligini o‘qtiradi. Hozirgi zamon fani klassik fizikani

chegaralanganligini ko‘rsatib undagi xulosalarning (shu jumladan massa haqidagi) ko‘pchiligi noto‘g‘ri ekanligini isbotladi. Shuning uchun ham massani moddaning miqdori bilan almashtirish yaramaydi, ya’ni massani materiyaga o‘xshatish- moddiylashtirish xatodir. Massa-tushuncha bo‘lib, modda (materiya) ning inertlik, tortishish kabi xossalarini aks ettirishini ko‘ramiz. Modda tuzilishga ega, ammo massa tuzilishga ega deyish qo‘pol xatodir. Materiyaning eng muhim xossalaridan biri inertlik va tortishish bo‘lib faqat o‘zaro tasirlashuvda namoyon bo‘ladi. Bunda massa materiyaning inertlik, tortishish xossalarining sifatiy va miqdoriy xarakteristikasining o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. Massa va energiyaning bog‘lanish qonunlaridan ko‘rinadiki, massa jismdagi to‘liq energiyaning o‘lchovi bo‘ladi. O‘lchov tushunchasi-materiyaning u yoki bu xossasini ham miqdoriy, ham sifat jihatdan xarakterlaydigan tushuncha bo‘lib, materiyaning xossalarini ifodalaydi, desak xato qilmaymiz. Elementar zarralarning o‘zaro ta’sirlashuvida (   р    yoki      h jarayonlarda) ro‘y beradigan hodisalarni izohlashda yorug‘lik kvanti energiyasi h E  bilan massa 2c h m   orasidagi bog‘lanishni tushuntirishda hisobga olish zarur. Demak, bu yerda massa tushunchasining ham miqdoriy, ham sifat o‘zgarishini ko‘ramiz. Materiya bir holatdan boshqa holatga o‘tganida uning massasi va energiyasi ham miqdoriy, ham sifat o‘zgarishida namoyon bo‘lishi haqida dialektik xulosa chiqarish kerak. Kuch tushunchasi . Kuch muhim fizik kattaliklardan biri bo‘lib, jismlarning o‘zaro ta’sirini xarakterlaydi. Fizik bilimlarni shaklla-nishida kuch tushunchasi massa, tezlanish tushunchalari bilan bog‘langan. Ko‘p hollarda kuch tushunchasi o’z ma’nosiga mos kelmaydigan atamalar qo‘llaniladi. Masalan, fizikada “tok kuchi” “elektr yurituvchi kuch”, “yorug‘lik kuchi”, “tovush kuchi”; badiiy adabiyotda “tabiat kuchi”, “ruhiy kuch”, “sevgi kuchi” va hakozolar. Ba’zi hollarda metodik adabiyotlarda metodoligik jihatdan ma’qul bo‘lmagan ta’rif- talqinlar uchraydi, ya’ni kuchni go‘yo mustaqil mavjud bo‘lgan qandaydir narsaga

