Atom nurlanishlari - Fizika - Referatlar

Atom nurlanishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

Atom nurlanis h lari Reja: 1. Rentgen nurlanishi 2. Mozeli qonuni 3. Bor postulatlari 4. Frank — Ger t s tajribasi 5. Atom nurlanish spektrlari 6. Balmer formulasi 7. Kombinatsion prinsip

Rentgen nurlanishi atom tabiatini o’rganishda muhim rol o’ynaydi, Rentgen spektrlari atom nomerlarini, ya’ni yadro zaryadi Z ni aniqlashga imkon beradi. Rentgen nurlari tez elektronlar ta’sirida paydo bo’ladi. Ular 2 xil bo’ladi: 1.Tormozlanish nurlanishi ya’ni elektronlar energiyasi ma’lum kritik ko’rsatkichdan past bo’lganda ular nurlanish spektri maksimumiga ega bo’ladi. Bu maksimum elektronlarni tezlatuvchi poten t sialiga bo g’ liq bo’ladi. 0 345, 12 A    Tormozlanish nurlanishi tutash spektrga ega bo’ladi va antikatod materialiga bog’liq bo’lmaydi . 2. Xarakteristik nurlanish uyg’otuvchi elektronlar energiyasi biror kritik qiymatga teng yoki undan katta bo’lsa hosil bo’ladi. Bu nurlanish antikatod moddasini xarakterlaydi. Har bir element o’ziga xos spektr beradi. Xarakteristik nurlanish uzlukli spektrdan ya’ni spektral chiziqlardan iborat bo’ladi. Rentgen nurlari modda qatlamidan o’tganda kuchsizlanadi. Bunga 2 xil sabab bo’lishi mumkin: 1. Sochilish. Rentgen nurlari to’lqin uzunliklari juda kichik bo’lgani uchun yorug’likka shaffof bo’lgan har qanday muxit Rentgen nurlari uchun xira hisoblanadi. Sochuvchi markazlar modda atomi yoki molekulasi bo’ladi. Bunday sochilish yorug’likda ham kuzatiladi lekin bu juda kuchsiz bo’ladi. Masalan, yorug’lik intensivligi 1 km qalinlikdagi toza suvda 2,7 marta kamayadi. Rentgen nurlari esa 5 sm qalinlikdagi suv qatlamida shuncha kuchsizlanadi. 2. Yutilish. Rentgen nurlarining bir qismi moddada yutilyb issiqlikka aylanadi. Agar dx - modda qalinligi, j - tushayotgan intensivlik,  - kuchsizlanishni xarakterlovchi koeffitsient bo’lsa, u holda Jdx dJ    ifodadan  d qalinlikdagi moddada kuchsizlanish d e J J   0 kabi ifodalanadi, bu yerda      bo’lib  -yutilish koeffitsienti va  -sochilish koeffitsienti deyiladi.

Rentgen nurlari spektral chiziqlari chastotasi bilan bu chiziqlarni chiqaruvchi element atom nomeri orasidagi bog’lanishini (K-seriyadagi chiziqlar uchun) Mozeli topgan (1913-1914 yillar). R Q k k 4 3    bu y erda 1 Z Qk va 1 42, 109737   sm R Ridberg doimiysi. Yuqoridagi ifodadan rentgen nurlanish chastotasi bilan Z orasidagi quyidagi bog’lanishni topamiz: ) 2 1 1 1( )1 ( 2 2 2    Z R k  . Boshqa seriyalar uchun h am shu n ga o’ xshash bog’lanishlarni yozish mumkin. Rentgen nurlari yorug’likka o’xshaydi va faqat  - to’lqin uzunligi kichikligi bilan farq qiladi. Shu sababli ham interferentsiya va difraktsiya hodisalari roentgen nurlarida ham kuzatiladi. Odatdagi roentgen qurilmalarida elektronlar energiyasi 100000 eV ga teng bo’ladi. Meditsinada ishlatiladigan roentgen nurlari to’lqin uzunligi bir angstrom atrofida bo’ladi. Mozeli qonuninig ahamiyati juda katta. Bu qonunyordamida o’lchab topilga to’lqin uzunlikka qarab mazkur element atom nomerini, ya’ni atom yadrosi zaryadini aniq belgilash mumkin. Mozeli yashagan davrda davriy jadvalda hali kashf etilmagan elementlar mavjud edi. 58 Z dan 71 Z gacha bo’lgan nodir yer elementlarihali yaxshi o’rganilmagan edi. Bu qonun yordamida vodorod va uran oralig’ida 92 xil element borligi ko’rsatildi hamda hali kashf etilmagan elementlar ham aniq ko’rsatib berildi. Shu bilan birga bu qonun atom indivudialligini atom massasi emas, balkim yadro zaryadiga teng bo’lgan atom nomeri belgilashini ko’rsatdi hamda bu masaladagi uzoq yillardan beri cho’zilib kelayotgan bahslarga chek qo’ydi. Bu holat izotoplarning kashf etilishi bilan tasdiqlandi Endi atomlar xususiyatini namoyon qiluvchi rentgen nurlaridan atomlar tuzilishiga qaytsak, Rezeford tajribalariga asosan atom modeli ham ayrim cheklanishlarga ega bo’ladi. Masalan atom nurlanishini olsak klassik elektrodinamikaga asosan elektron yadro atrofida tezlanishli harakatlanib o’z energiyasini butunlay sarflashi natijasida yadroga qulab tushishi va atom yo’qolishi mumkin. Lekin aslida bunday bo’lmaydi va atomlarning nihoyatda

