Mexanika - Fizika - Referatlar

Mexanika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

360 KB

Ko'chirib olish

Mexanika Reja: 1. MODDIY NUQTANING HARAKATI 2. DINAMIKANING ASOSIY QONUNLARI 3. KUCHLAR 4. KOSMIK TEZLIKLAR GALILEYNING NISBIYLIK PRINSIPI. GALILEY ALMASHTIRISHLARI 5. NOIN E R S IAL CAHOQ SIST E MALARDA H AR AKAT QONUNLARI. INER S IYA KUCHLARI 6. Q ATTIQ JISM HARAKATI 7. JISMLAR DEFORMATSIYASI 8. TEBRANISHLAR VA TO’LQINLAR. TEBRANMA HARAKAT 9. TO’LQINLAR

MEXANIKA 1. MODDIY NUQTANING HARAKATI Jismlarning yoki bir jism qismlarining fazoda bir-biriga nisbatan siljishiga mexanik harakat deyiladi. Jismlarning mexanik harakatini o’rganganda ko’pincha ularning shakllari va o’lchamlarini hisobga olmasa ham bo’ladigan hollar uchraydi. Bunday sharoitlarda jismni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Masalan, bir bola uyidan maktabgacha ma’lum masofa bosib o’tsa, bolaning harakatini o’rganganda uni moddiy nuqta deb qarash masalani osonlashtiradi. Lekin shu bola qo’l va oyoqlarini qimirlatib gimnastika bilan shug’ullansa, uni endi moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lmaydi. Xuddi shunday yerning Quyosh atrofida aylanishini o’rganganda yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin, lekin yerni o’z o’qi atrofida sutkalik aylanishini ko’rganda Yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin emas. Demak, moddiy nuqta deb ko’rilayotgan masalada shakli va o’lchamlarini hisobga olmaslik mumkin bo’lgan jismga aytiladi. Jismning vaziyatini yoki h arakatini har doim boshqa jismga nisbatan ko’riladi, shu sababli oxirgi jismni sanoq jismi deyiladi. Fizikada sanoq sistemasi sifatida koorditanatalar sistemasi ishlatiladi. Masalan, o’zaro to’g’ri burchak ostida bo’lgan uch o’qli koordinata sistemasi olinadi, bu o’qlarni x, y, z harflari bilan belgilanadi. Bunday koordinata sistemasini fransuz olimi Dekart kiritgan. Yana boshqa koordinatalar sistemalari ham mavjud. Moddiy nuqta harakatini shu harakatni vujudga keltirgan sababisiz o’rganadigan mexanikaning bo’limiga kinematika deyiladi. Kinematikada mexanik harakatlarni qarab chiqish uchun trayektoriya, yo’l, ko’chish kabi tushunchalardan foydalaniladi. Moddiy nuqta harakati davomida chizgan chiziqqa trayektoriya deyiladi. Agar trayektoriya t ug’ri chiziqdan iborat bo’lsa, harakat to’g’ri chiziqli h arakat deb ataladi. Trayektoriya egri chiziqdan iborat bo’lsa, bunday harakat egri chiziqli harakat bo’ladi. Trayektoriya aylanadan ham iborat

bo’lishi mumkin. Bunday holda moddiy nuqta aylana bo’ylab harakat sodir etyapti deyish mumkin. Moddiy nuqtaning trayektoriya bo’ylab harakati davomida bosib o’tgan masofaga yo’l deyiladi. Yo’l yo’nalishi bilan xarakterlanmaydi. Fizikada bunday kattaliklarni skalyar kattaliklar deyiladi. Yo’l — skalyar kattalik. Agar moddiy nuqta bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga qarab harakat qilsa, shu nuqtalarni birlashtiruvchi va 1- nuqtadan 2-nuqtaga yo’nalgan to’g’ri chiziqga ko’chish deyiladi . Fizikada yo’nalish bilan xarakterlanadigan fizik kattaliklarga vektor kattaliklar deyiladi. Ko’chish - vektor kattalikdir. Endi kinematikada ko’riladigan ikki asosiy fizik kattaliklar — tezlik va tezlanish ni ko’rib chiqamiz. Biz hayotda tezlik deganda, vaqt birligida bosib o’tgan yo’lni tushunamiz. Agar teng vaqtlar oraliqlarida moddiy nuqta teng yo’l yursa, bunday harakatga tekis harakat deyiladi va harakat to’g’ri chiziqli bo’lsa, tekis harakat tezligi uchun quyidagi formulaga ega bo’lamiz. t S V  , (1.1) bunda, S - bosib o’tilgan yo’l, t – vaqt. Odatda, fizikada tezlik deganda moddiy nuqtaning trayektoriya bo’ylab ko’chish tezligini va har bir momentdagi nuqtaning harakat yo’nalishini xarakterlovchi fizik kattalik tushuniladi. Shu sababli trayektoriyaning har bir nuqtasi uchun oniy tezlik tushunchasi kiritilgan. Oniy tezlikni topish uchun x, y koordinata o’qlari tekisligida biror harakatning trayektoriyasini quramiz va bu trayektoriyaning cheksiz kichik biror dl q ismiga mos bo’lgan ds ko’chishni ajratib, unga koordinata boshidan r 1 va r 2 radius-vektorlarni o’tkazamiz. Endi ds ko’chishni shu ko’chish sodir bo’lgan dt vaqt oralig’iga bo’lib, trayektoriyaning shu nuqtasi uchun oniy tezlikni topamiz.