o‘xshatishlar, kuch harakatni o‘zgartiruvchi sabab deb qarashlar, kuch tushunchasini o‘zaro ta’sir tushunchasiga qiyoslashlarga hali duch kelamiz. Shuning uchun ham kuch tushunchasini o‘quvchilar ongida singdirishda metodologik nuqtai nazardan quyidagilarga e’tibor berish kerak bo‘ladi. 1.Kuch-moddiy obektlarning o‘zaro ta’sirini sifat va miqdoriy jihatdan xarakterlovchi o‘lchov. 2.Kuch-vektor fizik kattalik bo‘lib, harakatni bir jismdan ikkinchisiga ko‘chishning ham yo‘nalishi, ham son qiymatini xarakterlaydi. 3.Kuch tushunchasi, nafaqat o‘zaro ta’sir tushunchasi boshqa ko‘pgina tushunchalar (kuch momenti impuls momenti, maydon kuchlanganligi, ish quvvat va hokazo) bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, bu tushunchalarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 4.Kuch tushunchasi moddiy jismlar o‘zaro ta’sirining ham miqdoriy, ham sifat xarakteristkasi bo‘lishi bilan birga hodisalarning yuz berish sababi bilan ham bog‘liq (ya’ni sababsiz oqibat bo‘lmasligi). 5.Kuch tushunchasi chegaralangan bo‘lib, harakatning mexanik shaklidan tashqari o‘zaro ta’sir va hodisalarga bu tushunchani qo‘llab bo‘lmaydi. (masalan, jismlarning isishi, kimyoviy jarayonlar, organi tabiatdagi hodisalar). Elektr, molekulyar, yadroviy kuchlar haqida gapirganda harakatning nomexanika shaklining aylanishi kuzda tutiladi. 6.Kuchni o‘zaro ta’sir bilan almashtirmaslik kerak. Kuch-bu o‘zaro ta’sir emas, balki o‘zaro ta’sirning o‘lchovidir. Dinamika qonunlarini o‘qitishda jism harakatining o‘zgarish sabablarini bilish o‘quvchilarda dialiktik tasavvurning shakllanishida qulay zamin yaratadi. Dinamikaning asosi-Nyuton qonunlari. Inertsiya qonuni bu Nyutonning “Natural filosofiyaning matematik asoslari” (1687-yil) kitobida keltirilgan harakat qonunlaridan birinchisidir. Nyutonning har bir qonuni, xususan, birinchi qonun ham mustaqil ahamiyatga ega. Ba’zan birinchi qonun ikkinchisidan kelib chiqqan degan mulohaza ham uchratiladi. Bu muloxaza tashqi kuch ta’sir etmaganda, F=0 bo‘lganda tezlanish nolga teng, ya’ni jism tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi

yoki tinch holatda bo‘lishga asoslangan. Ammo, harakat birinchi qonunning ahamiyati bunga olib kelmaydi. Bu qonunni o‘rganishda ma’lum bo‘lgan qiyinchilik an’anaga aylanib qolgan ta’riflashdir. “Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u tinch turgan bo‘lsa, tinch holatning to‘g‘ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo‘lsa, o‘zining to‘g‘ri chiziqli tekis harakat holatini saqlaydi”- deyiladi. O‘zaro ta’sir va kuch tushunchasi. O‘zaro ta’sir tushunchasi fizika kursining asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, barcha o‘rganiladigan hodisa, jarayonlarning zamirida yotadi. O‘zaro ta’sirni yaxshi tushunmaslik tabiatda sodir bo‘luvchi hodisalarning ro‘y berishini bilmaslik, undan g‘ayriqonuniy xulosalar chiqarishga olib kelishi mumkin. Ba’zi metodik adabiyotlarda o‘zaro ta’sir tushunchasi hodisalarni tahlil qilishda to‘g‘ri yoritilmaydi. Ko‘p hollarda tabiatda o‘zaro ta’sir tushunchasi o‘rniga tabiatda kuch bilan almashtirilib yuboriladi. Tabiatda bo‘ladigan barcha hodisalar fizik maydonlar vositasida ro‘y beradi. O‘qitish jarayo-nida o‘zaro ta’sirlarning mohiyati fizik maydonga bog‘liqligi ochilmay qoladi. Tortishish, yadroviy, elektr jarayonlardagi mavjud maydonning roli, maydon orqali o‘zaro ta’sir ro‘y berishi ochilmas-dan qoladi. O‘zaro ta’sir tushunchasini to‘g‘ri shakllantirish butun fizika kursini ilmiy asosda o‘rganishga imkon yaratiladi. Chunki barcha fizik hodisa va o‘zgarishlarning asosida o‘zaro ta’sir yotadi. Fizik hodisalar tabiatda turli-tuman ko‘rinishda uchrashini ilmiy nuqtai nazardan tushuntirish uchun o‘zaro ta’sir tushunchasini yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Har qanday moddiy ob’ekt murakkab tuzilishga ega bo‘lishi bilan birga xilma-xil ichki ham tashqi o‘zaro ta’sirda ishtirok etadi. Chunki barcha jism va ob’ektlar tabiatda yakka, ajralgan holda bo‘lmasdan barchasi bir-biri bilan bog‘langan, o‘zaro aloqador bo‘ladi. O‘zaro ta’sirlashuvdan tashqarida bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashmaydigan bironta jismni topolmaymiz. Jamiki moddiy jismlar boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirlashuvda o‘zini namoyon qiladi, ya’ni mavjudligini bildiradi. Demak, tabiatda materiyadan bo‘lak, o‘zaro

