Saqlanish qonunlari - Fizika - Referatlar

Saqlanish qonunlari

Yuklangan vaqt:

01.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.4130859375 KB

Ko'chirib olish

Saqlanish qonunlari Reja: 1. Mexanik ish, quvvat, kinetik energiya; 2. Moddiy nuqtani gravitatsiya maydonida ko’chirishda bajarilgan ish; 3. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni ;

Mexanik ish ko’chish bilan bog’liq bo’lib u o’zgarmas kuch yoki og’irlik kuchi ta’sirida bajarilishi mumkin. Ish bir jismdan boshqa jismga harakatni uzatish yoki energiyaning bir jismdan boshqa jismga o’tishning miqdoriy ifodasidir. Jismlar sistemasi muayyan energiyaga egadirlar. Barcha jarayonlar va hodisalarda energiya bir jismdan ikkinchi jismga yoki jismning bir qismidan boshqa qismiga o’tadi. Fizika kursini o’rganishda harakatni asosiy omil deb qaraymiz. Jism harakatining shakllari mexanikaviy, issiqlik, elektromagnit va boshqa turlarga bo’linishi mumkin. Energiya – barcha shakllarda namoyon bo’luvchi materiya harakatining yagona miqdoriy o’lchovidir. Kuchning bosib o’tilgan yo’l davomida ta’siri energiyaning mexanikaviy ishga aylanishini ifodalaydi. Mexanik ish bajarilishi uchun birinchidan jisimga ta’sir qilish va ikkinchidan jism ko’chishi shart. Mexanik ish bajarilish jarayonida materiya harakatining bir ko’rinishi ikkinchi ko’rinishga o’tadi. Mexanik ish skalyar kattalik bo’lib, kuch bilan kuch ta’siri yo’nalishida jisim bosib o’tgan yo’lning ko’paytmasiga teng, ya’ni:A = F S (6.1) bunda A- bajarilgan ish, F– jismga ta’sir qiluvchi o’zgarmas kuch, S- ko’chish. Agar ta’sir qiluvchi kuch ko’chish yo’nalishi bilan α burchak tashkil qilsa bu kuchning bajargan ishi quyidagicha bo’ladi: A = FScos α (6.2) O’zgarmas kuchning bajargan ishi kuchni jism bosib o’tgan yo’liga va kuch bilan harakat yo’nalishi orosidagi burchak kosinusi ko’paytmasiga teng. Yer sirtida yaqin balandliklarda jismga Yer tomonidan P =mg og’irlik kuchi ta’sir etadi va ratijada mexanikaviy ish bajariladi. Yer sirtidan biror ∆h balandlikda jismning vertikal sath boylab ko’chishida bajargan ishi quyidagicha ifodalanadi: A = P Δh = mgh = mg (h1-h 2) (6.3)

Bu yerda P - jismning og’irligi, m - uning massasi, g - erkin tushish tezlanishi, ∆h -vertkal boylab, h 1 va h 2 sathlar orasidagi masofa. Og’irlik kuchining bajargan ishi yo’lining shakliga bog’liq bo’lmasdan, faqat tushish balandligiga bog’liqdir. Shuning uchun ham og’irlik kuchi konservativ kuch bo’lib hisoblanadi. Amalda faqat bajarilgan ishining o’zigina emas, shu bilan birga bu ish qancha vaqtda bajarilganligi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun turli mashinalarning ish unumdorligi dvigatelning ish bajarish sur’atidan iborat bo’lgan quvvat deb ataluvchi fizik kattalik bilan harakterlanadi. Mexanik quvvat deb, vaqt birligi ichida bajarilgan ishga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni:N = А t = FS t = F ϑ (6.4) Bu yerda F-harakatlantiruvchi kuch, ϑ – tekis harakat tezligi. Tekis harakatda quvvat haraktlantiruvchi kuch bilan harakat tezligi ko’paytmasiga teng. Kinetik energiya deb, jismning mexanik harakat energiyasi tushiniladi. Harakatlanayotgan har qanday jism kinetik energiyaga ega bo’lib, uning energiyasi tezlikka bog’liqdir. Tekis haraktlanayotgan jismning tezligi o’zgarmaganligi uchun kinetik energiyasi ham o’zgarmaydi. Kuch ta’sirda jism kinetik energiyasining o’zgarishi, shu kuchning bajargan ishiga teng: W кин = A= Fds = mϑdϑ = mϑ 2 2 (6.5) Ko’rinib turibdiki, jismning harakat energiyasi jismning tezligiga bog’liq ekan. Umuman, bajargan ishi yo’l shakliga bog’liq bo’lmagan kuchlarni konservativ yoki potentsial kuchlar deb, bu kuchlar maydonini esa potentsial maydon deb ataladi. Xususan, Yerning tortish maydoni — potentsial maydon, og’rlik kuchi esa konservativ (potentsial) kuchdir. Poten tsial maydonni harakterlash uchun potentsial deb ataladigan skalyar kattalikdan foydalaniladi.

Maydon ixtiyoriy nuqtasining potentsiali deganda mazkur nuqtaga kiritilgan birlik massali «snov jism»ning ipotensial epergiyasiga teng bo’lgan kattalik tushuniladi:ϕ= U m =− γM r (6.6) Potentsial maydonning kuch xarakteristikasi, kuchlanganlik va energetik xarakte ristikasi va potentsial orasidagi bog’lanishni 1- rasm. topaylik. Maydon markazidan uzoqligi g radius - vektor bilan aniqlanadigan moddiy nuqtani radius boylab elementar dr masofaga siljitishda (1- rasm ) bajarilgan ish Fdr ga teng . Mazkur ish moddiy nuqta po tentsial energiyasini - dU ga o’zgartiradi. Demak, Fdr = − dU (6.6) yoki F= − dU dr (6.7) Mazkur ifodaning ikkala tomonini ko’chirilayotgan moddiy nuqtaning massasi t ga bo’laylik: F m = − d ( U m ) dr (6.8) Bu tenglikning chap tomonidagi kattalik, ifodaga asosan, maydonning ayni nuqtasining kuchlanganligi G bo’lib, o’ng tomondagi U/m esa, (3.25) ifodaga asosan, shu nuqta ning potentsiali bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun (3.28) ni

G=− dϕ dr (6.9) ko’rinishda yozish mumkin. Bundagi dϕ /dr gravitatsion may don potentsialining radius vektor (r) yo’nalishidagi o’zgarish tezligini ifodalaydi. Uni vektorlar nazariyasida potentsialning gradienti ( grad ϕ ) deb ataladi. G = − grad ϕ (6.10) Bu ifodanang fizik ma’nosi shuki, gravitatsion may don potentsiali, maydon markazidan cheksiz uzoq bo’lgan nuqtalarda nolga teng. Maydon markaziga yaqinlashilgan sari (ya’ni r kichraygan sari) potentsialning qiymati kamayib boradi. Demak, gravitatsion maydon ixtiyoriy nuqtasining kuchlanganligi shu nuqtadagi potentsial gradientining teskari ishora bilan olingan qiymatiga teng. Agar jism Yer sirtidan biror h balandlikda turgan bo’lsa potentsiali quyidagicha ifodalanadi: U =− γ M ⋅m RЕр+h . (6.11) Jism Yer sirtida bo’lsa h=0 deb qaraladi va Yer sirtida turgan jismning potentsial energiyasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: U 0=− γM ⋅m RЕр (6.12) Ko’rinib turibtiki, Yer sirtidan uzoq masofalarda turgan jismlarning potentsial energiyasi quyidagi ko’rinishda ifodalanar ekan: U = U 0+mgh (6.13) Yer sirtidagi gorizontal tekislikka nisbatan moddiy nuqtaning potentsial ener giyasi haqida mulohaza yurgizilganda U 0 ni nolga teng deb olinadi va natijada masalalar yechish uchun quyidagi ifoda o’rinli bo’ladi: U = mgh . (6.14) Agar moddiy nuqtaga faqat konservativ kuchlar ta’sir etsa, bu kuchlarning elementar dr ko’chishda bajargan ishi moddiy nuqta potentsial energiyasining kamayishiga olib keladi, ya’ni

dA = - dU . (6.15) Ikkinchi tomondan, moddiy nuqtaning bu ko’chishida baja rilgan ish uning kinetik energiyasining ortishiga teng, ya’ni dA = dE (6.16) Ko’rinib turibdiki, moddiy nuqta konservativ kuchlar ta’sirida ish bajarganda uning kinetik energiyasi potentsial energiyaning kamayishi hisobiga ortib borar ekan. dE = -dU (6.17) yoki d(E+U )=0 (6.18) Bundagi d(E+U) moddiy nuqtaning to’la mexanik energiyasi, ya’ni kinetik va potentsial energiyalarining yig’indisi bo’lib hisoblanadi va o’zgarmas sonning differentsiali nolga teng ekanligini hisobga olsak (6.18) ifodani quyidagicha yozishimiz mumkin: W = E + U = const (6.19) Demak, moddiy nuqtaning konservativ kuchlar maydoni, (potentsial maydon) dagi har qanday, ko’chishlarida mexanik energiyasi o’zgarmaydi. Bu qonuniyat Yerning tortish maydoni uchun quyidagi ko’rinishda yoziladi: W = mϑ 2 2 +mgh = const . (6.20) Endi, moddiy nuqtalar sistemasini qarab chiqaylik. Agar biror sistemada bir moddiy nuqta ajratib olsak bu sistemada boshqa moddiy nuqtalar tomonidan ta’sir etadigan konservativ ichki kuchlar va nokonservativ ichki kuchlar va shu moddiy nuqtaga ta’sir etadigan tashqi kuchlar yig’indisi mavjud bo’ladi. U holda mazkur moddiy nuqtalar sistemasi uchun to’la mexanik energiya quyidagicha bo’ladi: dW c= ∑ i=1 n f 1i.ds i+∑ i=1 n Fi.ds i (6.21)

W c= Е с+ U c= const . (6.22) Mazkur tenglama faqat konservativ kuchlar bilan o’zaro ta’sirlashadigan moddiy nuqtalar birlik sistemasi uchun mexanik energiyaning saqlanish qonunini ifodalaydi.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

O'xshashlar

Mexanikada saqlanish qonunlari

Moddiy nuqtalar tizimi va ularning dinamikasi, saqlanish qonunlari

O‘zgarmas elektr toki qonunlari

Mexanik energiyaning saqlanish qonuni va uning qo’llanishi

Geometrik optika qonunlari vauning qo’llanilishi