dt dS t S V t      0 lim. (1.2) Bu yerda , V — oniy tezlik, ds — cheksiz kichik ko’chish, dt — vaqt oralig’i. Demak, tezlik moddiy nuqtaning radius- vektoridan vaqt bo’yicha olingan hosilasiga teng ekan. Tezlik V trayektoriyaga urinma bo’ylab yo’nalgan bo’ladi. H alqaro Birliklar Sistemasi da tezlik birligi m/s , SGS sistemada sm/s . Yana tezlik amaliyotda km/soat birlikda ham o’lchanadi. Moddiy nuqtaning tezligi vaqtning funksiyasidir. Shu sababli tezlikdan vaqt bo’yicha olingan hosila tezlanish ni beradi: 2 2 dt S d dt dV W   . (1.3) Tezlanish ham vektor kattalikdir. Tezlanishning H BS dagi birligi m/s 2 . Endi egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanishni ko’ramiz. Egri chiziqli harakatda tezlik vektori ham qiymat bo’yicha, ham yo’nalish bo’yicha o’zgarib turadi. Shu sababli tezlanish harakat yo’nalishi bilan bir xil bo’lmaydi. Tezlanish W vektorini egri chiziqli harakatda ikki o’zaro perpendikulyar tashkil etuvchilarga ajratish mumkin : tangensial tashkil etuvchi W t va normal tashkil etuvchi W n . Tangensial tashkil etuvchi egri chiziqqa urinma bo’ylab yo’nalgan bo’ladi va q uyidagiga teng bo’ladi: W t = dt dV , (1.4) bu yerda, V — chiziqli tezlik, t — vaqt. Tezlanishning normal tashkil etuvchisi W n egrilik markaziga yo’nalgan bo’ladi va matematik ravishda shunday ifodalanadi:

W n =R V 2 , (1.5) bunda, R — egrilik radiusi. Agar moddiy nuqta aylana bo’ylab tekis harakat qilayotgan bo’lsa, burchak tezlik  bilan xarakterlanadi. Burchak tezlik  matematik ravishda shunday ifodalanadi:   t  , (1.6) bunda,  - radius-vektorning burilish burchagi t - vaqt. Chiziqli tezlik V va burchak tezlik  shunday bog’langan: R V  . (1.7) Moddiy nuqtaning bir marta aylanishi uchun ketgan vaqtga aylanish davri deyiladi va T bilan belgilanadi. Vaqt birligidagi aylanishlar soni aylanish chastotasi deb ataladi va n bilan belgilanadi. Aylanish davri T va aylanish chastotasi n quyidagicha bog’langan: T= n 1 . (1.8) Burchak tezlik  va aylanish davri T o’ zaro quyidagicha ifodalanadi:   T 2 . (1.9) Moddiy nuqta aylana bo’ylab notekis harakatlansa, chiziqli tezlik bilan birga burchak tezlik  ham o’zgaradi. S h u sababli burchak tezlanish  tushunchasi kiritiladi. U shunday ifodalanadi:

