Atom fizikasini o'qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

A tom fizikasini o`qitish metodikasi Atom to‘g‘risidagi dastlabki tasavvurlar VI-IX sinflarda beriladi. Bu sinflarda atomning sifatiy tomonlari va modellari o‘rganiladi. Mazmuni IX sinfda atom va yadro bo‘limiga 10 soat vaqt ajratilgan. Bu ushbu bo‘lim haqida umumiy tushunchalar beradi, xolos. “Atom fizikasi” mavzusida atom energetik sathlarining diskretligi, yorug‘likni atomlarda nurlanishi va yutilishi, spektrlar va spektral tahlil, lazerlarni ishlash tamoyili kabi juda muhim masalalar o‘rganiladi. Atom energetik sathlarining diskretligi, qolgan barcha material uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Atomning Rezerford-Bor modeli, Rezerfordning atomning yadro modali bilan Borning Kvant postulatlarining qo‘shilmasidan iborat. Klassik fizika nuqtai- nazariga ko‘ra bunday qo‘shish g‘ayri tabiiy. Klassik mexanika va elektrodinamika qonunlariga ko‘ra, atom yadrosining kulon maydonida turgan elektron, energiya olib va yo‘qotib, ixtiyoriy trayektoriya (orbita) bo‘yicha harakat qilishi mumkin. Klassik mexanika tezlikni (demak, kinetik energiyani) va koordinatani (ya’ni potentsial energiyani) hech qanday sakrab o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymaydi. Elektron orbitalarga asoslangan Bor poustulatlariga ko‘ra, atom yadrosi maydoniga elektron faqat tanlangan orbitalar bo‘yicha harakat qilishi va bir orbitadan ikkinchisiga sakrab o‘tishi natijada energiyasini ham sakrab o‘zgartirishi mumkin. Bu-birinchi ziddiyatdir. O‘quvchilarga klassik modeldan kvant modelga o‘tish tarixiy zaruriyat ekanligi va ularning o‘zaro bog‘liqligini yaxshilab tushuntirish lozim. Ammo Rezerford tajribasining mohiyatini ochish, shu kabi klassik fizikani atomning kvant modeli bilan bog‘lanishi, juda ko‘p ma’lumotni bayon qilishni talab qiladi. Shuning uchun ham, fizika o‘qitishning birinchi bosqichida (eski VII sinfda) Rezerford tajribasi batafil bayon qilinmas edi. Bunday ma’lumotlarni barchasini o‘quvchilar esda saqlab qolishi shart emas, chunki ular illyustrativ xarakterga ega. Shu sababli, ularni kirish ma’ruzasida bayon qilish maqsadga muvofiqdir.

Atom fizikasiga taalluqli, o‘quvchilarning diqqatini to‘plash talab qilinadigan materialning muhim tomonlari quyidagilar: -Rezerfordning yadro modeli alfa zarralarini moddalarda sochilishini yaxshi tushuntirib beradi, lekin atomning turg‘unligini tushuntirmaydi; -fiziklarga XX asrlarning boshlariga ma’lum bo‘lgan chiziqli spektrlarni N.Bor atomning Rezerford modeli va M. Plankning kvant gipotezasi asosida quyidagi postulatlar orqali tushuntirishga muvaffaq bo‘ldi: 1.Atom sistemasi sezilarli vaqt davomida faqat maxsus statsionar holatlarda bo‘lishi mumkin, ularning har biriga E p energiya mos keladi; Atom bu holatlarda energiya yutmaydi ham, chiqarmaydi ham; 2.Atom E p energiyali bir statsionar holatdan E к energiyali ikkinchi statsionar holatga o‘tganda, k p E E h    ( E p > E k bo‘lsa) energiyali kvantli chiqaradi, yoki ( E p < E k bo‘lsa) shunday kvantni yutadi. Bor postulatlarini klassik elektrodinamika va mexanikadan keltirib chiqarish mumkin emas. Bor postulatlarini atomning turg‘unligini va uni nurlanish bilan o‘zaro ta’sir xususiyatlarini tushuntirishga muvaffaqiyatli tadbiq qilinishi, klassik mexanika va elektrodinamikaning qo‘llanish chegarasini ochib beradi: Mikrodunyo masshtabida ularni ehtiyotlik bilan qo‘llash lozim. Atom nazariyasi (kvant mexanika) dastlab Bor postulatlariga asoslangan bo‘lishiga qaramasdan, juda ko‘p hodisalarni masalan, chiziqli spektrlarni hosil bo‘lishini va o‘z-o‘zidan hamda majburiy nurlanishlarning xususiyatlarini tushuntiradi. O‘quvchilar shu narsani yaxshi o‘zlashtirib olishlari kerakki, har bir mikrosistema (atom, molekula, ion) o‘ziga xos ichki energiyaning qiymatiga ega. Shuning uchun, har bir mikrosistemani chiqarish va yutilish spektrlari, o‘ziga xos bo‘lib, faqat shu mikrosistemaga taalluqlidir. Spektrlarning o‘ziga xosligi (indivi- dualligi) spektrlar tahlil yordamida aralashmalarining kimyoviy tarkibini aniqlash asosida yotadi. O‘quvchilarning diqqatini yana shu narsaga jalb qilish kerakki, moddalarni qizishiga olib keluvchi yorug‘likni (umuman nurlanishni) yutilishi bilan bir