ta’sirlashmaydigan hech narsa bo‘lmaydi. Materiya turlarining o‘zaro ta’siri barcha harakatlarning manbai ekanligiga alohida e’tibor bermoq kerak. Atom yadrosining tuzilishi nuklonlararo pion o‘zaro ta’sirga, atomning tuzilishi elektron qobiq bilan yadro orasidagi elektromagnit o‘zaro ta’sirga, kristallning tuzilishi modda atomlari orasidagi o‘zaro ta’sirga, Quyosh sistemasining tuzilishi-Quyosh bilan sayyoralararo gravitatsion o‘zaro ta’sirga asoslangan. Materiyaning barcha tur tuzilishlariga tegishli bo‘lgan elementar zarralarmi, atom molekulami yoki jismlar, kosmik jismlar, yoki yulduzlar majmuimi, galaktika yoxud metaga-laktikami, baribir bularning barchasida o‘zaro ta’sir namoyon bo‘ladi. Bularning barchasini o‘zaro ta’sirsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham o‘zaro ta’sirni biz materiyaning abad yashash shakli deya olamiz. O‘zaro ta’sirlashmaydigan biron- bir jismni (materiyaning turini) bilmaymiz. Bizga ma’lum bo‘lgan gravitatsion, elektromagnit, zaif yadroviy o‘zaro ta’sirlar bir-birlaridan sifat jihatdan ro‘y berish o‘rni, belgilari bilan farq qiladi. Bu o‘zaro ta’sirlarni batafsil ko‘rib chiqamiz: 1.Gravitatsion (tortishish) o‘zaro ta’sirni jismlarning Yerga tortilishi, Quyosh va yulduzlar sistemasining mavjud bo‘lishi tortishish kuchi mavjudligi bilan namoyon bo‘ladi. Bu o‘zaro ta’sir universal bo‘lib, u istalgan mikro, makro va mego ob’ektlarga qo‘llanishi mumkin. Lekin bu o‘zaro ta’sir juda ulkan astronomik massadagi jismlarda sezilarli bo‘lib, Koinotning tuzilishida, shakllanishida hamda yaxlit holda uning taraqqiyotida o‘z aksini topadi. Gravitatsion o‘zaro ta’sir massasi kichik jismlarda sezilarli kamayib borib, amalda qator yadro va atom sistemalarida asosiy rol o‘ynamaydi. Gravitatsion o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi dastlab o‘rganilgan bo‘lib, tortishishning manbai jismning massasi hisoblanadi va gravitatsion o‘zaro tasirning chegarasi cheklanmagan. 2.Elektromagnit o‘zaro ta’sirni biz istalgan makrojismlar, molekula va atomdagi zarralar bog‘lanishida ko‘ramiz. Mavjud atomning ionlanishi, boshqacha aytganda, yadrodan elektronni ajratish uchun zarur energiya elektromagnit o‘zaro ta’sirning mavjud bo‘lgan kattaligini bildiradi. Bu hosil qilish issiqligi, yani