= dt d . (1.10) Burchak tezlik  va burchak tezlanish  vektor kattaliklardir. Burchak tezlik  ning yo’nalishi parma qoidasi bilan topiladi. Agar burchak tezlik  vaqt o’tishi bilan oshsa,  va  yo’nalishi bir xil,  vaqt o’tishi bilan kamaysa,  va  yo’nalishi qarama-qarshi bo’ladi. 2. DINAMIKANING ASOSIY QONUNLARI Mexanikaning jismlarning harakatini shu harakatni vujudga keltirgan sabab bilan birga o’rganadigan bo’limini dinamika deyiladi. Dinamikaning asosini 3 ta qonun tashqil etadi. Bu qonunlarni ingliz olimi I.Nyuton aniqlagan. Shu sababli ularni Nyuton qonunlari deb ham ataladi. Nyutonning birinchi qonuni tashqi ta’sirsiz harakatlanayotgan jismlarning mexanik holati haqidadir. Bu qonunni shunday bayon etish mumkin: tinch holatdagi yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa yoki ularning ta’siri kompensatsiyalansa, bu jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. Nyutonning 2-q onuni jism harakat tezligining o’zgarishini shu jismga ta’sir etayotgan tashqi sabab - kuch bilan bog’laydi. Bunda kuch jismlarning o’zaro ta’sirini xarakterlaydigan fizik kattalik sifatida qaraladi. Tajriba ko’rsatadiki, bir xil kuch bilan har xil jismlarga ta’sir etsak, ular har xil tezlanish oladi, bunga sabab ularning har xil massaga ega bo’lishidir. S hu sababli Nyutonni 2- qonunini shunday yozish mumkin: F mW , (2.1) bunda F - kuch, m - jism massasi, W - tezlanish.

Bu tenglamaga ko’ra kuch vektor kattalikdir, lekin massa - skalyar kattalikdir. Bu qonunda massa jismni tezlantiruvchi kuchlarga nisbatan qarshi turaolish qobiliyatini bildiradi, ya’ni inertligini ifodalaydi. Massa birligi XBS da kilogramm deb ataladi. Xalqaro bitimga asosan massa birligi kg etaloni sifatida maxsus platina — iridiy qotishmasidan yasalgan etalon qabul kilingan, bu etalon Parijda saqlanadi. Kuch birligi (2.1) formula asosida aniqlanadi va Nyuton deb ataladi. Kuch birligi qilib shunday kuch olinadi-ki, u 1kg massali jismga 1m/s 2 tezlanish beradi, ya’ni 1N  1kg · 1m/s 2. Nyutonning 2-qonunini asosiy ko’rinishini ko’rib chiqamiz. Tezlanish W dV dt  . (2.2) bo’lganligi uchun, (2.1) formulani shunday yozish mumkin: F m dV dt d mV dt   ( ) (2.3) Massaning tezlikka ko’paytmasini impuls deb ataladi. p mV . (2.4) S h unga binoan, (2.3) ni shunday yoziladi: F dp dt  . (2.5) Bu (2.5) ifoda Nyutonning 2 - qonunini ifodalaydi va shunday ta’riflanadi: impulsdan vaqt bo’yicha olingan hosila jismga ta’sir etuvchi kuchga teng.

Nyutonning 3 - qonunini shunday bayon etish mumkin: Agar B jism A jismga F 1 kuch bilan ta’sir etsa, A jism ham B jismga F 2 kuch bilan ta’sir etadi, bunda F 1 va F 2 kuchlar o’zaro teng va qarama-qarshi yo’nalgan. F F 1 2  . (2.6) Bu qonunda eng muhimi shunda-ki, F 1 va F 2 kuchlar har xil jismlarga ta’sir etadi, ya’ni bir jismga emas. Mexanikada jismlar harakatini ko’rganda, shunday hol ko’riladiki, bunda jismlar o’zaro ichki ta’sirlashib, tashqi jismlar bilan ta’sirlashishi ro’y bermasligi mumkin. Bunday jismlarga yopiq sistema deb qarab, impulslar uchun saqlanish qonunini tadbiq etsak, impulsning saqlanish qonunini bajarilishini ko’ramiz. Bu q onunning ta’rifi shunday: yopiq sistemani tashqil etgan jismlarning impulslarining vektor yig’indisi harakatning h amma vaqtida o’zgarmas bo’ladi. Bu qonun fizikada va texnikada juda katta rol o’ynaydi. 3. KUCHLAR Hozirgi zamon fizikasida 4 xil ta’sirlashuv ko’riladi. Bular: 1) gravitatsion ta’sirlashuv; 2) elektromagnit ta’sirlashuv; 3) kuchli yoki yadroviy ta’sirlashuv; 4)kuchsiz ta’sirlashuv . Bunday ta’sirlashuv elementar zarralarni parchalanishida r o ’ y beradi. Bu ta’sirlashuvlardan ikkitasi, ya’ni gravitatsion va elektromagnit ta’sirlar klassik mexanikada ko’riladigan kuchlarning vujudga kelishida asosiy rolni o’ynaydi. Klassik mexanikada asosan uch xil kuch ko’riladi. Bular: 1 ) gravitatsion yoki tortishish kuchlari; 2) elastiklik kuchlari;