qatorda, uyg‘otilgan atomlar (molekulalar) sistemasidan o‘tayotgan elektromagnit to‘lqinlarning intensivligi, yorug‘likning majburiy nurlanishini hisobiga (Eynshteyn g‘oyasi) kuchayishi mumkin. Bu hodisa yorug‘likning kvant generatorlarining (lazerlarning) asosini tashkil qiladi. O‘quvchilarga, shu mavzugacha fizika kursida o‘rgan-gan (nisbiylik nazariyasi va yorug‘lik kvantlaridan tashqari) barcha masalalar, XIX-asrning oxirida yaratilgani ma’lum edi. Ko‘pchilik fizik olimlar o‘sha vaqtda, ma’lum bo‘lgan nazariyalar sistemasidan iborat fizika fanini rivojlanib bo‘ldi degan xulosaga kelishgan edi. Bir nechta “xususiy” masalalarni, jumladan, atom tuzilishi va uni yorug‘lik bilan o‘zaro ta’sir masalalarinigina hal qilish qolgandi. Biroq, aynan shu masalalarni hal qilishda zarralar harakati va o‘zaro ta’sirining klassik modeli ojizlik qilib, mikrodunyodagi jarayonlarni tushuntira olmay qoldi. O‘quvchilarning VII va IX sinflarda olgan bilimlariga asoslanib, ularga quyidagini eslatish kerak. Atomga, harakatning klas sik modelini tadbiq qilishda, uni qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risi-dagi birinchi “xabar”ni M. Plank bergan: 1900 yili Plank, atomlar yorug‘lik energiyasini yorug‘lik to‘lqinining chastotasiga proporsional bo‘lgan, E(hv por tsiya ko‘rinishida chiqaradi va yutadi degan gipotezani o‘rtaga tashladi. Ammo Plank gipotezasi yorug‘likni atom lar bilan o‘zaro ta’sirlashish qonuniyatlarini ham, ularning tuzilish qonuniyatlarini ham ochib bera olmadi. U faqat quyidagi natijani, ya’ni nima uchundir atomlar yorug‘likni portsiya shaklida yutishi va chiqarishini ko‘rsatgan edi. Atomning ichki tuzilishi noma’lumligicha qolardi. Bu yo‘nalishdagi birinchi qadamni J.J.Tomson qo‘ydi. U 1897 yili elektronni mavjudligini isbotladi va uning zaryadi va massasini aniqladi. 1903- 1904-yillarda u quyidagi g‘oyani ilgari surdi: atom musbat zaryadlangan sfera shaklida bo‘lib, elektronlar uning ichida joylashgan. Biroq atomning taklif qilingan bu modeli mushohadaga asoslangan bo‘lib, uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tajribada tasdiqlash lozim edi. Hozirgi zamon atom tuzilish nazariyasining shakllanishiga E. Rezerford ulkan hissa qo‘shdi. U 1911 yili o‘zining shogirdlari G. Geyger, va E. Marsdenlar bilan birgalikda atomning yadro modelini asoslashdi.