(atmosfera bosimi ostida) suyuqlikning bug‘ga aylantirish energiyasi molekulalararo bog‘lanish o‘zaro ta’sirining mavjudligini ko‘rsatadi. Demak, makrojismlardagi zarralarni o‘zaro bog‘lab turuvchi omil elektromagnit o‘zaro ta’sirdir. 3.Kuchli (yadroviy) o‘zaro ta’sir-yadroda bir xil zaryadlangan protonlar va neytronlarning borligi elektromagnit o‘zaro ta’sirdan juda kuchli intensiv o‘zaro ta’sir bo‘lmaganida, yadro mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi. Bundan yadro chegarasida mavjud bo‘lgan o‘zaro ta’sirni kuchli yoki yadroviy o‘zaro ta’sir deyiladi. Kuchli o‘zaro ta’sir yadrodagi proton bilan proton, proton bilan neytron, neytron bilan neytron orasida ro‘y beradi. Kuchli o‘zaro ta’sir nafaqat yadro zarralari orasida, xuddi shuningdek, barcha barionlar va mezonlar orasida ham ro‘y beradi. 4.Zaif o‘zaro ta’sir ko‘pdan-ko‘p elementar zarralar ro‘yxatidagi; р , е ,  ,  e va  t zarralar barqaror hisoblanadi. “Ichki sabablar” ta’siriga ko‘ra, barqaror bo‘lmagan erkin zarralar vaqtning u yoki bu harakterli lahzasida boshqa zarralarga aylanib qoladi. Rezonanslar deb ataluvchi zarralar ~10 -23 s davomida kuchli o‘zaro ta’sir jarayonida sochilishi, xuddi shunday neytral p о =mezon elektromagnit o‘zaro ta’sir ostida ~10 -16 s da sochilishi aniqlangan. 10 -10 -10 -6 s vaqt davomida zaif o‘zaro ta’sir deb ataluvchi o‘zaro ta’sirda yemirilish ro‘y berishi aniqlangan. Mexanikada saqlanish qonunlari” mavzusining mazmunini tahlili Fizik bilimlar sistemasida “Mexanikada saqlanish qonunlari” mavzusi o‘z ahamiyatiga ko‘ra alohida o‘rin tutadi. Bunga fizikaning butun kursi uchun umumiy bo‘lgan “impuls”, “ish”, “energiya” kabi tushunchalar o‘rganiladi. Shu mavzuning mohiyatida o‘quvchilarning ilm olishlari va dunyoqarashlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, fizika qonunlarining maxsus ko‘rinishi hisoblangan saqlanish qonunlari bilan tanishadilar. Ushbu mavzuni o‘rganishning asosiy ilmiylik darajasi shundan iboratki, saqlanish qonunlariga tayangan holda o‘quvchilar saqlanish xususiyatlarini yorqin ko‘rsatadigan ayrim kattaliklarning mohiyatini tushunishlari lozim bo‘ladi.