3) ishqalanish kuchlari . Bu uchta kuchdan ikkitasi — elastiklik va ishqalanish kuchlarini vujudga kelishi elektromagnit xarakterga ega. Cunki bu kuchlar moddaning molekulalarini o’zaro ta’sirlashuvi natijasida paydo bo’ladi. Bu ta’sirlashuv esa elektromagnit xarakterda bo’ladi. Elastiklik kuchi Guk qonuni asosida shunday yoziladi: kx FEL  , (3.1 )bu yerda F EL - elastiklik kuchi, k - proporsionallik koeffitsienti, x - deformatsiya kattaligi. Ishqalanish kuchlarini konkret hol uchun ko’riladi. Masalan, ikki yuza o’zaro sirpansa, ishqalanish kuchi ularning holatiga va bu jismlarni qisayotgan (bosayotgan) kuchiga bog’liq bo’ladi: n ish F F   . (3.2) Bu yerda F ish - ishqalanish kuchi,  -ishqalanish koeffitsienti, F n — siqayotgan kuchning normal tashqil etuvchisi. Gravitatsion, ya’ni tortishish kuchlari I.Nyuton tomonidan ochilgan butun dunyo tortishish qonuni asosida aniqlanadi: F m m R  1 22 . (3.3) Bu yerda F - tortishish (gravitatsion) kuchi,  - gravitatsion doimiy, m 1 , m 2 — ikki jismning massalari, R - jismlar orasidagi masofa.

Gravitatsion doimiy ni tajribada birinchi marta ingliz olimi Kavendish 1798 yilda aniqlagan: 2 2 11 * 10* 65.6 kg m N   . Tortishish kuchi ta’sirida barcha jismlar yerga tortiladi. Agar yer bilan bog’langan sanoq sistemasida istagan m massali jismga ta’sir qilayotgan kuchni ko’rsak, uni og’irlik kuchi deyiladi va u quyidagiga teng bo’ladi: P mg , (3.4) bu yerda g - erkin tushish tezlanishi. Og’irlik kuchini jismning og’irligi dan farq qilish kerak. Jismning og’irligi deb jismning tayanchga ta’sir kuchiga aytiladi va uni G bilan belgilanadi. Agar jism yerga nisbatan tinch turgan bo’lsa, og’irlik kuchi va og’irlik o’zaro teng bo’ladi. G P mg   . (3.5) Agar jism yerga nisbatan W tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa, (3.5) tenglik bajarilmaydi. 4. KOSMIK TEZLIKLAR Kosmik parvozlarni amalga oshirishni Rossiyada K.E.Siolkovskiy, yevropada nemis olimi G.Obert va Amerikada R.Goddar birinchi bo’lib ko’rib chikkanlar. Bu olimlarning hisoblashlariga ko’ra yerdan kosmosga uchirilgan jismlarning harakati uch xil tezlikka bog’liq, ularni kosmik tezliklar deyiladi. Birinchi kosmik tezlik V км c км с л1 793 8   . / /