Rezerford o‘zining tajribalarini o‘tkazgan qurilmaning tuzilishi bilan tanishib chiqaylik. Bu yerda 1-ichiga radiy solingan qo‘rg‘oshin quticha. Undagi tirqishdan alfa-zarralarning oqimi 3 chiqadi, ular 4-yupqa zarra sochiladi. Sochilgan alfa- zarralar rux sulfidi bilan qoplangan 5-ekranga tushib, chaqnash hosil qiladi. Bu chaqnashlar 6 mikroskop orqali 7 ko‘z bilan kuzatib, sanaladi. Ek ran mikroskop bilan birgalikda burilib, ekranga tushayotgan zarralarni tushish burchagini o‘zgartirishga imkon beradi. Tajribalarda 100000 dan ortiq chaq-nashlar sanalgan. Tajribaning ko‘rsatishicha, ko‘pchilik alfa-zarralar zardan o‘z harakat yo‘nalishini o‘zgartirmasdan, yoki biroz o‘zgartirib o‘tar ekan. Ammo ayrim alfa-zarralar folgadan o‘tishda ancha katta burchakka og‘ar ekan. Jumladan, taxminan 20000 tadan bittasi 90 ° , 40000 tadan bittasi deyarli 120 ° , 70000 dan bittasi esa deyarli 150 ° ga og‘ar ekan. Atomning energetik sathlari. Yorug‘likning nurlanishi va yutilishi. Yorug‘likni atomlarda nurlanishi va yutilishi hodisasi-ni tushuntirishda o‘quvchilarning diqqatini quyidagi dalilga, ya’ni atomni bir holatdan ikkinchisiga o‘tishini grafik usulda ikki xil tasvirlashga qaratish ke rak. Birinchidan, buni elektronning «ruhsat berilgan» orbitalari orqali ko‘rsatish mumkin. Bu usulda atom holatining o‘zgarishi elektronni bir orbitadan boshqasiga o‘tishi orqali tushuntiriladi. Elek tron yuqori orbitaga o‘tishda ma’lum miqdordagi energiyani yutadi. Ikkinchidan, odatda bizni elektronlar orbitalarining shakli va ularning radiuslari emas, balki atomning ichki energiyasi va uning o‘zgarishi qiziqtirgani uchun, uni sonli o‘qda ifodalash mumkin. O‘qqa esa elektronning orbitalariga mos kelgan energiyalarning E i ; E 1 ; E 2 ; Ез ... qiymatlari qo‘yiladi.

O‘quvchilarga atom va yadro fizikasida energiya elektron voltlarda ifodalanishini J eV 19 10 6,1 1   ekanligini eslatish lozim. O‘quvchilar energetik sathlar diagrammasini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun quyidagi masalalarni tahlil qilib ko‘raylik: 1.Vodorod atomi uchun Е r  13,61 eV; В 2  3,40 eV; В 3  -1,51eV. Bu uchala energetik sathlarni biridan ikkiichisiga o‘tishga taalluqli ekanligini aniqlang. 2.Atom energetik sathlari diagrammasidan foydalanib, chiqarish va yutilish spektrlarining o‘rni bir xil ekanligini tushuntiring. Bu masalalarni yechish jarayonida o‘quvchilar o‘zlari atom chiqaradigan va yutadigan yorug‘lik spektrining chiziqli ekanligini tushuntirishadi. Ularning diqqatini Bor postulatlarining quyidagi uchta muhim asosni-Plank gipotezasi, atomning Rezerford modeli va atom spektr larining chiziqli ekanligini moslashtirishiga qaratish lozim. Bor nazariyasigacha ularni moslashtirish mumkin emas deb qaralardi. Bor orbitalarining radiuslarini va atom statsio nar holatlarining energiyalarini hisoblash formulalari asosiy, barcha o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirish majburiy bo‘lgan o‘quv materiali qatoriga kiritilmagan. Majburiy tebranishlarda tebranish sistemasini tashqi manba bilan o‘zaro ta’siri kuchli bo‘lishi uchun manbaning tebranish chastotasi tebranish sistemasining xususiy chastotasiga yaqin bo‘lishi kerak. Shunga o‘xshash, yorug‘likni modda bilan o‘zaro ta’siri natijasida, moddada yorug‘lik to‘lqinining tezligi o‘zgaradi., To‘lqinning chastotasi atomning (yoki molekulaning) xususiy chastotasiga qancha yaqin bo‘lsa, o‘zgarish shuncha katta bo‘ladi. Shuning uchun moddada har xil chastotali yorug‘lik to‘lqinlarining tezliklari ham turlicha bo‘lib, bu yorug‘lik dispersiyasi namoyon bo‘ladi. Agar to‘lqinning chastotasi atomning birorta xususiy chastotasiga juda yaqin bo‘lsa, yorug‘lik to‘lqinining atomlar bilan o‘zaro ta’siri faqatgina yorug‘likning tarqalish tezligini o‘zgartirib qolmasdan, balki uning intensivligini ham o‘zgartiradi, natijada u susayishi yoki kuchayishi mumkin. Jumladan, kuchayishi lazerlarda yoki optik kuchaytirgichlarda namoyon bo‘ladi.