O‘rta umumiy ta’limda (VII sinf) mexanika kursida impuls va energiyaning saqlanish qonunlarini o‘rganiladi. Bulardan birinchisi vektor kattalikdir. U yopiq sistemada jismlar o‘zaro ta’sirlashganda ularning har biri impulsi o‘zgarganda ham, sistemaning umumiy impuls vektori o‘zgarmaydi, degan xulosaga kelish mumkin. O‘zgarmas saqlanadigan kattaliklariga jism impulsidan tashqari skalyar kattalik-energiya ham tegishlidir. Energiya va impulsning saqlanish qonunlari dialektikaning asosiy qoidasi, materiya harakatining o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmasligi va yo‘qolmasligi asosida tushuntiriladi. Bu tasdiq o‘quvchilarga aniq fizikaviy bilimlar asosida tushuntirilishi lozim. Saqlanish qonunlari dinamika qonunlari kabi mexanikaning asosiy masalalarini hal qilishga imkon beradi. Bunda mexanik saqlanish qonunlari vaqtning istalgan paytidagi, hatto jismga ta’sir etayotgan kuch o‘zgarib tursa yoki umuman noma’lum bo‘lsa ham, jism koordinatasi va tezligini topishga imkoniyat berishidan iborat. Bu esa elastik urilishda, mayatnikning tebranishi va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Ish tushunchasi. Ish terminining hozirgi zamon nuqtai nazaridan tushunilish birinchi marta 1826 yil, fransuz olimi Ponsele asarlarida paydo bo‘ldi, Ponsele ta’riflashiga binoan, ish moddiy nuqtaga ko‘chish yo‘nalishida ta’sir etuvchi kuch modulini, kuch qo‘yilgan nuqtaning ko‘chish modulini ko‘paytmasiga teng ekan. Biroq fizika nuqtai-nazaridan bu kattalikning bunday tarzda aniqlanishi uning mohiyatini ochib bermaydi. Ish tushunchasi to‘liq mohiyati sekin-asta energiyani o‘rganish asosida shakllanib bordi. Ish tushunchasi fizikada va hayotda bir-biriga ko‘proq mos kelmaydi. Bu holga alohida to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Turmushda aniqlanishicha, insonning har qanday faoliyatini-ilmiy kitoblarni o‘rganish, ma’ruzaga tayyorlanish va boshqalar ish deb ataladi. Lekin bu ish mexanikadagi ish bilan hech qanday umumiylikka ega emas. Materiya harakatining bir ko‘rinishdan boshqasiga ayla-nishiga doir juda ko‘p faktlar sistemada mexanik, issiqlik, elektr va boshqa ta’sirlar o‘zaro ekvivalent nisbatda mavjud bo‘ladi. Bu esa fizikada qaralayotgan materiya

harakatining aniq ko‘rinishini fizik kattalik-energiya orqali xarakterlashga imkon beradi. Chunki energiya ajratilgan sistemada har qanday o‘zgarish ro‘y berganda ham o‘zgarmay qoladigan kattalikdir. Oxirgi fikr ko‘rsatadiki, energiya harakatining o‘lchovi bo‘lib har xil fizik shakllarini umumiy xarakterlab, o‘zaro aylanishlarda o‘zgarmay qoladigan harakatning o‘lchovi hisoblanadi. Energiyaning boshqa kattaliklardan farq qiladigan tomoni ham xuddi shuning o‘zidir. Tadqiqotlarda energiya tushunchasini ishga bog‘liq bo‘lma-gan harakat o‘lchovi deb talqin qilishga urinishlar bo‘lgan. Biroq, metodik adabiyotlarda energiya tushunchasini ishga bog‘liq bo‘lmagan holda harakat miqdori sifatida olib qarashga urinishlar ma’lum. Bu tajriba noma’lum sababga ko‘ra keng yoyilmadi: Chunki “Harakat o‘lchovi” tushunchasining fizik ma’nosini ochib berish qiyin. Energiyani ishga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganish ish va energiyaning o‘zaro aloqadorligini ochilishida g‘oyat qiziqtiradigan mantiqan qarama-qarshi bo‘lmagan yo‘lni aniqlaydi. Lekin bu usul ancha sun’iy va o‘qitishda nomaqbuldir. Chunki o‘quvchilar ma’nosi qiyin aniqlanadigan ba’zi bir kattalikning kuzatishlari va esda saqlashlariga to‘g‘ri keladi. “Ish” va “energiya” tushunchalarini alohida-alohida o‘rganish o‘rniga kinetik energiya o‘zgarishini ish bilan bog‘lash tenglamasini birgalikda kiritilish maqsadga muvofiqdir. Mexanikada saqlanish qonunlari. O‘quvchilar ongida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularni fikrlashini o‘stirish uchun biz o‘quvchilar diqqatini tabiatdagi o‘zgaruvchan jarayonlarga jalb qilamiz. Biroq tabiatdagi hodisalarda o‘zgarishlarni saqlanishlardan ajratib bo‘lmaydi. Atom fizikasida masalan, elementar zarrachalar- ning o‘zgarishi kashf qilinadi. Shu bilan birga ma’lumki, o‘zaro aylanuvchi jarayonlarda ba’zi bir zarrachalar o‘zlarining muhim xossalarini saqlaydi. Kinetik energiya tushunchasi. Fizika kursining birinchi bosqichida (V1-1X sinflarda) energiya tushunchasi jismning ish bajara olish qobiliyati bilan bog‘langan edi: agar jism yoki o‘zaro