ga teng bo’lib, sun’iy yo’ldosh bunday tezlikka ega bo’lganda, u yer atrofida doira bo’ylab harakatlanadi. Ikkinchi kosmik tezlik V км c л2 11 2  . / ga teng bo’lib, kosmik jism V K1 dan katta, ammo V K2 dan kichik tezlikka ega bo’lsa, uning harakati ellips bo’yicha amalga oshadi. Jism tezligi V K2 ga teng bo’lsa, u parabola bo’yicha harakatlanadi. Jism V K2 dan katta tezlik bilan harakatlanganda uning orbitasi giperboladan iborat bo’ladi. YAna uchinchi kosmik tezlik ham mavjud, u quyidagiga teng: V км c л3 16 7  . / . 4. GALILEYNING NISBIYLIK PRINSIPI. GALILEY ALMASHTIRISHLARI Italyan olimi G.Galiley inersial sanoq sistemalarga nisbatan kuzatishlar va maxsus tajriba yo’li bilan nisbiylik prinsipini ishlab chikdi. Bu prinsipga ko’ra barcha mexanik hodisalar barcha inersial sanoq sistemalarda bir xilda ruy beradi. Galileyning nisbiylik prinsipini x o’k bo’yicha o’zgarmas tezlik V bilan harakatlanayotgan ikki sanoq sistemaga nisbatan ko’rsak, har bir sistemadan ikkinchi sistemaga utishda koordinatalarning almashtirilishi quyidagi formulalar bo’yicha bo’ladi: X'  X-Vt Y'  Y Z'  Z t'  t.

Bu formul alarga Ga lile y a lm asht irashl ari deyi ladi.5. NOIN E R S IAL CAHOQ SIST E MALARDA H AR AKAT QONUNLARI. INER S IYA KUCHLARI I.Nyuton qonunlari faqat iner s ial sanoq sistemalar da to’g’ri bo’ladi. L e kin biror in e r s ial sanoq sist e maga nisbatan t e zlanish bilan harakatlanayotgan boshqa sanoq sist e masini ko’rsak, u noin e r s ial sanoq sist e ma bo’ladi. Bunday noinersial sanoq sistemalarda harakat qonunlarini ko’rgarda asosiy kuchlar bilan birga yana qo’shimcha inersiya kuchlari deb ataluvchi kuchlarni hisobga olinadi. Bunday holda dinamikaning t e nglamalaridan foydalansa bo’ladi, faqat noin e r s ial sanoq sist e malarda Nyutonning II qonuni quyidagicha yoziladi. mW  F  F i , (5.1) bu yerda F - asosiy kuch, F i - in e r s iya kuchi. In e r s iya kuchlariga misol sifatida aylanayotgan sist e madagi markazdan qochma kuch ni ko’rsatish mumkin. Franso’z olimi Koriolis yerni aylanishini hisobga olib, yerdagi jismlarnig harakatini ko’rib chikdi va yerda meridian bo’ylab harakatlanayotgan jismlarga qo’shimcha inersiya kuchlari ta’sir qilishini aniqladi. Bu inersiya kuchini Koriolis kuchi deyiladi. 6. ISH. ENERGIYA . QUVVAT Kuchning jismni ko’chirishdagi ta’sirini xarakterlash uchun ish tushunchasi kiritiladi. Ish F kuchni vektor bilan xarakterlanaligan dS ko’chishga skalyar ko’paytmasi bilan o’lchanadi. Juda kichik dS ko’chish uchun dA  F'dS  FdScos  , (6.1)

bu yerda  - kuch bilan ko’chish orasidagi burchak. Ma’lum yo’lni bosilganda bajarilgan ishni topish uchun (6.1) ni butun yo’l bo’yicha int e grallash k e rak: A  ∫Fcos  dS , (6.2) b u ye r da Fcos  - h a r aka tl a nu v ch i k uch . Agar F kuch dS ko’chishga p e rp e ndikulyar bo’lsa, ish nolga t e ng bo’ladi. Agar jism to’g’ri chiziq bo’yicha doimiy kuch ta’sirida harakatlansa, ish quyidagi ga teng bo’ladi: A  FS s os  , (6.3) B urch ak  =0 b o’ls a, i sh shun day i fo da l a n adi: A  FS. (6.4) I sh bi rl igi X B S da 1J oul . 1J  1 N *1 m . Vaq t bi rl igida baja r i l ga n i sh ga q u vva t d e yi l adi. q u vva t bi rl igi 1 va tt . 1V t  1J/1c . I sh tushunch a s i bi l a n ener gi ya tushunch a s i j u da ya qi n b o g’ l a n ga n . Energiya jismni yoki jismlar sistemasini ish bajarish kobiliyatini xarakterlaydi. Energiya ham XBS da Joul birligida o’lchanadi. Mexanik energiya ikki — potensial va kinetik energiyalardan iborat. Kinetik energiya jismning harakati bilan bog’langan energiyadir va u jism tezligiga bog’liq bo’ladi: Ekin  mV 2 2 . (6.5)