Lazerlar. Lazerlarga taalluqli ilmiy ishlarda va o‘quv-metodik adabiyotlarda, lazerlar boshqa yorug‘lik manbalariga qaraganda nurlarning yuqori intensivligi, yo‘naltirilganligi, kogerentligi va mono xromatikligi bilan ajralib turadi degan fikrlar bayon qilinadi. Lazer nurlariga taalluqli yuqoridagi fikrlar har doim ham o‘rinli emas, shuning uchun ular ni aniqlashtirish lozim. Ko‘pchilik lazerlarning nurlanish intensivligi 2 5 10 10 m Vt  oraliqda joylashgan. Masalan, o‘rtacha quvvatli geliyneon lazeri intensivligi 2 50 m Vt bo‘l gan yorug‘lik chiqaradi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, odatdagi 100 vatt quvvatli lampochkani o‘zidan 1 m masofadagi nurlanish intensivligi ham taxminan xuddi shunday qiymatga ega. Projektor nurlarining inten sivligi (bevosita uning yaqinida) bu qiymatdan bir necha o‘n marta katta. Demak, lazerlarning nurlanish intensivligi odatdagi yorug‘lik manbalarining iitensivligidan har doim katta deb aytish noto‘g‘ri ekan. U holda nima uchun fizik-olimlarning ishlarida bunday fikr uchrab turadi? Buning sababi shundan iboratki, ular yorug‘likning odatdagi intensivligini emas, balki uning spektral intensivligini nazarda to‘tishadi. Agar odatdagi intensivlikni I bilan belgilasak, spek tral intensivlikni I bilan belgilaylik, u holda o‘rtacha     I I , bu yerda   -nurlanish spektrining kengligi. Geliy-neon lazerdagi nurlanish spektrining kengligi (agar uni kamaytirish uchun maxsus choralar ko‘rilmagan bo‘lsa) taxminan 50 Gts bo‘lib, bu nurlanishning spektral intensivligi ) ( 1 2Gts m Vt I  ga teng. Odatdagi lampochkalarning nurlanish spektrining keng ligi 5-10 14 Gts tartibida bo‘lib, nurlanishning spektral intensivligi ) ( 10 2 13 Gts m Vt I  . Demak, lazer nurlanishining spektral intensivligi haqiqatan ham odatda gi yorug‘lik manbalarining spektral intensivligiga nisbatan juda katta ekan. “Nurlanishning spektral intensivligi” tushunchasini o‘rganish dasturda nazarda tutilmagani uchun, xatolikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida maktabda lazerlar va odatdagi manbalarni energetik xarakteristikalar bo‘yicha taqqoslamaslik kerak. Bunday taqqoslashlarni fakultativ mashg‘ulotlarda,