ta’sirlashuvchi bir nechta jismlar ish bajara olsa ular mexanik energiyaga ega bo‘ladi. Keyinchalik bu tushuncha kengaytiriladi. Jism tezligining o‘zgarishiga olib keladigan jismga qo‘yilgan kuchlarning bajargan ishlari ayirmasini hisoblab, quyidagi ifoda hosil qilinadi:2 22 1 2 2 sm m F yoki A E      D O‘zgarishi jismga qo‘yilgan hamma kuchlar teng ta’sir etuvchisining bajargan ishiga teng bo‘lgan 2/2  m kattalik kinetik energiya deb aytiladi. Nyuton qonunlarining qo‘llanilishiga asos-langan bu xulosa mantiqan sodda. Uni o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar mustaqil hosil qilishlari mumkin. Kinetik energiya tushunchasini kiritishning bunday aniq yo‘lini afzalligi ham shundan iborat. Avval potentsial energiya emas, kinetik energiyaning kiritilishi juda ham to‘g‘ri (hamma hollarda kinetik energiyaning qiymati ayni bir formula bilan aniqlanadi, potentsial energiya esa ta’siri bu energiya vujudga keltiradigan kuchlarning ko‘rinishiga qarab, turli ko‘rinishdagi formulalar bilan aniqlanadi). Bunga darslikda e’tibor berilgan. Ammo, shu narsa aniqki, kinetik energiya tushunchasini o‘rganish formulani keltirib chiqarish bilan chegaralanmaydi. Bu formuladan foydalanishda undan bir qator xulosalar chiqarish mumkin: -kinetik energiya-bu harakatlanayotgan jismni xarakterlaydigan kattalikdir. Tinch to‘rgan jism kinetik energiyaga ega bo‘lishi uchun unga-tezlik bera oladigan ish bajarish kerak ; -biror v tezlik bilan harakatlanayotgan jism manfiy ish bajaradigan qarshilik kuchiga duch kelishi mumkin. Bunda bajarilgan ish qiymaticha jism kinetik energiyasi kamayadi, jism to‘xtaganda teng bo‘ladi ; -kinetik energiya-nisbiy kattalik, u qanday sanoq jismiga nisbatan hisoblanishiga bog‘liq ; Bolg‘a bilan bolg‘a tezligi va yo‘nalishida harakatlanayotgan taxtaga mix qoqib bo‘lmaydi. Va aksincha, bolg‘a bilan unga qarama-qarshi harakatlanayotgan jismga urib, tinch to‘rgan jismni urishga nisbatan ko‘proq deformatsiyalash mumkin. Shunday qilib, “jismning vaziyati” tushunchasini kiritmasdan turib,