Pot e n s ial en e rgiya b e rilgan sist e madagi jismlarning o’zaro vaziyati bilan bog’langan en e rgiyadir va shu sist e ma bir holatdan ikkinchi holatga utganda bajariladigan ish bilan o’lchanadi. Og’irlik kuchi maydonida yer yuzasidan h balandlikda turgan jism pot e n s ial en e rgiyasi quyidagiga t e ng:Epot  mgh, (6.6) b u ye r da g - erk i n tush i sh te z l a n i sh i, m - ji sm m a ss a s i. Berk ( yopiq ) sistemadagi jismning to’la energiyasi uning kinetik va poten s ial energiyalarining yig’indisiga teng va o’zgarmas bo’ladi: E Ekin  Epot(6.7) B u i fo da ener gi yan i n g s aq l a n i sh q onun i d ey i l adi. 7. Q ATTIQ JISM HARAKATI Jismni ixtiyoriy harakatini ko’rganda uni ikki asosiy harakat — ilgarilanma va aylanma harakatlarning yig’indisi sifatida qarash mumkin, ya’ni umumiy ko’chish: S  S i l g  S a yl . (7.1) K a tt iq ji smn i n g b un da y h a r a k a t i n i yass i h a r a k a t d ey i l adi. SHunga ko’ra qattiq jism t e zligini shunday yozish mumkin: V  V ilg  V ayl , (7.2)

bu yerda – V ilg ,V ayl ilgarlanma va aylanma harakat t e zligi. Aylanish jarayonida h ar xil nuqtalarda h ar xil bo’ladi: V a yl   R , (7.3) b u ye r da  - b urch a k te z l i k , R - nu q t a n i n g r adi us -v ektor i. D em a k , qa tt iq ji smn i n g mur a kk ab h a r a k a t i n i n g te z l igi shun da y b o’l adi: V  V i l g   R . (7.4 ) Qattiq jism qo’zg’almas o’q atrofida aylanganda uning harakati uchun Nyutonning 2-qonunini tadbiq etish mumkin. Buning uchun qattiq jismning aylanma harakatini xarakt e rlaydigan ikki fizik kattalik— kuch mom e nti M va in e r s iya mom e nti I kiritiladi. Qattiq jismni aylantiruvchi kuchning momenti M deb, shu kuch F ning ko’rilayotgan nuqtasidan aylanish o’qigacha bo’lgan R masofaga ko’paytmasiga aytiladi: M  FR . (7.5) Kuch moment i n i n g bi rl igi 1 N * m . Biror jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti I deb, jism massasini shu o’qqacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasiga aytiladi. I mR 2. (7.6) I ners i ya moment i n i n g bi rl igi X B S da 1 k g* m 2 En di a yl a nm a h a r a k a t di n a m i k a s i n i n g a sos i y ten g l a m a s i n i shun da y yozi sh mumk i n :

M I d dt   I  , (7.7) bu yerda  - burchak tezlanish. Ko’rilgan (7.7) ifoda aylanma harakat uchun Nyutonning 2-qonunini ifodalaydi. Biz uchun yangi L I . (7.8) ifodani (7.7) ga qo’ysak, M  dL dt . (7.9) ni hosil qilamiz. Bu yerda L kattalik impuls momenti deb ataladi. Ko’rilgan ( 7.9) ifoda qattiq jismning aylanma harakatining asosiy tenglamasidir. Qattiq jism biror o’qqa nisbatan aylanganda uning kinetik energiyasi quyidagiga teng bo’ladi: E ayl  I 2 2 (7.10) Endi qattiq jismning yassi harakatidagi kinetik energiyasini shunday yozamiz: E kin  E ayl  E ilg  I 2 2  mV 2 2 . (7.11) Bu ifodaning ma’nosi shuki, qattiq jism yassi harakatining kinetik energiyasi uning ilgarlanma harakati va aylanma harakatlarining kinetik energiyalarinig yig’indisiga teng. 8. JISMLAR DEFORMATSIYASI