o‘quvchilarni nurlanishning spektral intensivligi tushunchasi bilan tanishtirgach, amalga oshirish mumkin. Lazerlar to‘g‘risidagi materialni politexnik jihati o‘ta muhim. Lazerlarni kashf qilinishi ilmiy bilimlarni yangi texnika va texnologiyani yaratishda qo‘llanishiga yaqqol misoldir. Yorug‘lik-ning atomlar va molekulalar bilan o‘zaro ta’sirlashish qonunlari ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar ma’lum ekanligini va ular lazerlarni kashf qilishda foydalanilganini ta’kidlash lozim. 1916 yildayoq A. Eynshteyn majburiy nurlanish tushunchasini kiritgan. 1940-yili V.A.Fab rikant nafaqat majburiy nurlanishni elektromagnit to‘lqinlarni kuchaytirishda qo‘llashni ko‘rsatibgina qolmasdan, balki bunday kuchaytirish yuz beradigan shartlarni ham hisobladi. Faqatgina, olimlarning la zerlarni amalga oshirishga qiziqishi bo‘lma-ganligi tufayligina 40-yillarda ularni kashf qilinishiga olib kelmadi. Optiklarning tadqiqotlari, biofizik, bioxi mik va fizik kimyo tadqiqotlari shunday darajada ediki, ularni o‘tkazish uchun yorug‘-likning oddiy manbalari yetarli bo’ldi. Faqatgina 15 yildan keyingina, 1954-yili santimetrli va millimetrli diapazondagi elek tromagnit tebranishlarni kuchaytirgichlarini takomillashtirish asosida - A. M. Proxorov, N. G. Basov va ulardan mustaqil ravishda amerikalik Ch. Taunslar majburiy nurlanishdan foydalanishga asoslangan elek tromagnit to‘lqinlarning kuchaytirgichlari va generatorlarini yaratish mumkinligini “qayta ochishdi”. Elektromagnit to‘lqinlarni nurlanishi va kuchaytirishi uchun topilgan metod juda o‘rinli bo‘lib, u bilan shovqinlik darajasi past bo‘lgan radioto‘lqinlarning kuchaytirgichlarini yaratish yo‘llarini qidirayotgan radiotexniklargina emas, boshqa soha mutaxassislari ham qiziqib qolishdi. 60-yillarning boshlariga kelib, biofizika va meditsina sezilarli darajada rivojlanishda edi. Davomiyligi va intensivligi yetarli darajada bo‘lgan, lazerlar hosil qiladigan quvvatli yorug‘lik dastasi bilan tirik organizmlardagi biokimyoviy jarayonlarga maqsadli ravishda ta’sir qilish imkoniyati yaratildi. Bu vaqtga kelib, asbob-uskunalar hajmini kichraytirish va aniqligini oshirishga bo‘lgan talablar kuchayib, ishlash texnologiyasi va payvandlashda qator qiyinchiliklar yuzaga kelgan edi. Ayrim

lazerlar nurlarining o‘ta quv vatli ekanligi va yo‘naltirilganligi bunday muammolarni hal qilishga imkon yaratdi. Jumladan, lazer nurlari dastasi o‘ta yo‘naltirilgan bo‘lganligi uchun, ularni juda kichik o‘lchamli nuqtaga to‘plab, kerakli o‘lchamdagi tirqishini hosil qilish mumkin. Fizika fannning o‘zida ham shunday tadqiqot yo‘nalishlari rivojlana boshladiki, ularni o‘tkazish uchun odatdagi manbalar hosil qiladigan yorug‘lik das - tasi yetarli bo‘lmay qoldi. Masalan, 1948-yili (lazer yaratish mumkinligi birinchi bor kashf qilingandan so‘ng) tasvirni yangicha aks ettirish va qayd qilish usuli golografiya topildi. Bu usul quyidagicha afzalliklarga ega: birinchidan, ob’ektning oddiy foto rasmiga qaraganda ko‘proq ma’lumotni qayd qilishga imkon beradi, ikkinchidan, katta ko‘lamdagi ma’lumotni kichik hajmli kristallda to‘plash mumkin (bu EHM larni yara tishda muhim ahamiyatga ega). Ammo amalda golografiyani qo‘llash va takomillashtirishda o‘ta monoxromatik va kogerent bo‘lgan lazer nurlaridan foydalanish asosiy rol o‘ynadi.

$Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.-: 2000. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998. 3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981. 4.Isaak N’yuton. Matematicheskiye nachala naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno‘y urok v sredney shkole.-M: Prosvesheniye, 1983. 6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney shkole. ch.1-2. 1978. 7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar yechish metodikasi.- T: O‘qituvchi, 1989. 8.Dadaxujayev P., Botirov M. Fizika kabinetlarini jihozlash. –T: O‘qituvchisi, 1984. 9.O‘rta maktabda fizika va astronomiya o‘qitish. /L. I. Reznikov tav. os. –T: O‘qituvchi, 1974. 10.Tursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Fizikadan praktukum: Akademik litsey va kasb- ҳ unar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.– : O‘qituvchi, 2002. 11.Tursunov Q.Sh. Fizika o‘qitishda belgili modellar.-Toshkent shahri, j:\Xalq ta’limi-27-29 b.-№3-4 sonlari, 1994. 12.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994. 13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.$

O'xshashlar

Atom spektrlar

Atom nurlanishlari

Atom xususiyatlari

Atom tuzilishi 3

Optika bo'imini o'qitish uslublari