kinetik energiya ma’nosini jism vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan kattalik sifatida tushuntiramiz (ushbu holda uning tezligiga bog‘liq). Bu energiya tushunchasini shakllantirishda eng muhim bosqich hisoblanadi. Potentsial energiya tushunchasi. Kinetik energiya singari, og‘irlik kuchi ta’siri ostida bo‘lgan jismning potentsial energiyasi darslikda og‘irlik kuchining ishi bilan bog‘liq holda, elastik deformatsiyalangan jismning energiyasi esa elastiklik kuchining ishi bilan bog‘liq holda kiritiladi. Buning uchun og‘irlik kuchining ishiga oid;) ( 2 1 h h mg А   Ifoda ) ( 1 2 mgh mgh A    ko‘rinishda va elastiklik kuchining ishiga oid ) (2 22 21 x x k A   ifoda ) 2 2 ( 21 22 kx kx A   кo’rinishda qаyta yoziladi. Formulalarni bunday ko‘rinishda yozish qavs ichidagi mgh-birinchi holatdagi va 2 2 kx -ikkinchi holatdagi ifodalarning o‘zgarishi sifatida qarashga imkon beradi. Shuning uchun ham kinetik energiya tushunchasini kiritilgandek og‘irlik kuchi ta’siri ostida bo‘lgan jismning potentsial energiyasi mgh Ep va elastik deformatsiyalangan jismning potentsial energiyasi tushunchalari 2 2 kx Ep kiritiladi. Bu tushunchani tushuntirish uchun kerak bo‘lgan hamma zaruriy izohlar va formulalarni tahlil qilish orqali beriladi. Bu yerda eng avval o‘quvchilar diqqati potentsial energiya jism holatiga: a) nolinchi holat deb qabul qilingan sathdan qanday balandlikka ko‘tarilganligiga; b) jismning deformatsiyalanish darajasiga bog‘liq ekanligiga qaratiladi. Bu holat o‘zgarganda (ko‘tarilish balandligi kamayganda, deformatsiya kamayganda) potentsial energiya kamayadi. Berilgan sharoitda jismning holatini boshqa o‘zgartirib bo‘lmasa (jism nolinchi sathga to‘shadi yoki deformatsiyalanmaydigan holatga keladi), potentsial energiya nolgacha kamayadi. U yuqoridagi formulalardan ko‘rinadiki, h 2 va X 2 lar nolga teng bo‘lganda, A Ep : jismning potentsial energiyasi jism nolinchi sathga tushganda (yoki jism

deformatsiyalanmagan holatga o‘tganda), og‘irlik kuchining (yoki elastiklik kuchining) bajargan ishiga teng. O‘quvchilarning asosiy diqqatini quyidagilarga qaratish kerak potentsial energiya tushunchasi ma’lum bir chegaralangan jismga tegishli bo‘lmay, balki o‘zaro ta’sirlashuvchi jismlar sistemasiga tegishlidir. Masalan, biz ko‘tarilgan jismning potentsial energiyasi to‘g‘risida gapirganimizda, hamma vaqt yer sistemasini ko‘zda tutamiz. Energiyaning saqlanish qonunini o‘quvchilar ongida yaqqolroq gavdalantirish uchun quyidagicha blok sxemalar to‘plami tarzida modellashtiramiz. Impulsning saqlanish qonuni. Mexanikada impulsning saqlanish qonuni Nyutonning ikkinchi va uchinchi qonunlaridan kelib chiqadi. Bu qonunni turli usullar bilan keltirib chiqarish mumkin, ammo soddaroq bo‘lsin uchun ikki jismdan iborat sistema qarab chiqiladi.