Har qanday qattiq jism tashqi kuch ta’sirida o’z shakli va o’lchamlarini o’zgartiradi. Bu hodisaga deformatsiya deyiladi. Deformatsiyalar elastik va plastik bo’ladi. Agar tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng, jism dastlabki shakli va o’lchamlarini qayta tiklasa, bunday deformatsiya elastik deformatsiya deyiladi. Tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng jismda qoldiq deformatsiya qolsa, deformatsiya plastik bo’ladi. qattiq jismlardagi barcha deformatsiyalar ikki asosiy deformatsiyaga keltirilishi mumkin. Bu deformatsiyalar cho’zilish (yoki siqilish) va siljish deformatsiya laridir. Elastik deformatsiyani ko’ramiz. Deformatsiyani xarakterlash uchun kuchlanish R kattaligi kiritiladi. Kuchlanish bo’ylama cho’zilish deformatsiyasida jismning yuza birligiga ta’sir etadigan kuchga teng. P F S n , (8.1) bu yerda F n - jism yuzasiga ta’sir etayotgan kuch, S —jism yuzasi. Bo’ylama cho’zilishda jismning deformatsiya natijasida uzaygan qismi l ni jismning dastlabki uzunligi l 0 g a nisbatini nisbiy uzayish  deyiladi va u kuchlanish R ga proporsional bo’ladi. Fel  -kx  a P , (8.2) bu yerda, a - elastiklik koeffitsienti deyiladi. Elastiklik koeffitsienti a ga teskari bo’lgan kattalik YUng moduli yoki elastiklik moduli deyiladi va ye harfi bilan belgilanadi. YUng moduli ye son jihatdan birga teng bo’lgan nisbiy uzayishni hosil qilish uchun kerak bo’ladigan kuchlanishga teng. Elastiklik koeffitsienti a son jihatdan bir birlik kuchlanish ta’siridagi nisbiy uzayishga teng. Elastik deformatsiyada jism potensial energiyaga ega bo’ladi . 9. TEBRANISHLAR VA TO’LQINLAR. TEBRANMA HARAKAT

U yoki bu darajada takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan jarayonlarga tebranishlar deyiladi. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab tebranishlar mexanik, elektromexanik, elektromagnit va boshqalarga ajraladi. Biz mexanik tebranishlarni ko’ramiz. Tebranishlar erkin (yoki xususiy) tebranishlar, majburiy tebranishlar, avtotebranishlar va parametrik tebranishlarga bo’linadi. Muvozanat holatidan chiqarilganidan so’ng, o’zicha tebranadigan sistemadagi tebranishlarga erkin yoki xususiy tebranishlar deyiladi. Masalan, matematik mayatnikning tebranishi erkin tebranishlarga misol bo’ladi. Tebranishlar sinus yoki kosinus qonuni bo’yicha sodir bo’lsa, bunday tebranishlarga garmonik tebranishlar deyiladi. Garmonik tebranishlar tenglamasi shunday yoziladi:X Acos   Acos(   t ),(9.1) bu yerda A - amplituda,  - tebranish fazasi,  - doiraviy yoki siklik chastota. Tebranish amplitudasi A deb tebranayotgan nuqtaning muvozanatdan chetga maksimal siljish kattaligiga aytiladi. Tebranish fazasi ning fizik ma’nosi shundan iboratki, u vaqtning istalgan paytidagi siljishni, ya’ni tebranayotgan sistemaning holatini belgilaydi. Fazaning 2 rad o’zgarishiga bir davr T ga teng vaqt oraligi mos keladi. Vaqt birligidagi tebranishlar soni n ga chastota deyiladi. U T davr bilan shunday bog’langan:   2 T . (9.2) Tebranish chastotasining birligi 1 Gers . I Gers chastota bir sekunddagi nuqtaning tebranishlariga teng. Garmonik tebranma harakat qilayotgan jismning V tezligi (9.1) ifodadan vaqt bo’yicha olingan hosilaga teng.

V  x'  -A si n (  t ) . (9.3)Agar (9.1) dan yana vaqt bo’yicha hosila olsak, tebranayotgan nuqtaning tezlanishini topamiz: W  x ''  Acos (  t ) . (9.4) YAna (9.1) ifodani sinus orqali ham yozish mumkin va tebranayotgan nuqta tezligi va tezlanishi uchun (9.2) va (9.3) ga o’xshash ifodalarni hosil qilish mumkin. Garmonik tebranma harakat ning grafigi sinusoida yoki kosinusoidadan iborat bo’ladi. Erkin garmonik tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagicha bo’ladi: x ''   2 x  0 . (9.5) Bu tenglamaning yechimi shunday ko’rinishga ega: x  Acos (  t ) . (9.6) Bu tenglama yechimini kosinus orqali ham yozish mumkin. Tebranayotgan sistema tashqaridan madad olib turmasa, vaqt o’tishi bilan so’nadi. Bunday holda so’nuvchi tebranishga ega bo’lamiz, uning differensial tenglamasi quyidagicha bo’ladi: d x dt k m x r m dx dt2 2    , (9.7)

bu yerda r — muhitning qarshilik koeffitsienti, k - kvazielastik kuch koeffitsienti, t — moddiy nuqta massasi. Tebranayotgan sistemaga tashqi kuch davriy ravishda ta’sir etsa, majburiy tebranishlar ga ega bo’lamiz. Bunday tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagi cha yoziladi:F t KX m X 0 0 2 sin     , (9.8) bu yerda K - elastiklik koeffitsienti,  - sistemaning xususiy chastotasi, F0 - majbur etuvchi kuch amplitudasi,  0 - majbur etuvchi kuch chastotasi. Majburiy tebranishlar amplitudasi majbur etuvchi kuchning chastotasiga bog’liq bo’ladi. Tebranayottan sistemaning xususiy chastotasi majbur etuvchi kuchning chastotasiga teng bo’lganda tebranishlar amplitudasi maksimal qiymatga erishadi. Bu hodisaga rezonans deyiladi. Bir yo’nalishda bir xil davr bilan tebranayotgan ikki sistemaning tebranishining qo’shilishini ko’ramiz. X  X1 X2  A1cos (  t 1) A 2cos (  t 2) . (9.9) Bunday tebranishlarni qo’shilishini grafik ravishda ko’rish mumkin. Buning uchun ikkala tebranish amplitudalarini x, u da fazalarni hisobga olib chiziladi. So’ng A 1 va A 2 larni parallelogram qoidasi bo’yicha ko’ shiladi va natijaviy tebranish amplitudasi A topiladi va umumiy tebranish tenglamasi yoziladi. Garmonik tebranma harakat qilayotgan har qanday sistema ma’lum tebranish energiyasiga ega bo’ladi. Bu energiya quyidagicha ifodalanadi: W  KA 2 2 , (9.10)

bu yerda A - tebranish amplitudasi, K - elastiklik koeffitsienti. Tebranayotgan sistemalarga misol sifatida matematik va fizik mayatniklar ni ko’rsatish mumkin. Ularning harakat tenglamasi quyidagicha:d dt 2 2 2 0      , (9.11) bu yerda  - mayatnikning burilish burchagi,  - ikki mayatnik uchun har xil ko’rinishga ega bo’lgan kattalik. Bu tenglamaning yechimi quyidagicha:   Acos(  t   0 ) . (9.12) Matematik mayatnik uchun tebranish davri shunday ko’rinishga ega: T l g  2 , (9.13) bu yerda l - matematik mayatnikning uzunligi, g - erkin tushishi tezlanishi. Fizik mayatnik uchun tebranish davri quyidagicha bo’ladi: T I mgL 2 , (9.14) bu yerda I - fizik mayatnikning inersiya momenti, t – massasi , L - fizik mayatnikning osilish nuqtasi bilan massa markazi orasidagi masofa. 10. TO’LQINLAR Tebranishlarning fazoda tarqalishiga to’lqin deb ataladi. To’lqinlar ikki xil bo’ladi: kundalang va buylama to’lqinlar . Kundalang to’lqinlarda muhitning zarralari to’lqin tarqalayotgan yo’nalishga perpendikulyar yo’nalish bo’ylab

tebranadi. To’lqin uzunligi  , to’lqin tezligi V , tebranish davri T va chastotasi n orasida quyidagi boglanish bor: V    n. (10.1) Elastik muhitda tarqalayotgan ko’ndalang to’lqin tezligi formula bilan ifodalanadi: V e  G  , (10.2) bunda G -siljish moduli (ko’ngdalang elastiklik moduli),  - muhit zichligi. Bo’ylama to’lqin tezligi quyidagi formula bilan ifodalanadi: V b  E  , (10.3) bu yerda ye - YUng moduli.

O'xshashlar

Mexanika bo`limining o'qitish usullari

Mexanika harakatning kinematik va dinamik tavsifi

Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

Fizikaning rivojlanish tarixi 2