turg’unligini ko’ramiz. N.Bor 1913 yili bu holni tushuntirishga muyassar bo’ldi va o’zining g’oyasini ilgari surdi. Bor nazariyasi quyidagi ikkita postulatga asoslangan: 1.Atomlar statsionar holatlarda uzoq vaqt turib, bu holatlarda ular nurlanmaydilar va nur yutmaydilar. 2.Atomlar bir statsionar holatdan ikkinchisiga o’tganda nur yutadi yoki chiqaradi. Bu nur monoxromatik bo’lib uning chastotasi quyidagiga teng: n m E E    Bu ikkita postulat klassik elektrodinamika talablariga q arama — qarshidir. Chunki birinchidan elektronlar tezlanishli harakat qilishlariga qaramay nur chiqarmaydilar, ikkinchidan nurlanish chastotalari elektronlar davriy harakat chastotalari bilan hech qanday umumiylikka ega emaslar. Bor postulatlari Frank va Ger t s tajribalarida o’z tasdig’ini topdi. Tajriba g’oyasi quyidagicha: Siyraklashtirilgan gaz molekulalari va atomlari sekinlashtirilgan elektronlar bilan bombardimon qilinadi. Bunda elektronlarning urilishidan oldingi va keyingi tezliklar taqsimlanishi o’rganiladi. Agar elastik urilish bo’lsa tezliklar qayta taqsimlanmaydi. N oelastik h o l da esa tezliklar taqsimoti ular energiyasining bir qismini atomlarga berishi hisobiga o’zgaradi. Trubkaga simob bug’lari 1 mm simob ust un iga teng bosim ostida to’ldirilgan. Katod K va to’r С orasiga U tezlatuvchi poten t sial qo’yilgan. Bu poten t sialni P poten t siometr bilan o’zgartirish mumkin. U poten t sialga bog’liq h olda A- dagi tok kuchi galvanometr bilan o’lchangan. Anoddagi tok kuchi bilan K va C orasidagi U kuchlanishning bunday bog’lanishi atomlar diskret energetik holatlariga egaligi sababli energiyani porsiyalar ko’rinishida qabul qila olishligini ko’rsatadi. 1 3 2 1 2 1 , E E E E E E       , bu erda ,... , , 3 2 1 E E E 1-, 2-, 3-, … energetik holat energiyalari. Elektronlar energiyasi 1E dan kichik bo’lganda simob atomlari bilan elastik ta’sirlashadilar. Elektron massasi simob atomi massasidan ancha kichik

bo’lganligi sababli to’qnashishda elektronlar o’z energiyalarini deyarli o’zgartirmaydilar. Potentsial U qancha katta bo’lsa elektronlar shuncha katta tezlikka ega bo’lishadi va anod toki ham oshadi. Agar elektronlar energiyasi 1E qiymatga y etsa, ularning simob atomlari bilan bo’ladigan ta’siri noelastik bo’ladi. Natijada ular energiyalarining bir qismini simob atomlariga berib, kam tezlik bilan h arakatlanishadi va to’r qarshiligini yengib, anod A ga yetib borisha olishmaydi. Natijada anod A toki kamayadi , 1E energiya olgan atomlar uyg’ongan h olatga o’tishadi, va 10 -8 s dan keyin chastotali foton chiqarib asosiy holatga o’tadi. Elektronlar 9,8 va 4,7 eV energiya olganlarida ikki va uch marta noelastik to’qnashishi mumkin va shu sababli anod A toki yana kamayadi. Shunday qilib, Frank va Gers tajribalaridan atomlarning diskret energetik h olatlari mavjudligi kuzatilgan. Simob atomi 4,9 eV energiya yutganda birinchi uyg’ongan holatga o’tadi. eV E E 9,4 1 2   Borning ikkinchi postulatiga ko’ra simob atomi asosiy xolatga qaytganda foton chiqaradi.   hs h E E    1 2 Bundan  ni topsak 0 8 12 10 27 1 2 2520 10 2520 10 6,1 9,4 / 10 3 10 6,6 A sm erg sek sm sek erg E E hs                 Haqiqatdan h am 0 2520 A   li spektr tajribadan payqalgan. Boshqa atomlar ham xuddi shunday xususiy nurlanish spektrlariga egadirlar. Vodorod atomining spektral chiziqlari ular orasidagi qandaydir bog’lanish borligini ko’rsatadi. Balmer 1885 yili spektrning ko’rinadigan qismida yotuvchi  ,,, H 4 ta chiziq to’lqin uzunligi 4 2 2   n n B  formula bilan ifodalanishi mumkinligini

ko’rsatdi, bu yerda (n=3,4,5,6), B=364,6 A 0 . To’lqin uzunlikka teskari bo’lgan kattalik 1 sm ga joylashgan to’lqinlar soni deyiladi. 1 1   sm   , (   c  chastota) (1) )1 4 1(4 4 1 1 2 2 2 n n n          (2) R   4 - Ridberg doimiysi . U holda (2) dan )1 2 1( 22 n R    (3) 5,4,3n bo’ladi. (3) formulaga Balmer formulasi deyiladi. Balmer formulasidan ko’rinib turibdiki n ortishi bilan to’lqin sonlari orasidagi farq kamayadi va n da 22/R doimiy bo’ladi va chiziqlar intensivligi ham kamayadi. Yer sharoitida vodorod atomi spektral chiziqlarini ko’p miqdorda hosil qilish qiyin. Balmer seriyasining 37 — hadigacha Quyosh xromosferasida kuzatilgan. Vodorod atomida Balmer seriyasiga o’xshash boshqa seriyalar ham topilgan. Spektrning ultrabinafsha qismida Layman seriyasi: ) 1 1 1( 2 2 n R   , ,...3,2  n Infraqizil qismida 3 ta seriya topiladi. Pashen seriyasi )1 3 1( 22 n R      ,...5,4 n Breket seriyasi   ,...6,5 ), 1 4 1( 2 2    n n R  Pfund seriyasi   ,...7,6 ), 1 5 1( 2 2    n n R  Barcha seriyalar uchun umumiy formula:    ,...3,2 , ,...2,1 ), 1 1( 2 2     n n n m R  - Bunga Balmerning umumlashgan formulasi deyiladi. Seriyalardagi birinchi had 2 )( m R Tm  ni spektral term deyiladi. Har bir termga muayyan statsionar

energetik holat to’g’ri keladi. Bitta seriyaning 2 ta spektral chizig’i to’lqin sonlari mavjud bo’lsa, u holda ularning ayirmasi shu atomga tegishli biror uchinchi spektral chiziqning ham to’lqin soni bo’ladi. Masalan: Layman seriyasi ikki ta chizig’i ning to’lqin sonlari berilgan bo’lsin.2 1 1 T T   , 3 1 2 T T   , u holda ayirma 3 2 2 1 3 1 1 2 T T T T T T            bo’ladi. Bu esa Balmer seriyasi 1 - chizig’ining to’lqin soni bo’ladi. Bu qonuniyatga kombinatsion printsip deyiladi. 1 sm  da ifodalangan to’lqin soni bo’lsa, 1 sek da ifodalanuvchi chastota   c ga teng bo’ladi. U holda Borning 1 - postulati m n E E hc     bo’ladi va undan hc E hc E m n  ga kelamiz. Agar hc E T n n  )( desak , )( )( n m T T   bo’ladi, ya’ni har bir termga mua y yan statsionar holat to’g’ri keladi . Termlarning ikkala hc E T n n  )( va 2 )( n R Tn  ifodasini tenglashtirib, statsionar holat energiyasini R orqali ifodalaymiz : 2n Rhc En  .

Adabiyotlar 1. Э.В. Шпольский. Атомная физика. Т.1.2.М.: Наука, 1983. 2. А.Н. Матвеев. Атомная физика. М.:Наука, 1989. 3. R.Bekjonov, B. Axmadxujayev. Atom fizikasi.T.:Uqituvchi, 1979. 4. И.Е. Иродов .Сборник задач по атомной и ядерной физике.М.: Атомиздат, 1971 5. А.И.Наумов. Физика атомного ядра и элементарних частиц. М.,1984 6. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Atom spektrlar

Atom xususiyatlari

Atom tuzilishi 3

Atom fizikasini o'qitish metodikasi

Atom va yadro fizikasi