1.Barqaror darsliklarda taklif etilgan impulsning saqlanish qonunini keltirib chiqarish ikki jism uchun yopiq sistema deb hisoblangan jismlarga nisbatan Nyutonning ikkinchi va uchinchi qonunlarining qo‘llanilishiga asoslangan. Avval yopiq sistemani tashkil etuvchi ikki jismning o‘zaro ta’sirida ular impulslarining o‘zgarishi modul jihatdan bir xil, ammo ishoralari jihatdan qarama-qarshi ekanligi isbot etiladi:) ( 2 2 2 2 1 1 1 1         m m m m     Bundan quyidagini hosil qilamiz: 2 2 2 2 1 1 1 1         m m m m    To‘qnashish vaqti davomida jismlar o‘zaro ta’sirlashadigan 12F va 21F kuchlar hamma vaqt bir xil bo‘lib ) ( 21 12 F F    , modullari o‘zgarishini tushuntirib o‘tish muhim. Shundan keyin olingan natija aravachalar elastik va noelastik to‘qnashishlaridagi oddiy tajribalar asosida ko‘rsatiladi va qonunning qo‘llanish sohasi izohlab beriladi. Shunday ketma-ketlikda chiqarilgan xulosa, o‘quvchilar uchun to‘liq va juda qiziqdir. 1)qiya novdan sharning dumalashida A nuqtada shar hosil qiladigan impuls sharning gorizontal yo‘nalishdagi uchish uzoqligi proportsional : s~p ; 2)gorizontal ochiq novda tinch to‘rgan shar bilan harakatlanayotgan sharning elastik urilishida impuls almashinishi ro‘y beradi: s s s   2 1 ,0 ; 3)bu sharlarning markaziy noelastik to‘qnashishida (sharlar orasiga bir bo‘lak plastilin joylashtiriladi) ikkala shar ham bir xil masofani bosib o‘tadi: 2 2 1 s s s   , ya’ni sharlarning impulslari urilguncha va urilgandan keyin bir xil bo‘ladi: 1 2   m m  ; 4)markaziy bo‘lmagan elastik urilishda sharlarning uchish yo‘nalishlari har xil bo‘ladi. s 1 va s 2 masofalarni o‘lchab va ko‘chishlarni vektor ko‘rinishda qo‘shib: 21 SSS  impulsning saqlanish qonunini vektor ko‘rinishda hosil qilamiz: 2 1       m m m   . Bu usul xususiy bo‘lib, ko‘p vaqtni oladi, bir nechta jismlarning o‘zaro ta’sir holati qiyinroq umumlashtiriladi. Ammo muhim, qiziqarli tomoni-impulsning

saqlanish qonuni dinamika qonunlarining natijasi sifatida emas, balki tabiatning mustaqil qonuni sifatida keltirib chiqariladi.2 1 JW Ek Bu formula ilgarilanma harakat kinetik energiyasining quyidagi formulasiga o‘xshashdir: . 2 2 1 m Ek Shunga asosan quyidagi gipotezani ilgari surish mumkin. Yopiq sistemada (jism ishqalanish va qarshilik kuchlari bo‘lmagan holda aylanganda) aylanish impulsining yoki impuls momentining saqlanish qonuni o‘rinli bo‘ladi. Ya’ni: const JW 2 Bu taxminning to‘g‘riligini tajribada tekshirish mumkin. Masalan, qo‘lida gantel bilan Jukovskiy stulida o‘tirgan kishining aylanishida. Qo‘llar ikki tomonga ochilsa, inertsiya momenti va burchak tezligi kamayadi va aksincha, qo‘llar yig‘ilib, ko‘krakka qo‘yilsa, inertsiya momenti kamayadi va burchak tezligi ortadi. Ya’ni, impuls momentining saqlanishi kuzatiladi. Yuqorida bayon etilganlarni ko‘rgazmalilik uchun quyidagi jadval bilan tasvirlash mumkin.

$Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.-: 2000. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998. 3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981. 4.Isaak N’yuton. Matematicheskiye nachala naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno‘y urok v sredney shkole.- M: Prosvesheniye, 1983. 6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney shkole. ch.1-2. 1978. 7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar yechish metodikasi.- T: O‘qituvchi, 1989. 8.Dadaxujayev P., Botirov M. Fizika kabinetlarini jihozlash. –T: O‘qituvchisi, 1984. 9.O‘rta maktabda fizika va astronomiya o‘qitish. /L. I. Reznikov tav. os. –T: O‘qituvchi, 1974. 10.Tursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Fizikadan praktukum: Akademik litsey va kasb- ҳ unar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.– : O‘qituvchi, 2002. 11.Tursunov Q.Sh. Fizika o‘qitishda belgili modellar.-Toshkent shahri, j:\Xalq ta’limi-27-29 b.-№3-4 sonlari, 1994. 12.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.$ 13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.

13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.

O'xshashlar

Mexanika

Optika bo'imini o'qitish uslublari

Atom fizikasini o'qitish metodikasi

Mexanika harakatning kinematik va dinamik tavsifi

Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari