Maykelson interferometri. Ko’p nurli interferensiya - Fizika - Referatlar

Maykelson interferometri. Ko’p nurli interferensiya

Yuklangan vaqt:

26.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.6669921875 KB

Ko'chirib olish

Maykelson interferometri. Ko’p nurli interferensiya Reja: 1. Jamen va Maykelson interferometrlari 2. Fabri-Pero interferometri 3. Yorug’lik interferensiyasining amaliy ahamiyati

1. Jamen va Maykelson interferometrlari Interferensiya hodisasiga asoslanib ishlaydigan qurilmalarga interferometrlar deyiladi. Interferometrlar ishlash prinsipi va tuzilishiga asosan ikki nurli va ko’p nurli interferometrlarga bo’linadi. Ikki nurli interferometrlarga Jamen va Maykelson interferometrlari, ko’p nurli interferometrlarga Fabri-Pero interferometrlari misol bo’la oladi. Biz quyida shu interferometrlarga qisman to’xtalamiz. Bu interferometr qalinligi d bir xil bo’lgan ikkita yassi shisha plastinkadan iborat (2.1-rasm). Yorug’lik birinchi plastinkaga tushib qisman qaytadi va qisman plastinkada sinib uning ikkinchi sirtidan qaytadi. Nurlar yo’li chizmada ko’rsatilgan. A nuqtada nurlarning ajralishidan yo’llar farqi hosil bo’ladi: 2 cos 2 1 1      dn . Nurlar В nuqtada uchrashganda yo’llar farqi ortadi. 2 cos 2 2 2       dn d - plastinkalar qalinligi, n - sindirish ko’rsatgichi. Agar plastinkalar bir- biriga nisbatan qat’iy parallel va bir xil bo’lsa, yo’llar farqi nol (  =0) bo’ladi. Agar plastinkalar orasida juda kichik  burchak hosil bo’lsa, yo’llar farqi quyidagiga teng bo’ladi:   , sin sin 2 cos cos 2 1 1 2 1       nd nd nd        bu yerda 2 , 2 2 1 1           .

1-rasm. Jamen interferometri.  burchak qancha kichik bo’lsa, qo’shni maksimumlar bir-biridan shuncha uzoqroq bo’ladi. Birorta nurning tarqalish sharti o’zgarsa, interferension manzara buziladi. Birorta nurning yo’liga gaz bilan tuldirilgan K kyuvetani joylashtirib, uning sindirish ko’rsatgichini aniqlash mumkin. Kyuvetadagi bosimni o’zgartirib, sindirish ko’rsatgichiga bosimning ta’sirini (yoki temperaturaning ta’sirini) o’rganish mumkin. Agar m bo’lsa yoritilganlik maksimum, 2)1 2(    m bo’lsa minimum bo’ladi. Hosil qilingan interferension yo’llar teng og’ishga tegishlidir. Nurlar birinchi plastinkadan ikkinchisiga o’tishda ko’proq ajralishi uchun plastinkalar qalin qilib yasaladi. Δ'= ℓ(n2− n1)  - modda qalinligi. Agar Δ'=mλ 0 bo’lsa u vaqtda interferension yo’llarning hammasi m - interferension yo’l kattaligiga siljiydi. m ,  larni bilib, n2−n1 ni bilish mumkin. 1 1 n ga teng. Havoning sinish ko’rsatkichi 2n ni ya’ni moddaning sindirish ko’rsatkichini aniqlash mumkin. Bu interferometrning sezgirligi katta, shuning uchun u gazlar sindirish ko’rsatkichini aniqlashda ishlatiladi[13]. Maykelson interferometri Interferension manzaralar hosil qiluvchi qurilmalar ko’p. Bunday qurilmalardan biri fan tarixida muhim rol o’ynagan Maykelson interferometridir. Maykelson interferometrining chizmasi 2.2-rasmda keltirilgan. L manbadan chiqayotgan dasta yupqa kumush yoki alyuminiy qatlami qoplangan Р 1 plastinkaga tushadi. Р 1 plastinka orqali o’tgan АВ nur S 1 ko’zgudan qaytadi va yana Р 1 plastinkaga tushib, qisman undan o’tadi va qisman АО yo’nalishda qaytadi. АС nur S 2 ko’zgudan qaytadi va Р 1 plastinkaga tushib qisman АО yo’nalishda o’tadi. AO yo’nalishda tarqalayotgan ikkala (1 va 2) to’lqin L manbadan chiqayotgan ajratilgan to’lqinlar bo’lgani uchun ular o’zaro kogerent bo’ladi va bir–biri bilan interferensiyalasha oladi. 2 nur Р 1 plastinkani uch marta, 1 nur esa bir marta kesib o’tgani uchun, 1 nur yo’liga Р 1 plastinka bilan bir xil bo’lgan Р 2 plastinka qo’yiladi: bu plastinka oq yorug’lik bilan ishlaganda muhim bo’lgan qo’shimcha yo’l farqini kompensatsiyalash maqsadida qo’yiladi.

2- rasm. Maykelson interferometri . Bu interferension manzara S 2 ko’zgu bilan S 1 ko’zguning Р 1 plastinkadagi mavhum S 1 tasviri orasida hosil bo’lgan havo qatlamidagi interferensiyaga mos keladi. Halqalarning burchakli diametri interferometr yelkalari uzunliklarining farqi va interferensiyaning tartibiga bog’liq ravishda 2dncosr=m  munosabatdan aniqlanadi. Ravshanki, r burchakning qiymati juda kichik bo’lganda ko’zguning chorak to’lqin uzunligi qadar surilishi ko’rish maydonida yorug’ halqaning qora halqa o’rniga va aksincha, qora halqaning yorug’ halqa o’rniga tushishiga mos keladi. Ko’zgular rostlash vintlari vositasida to’g’rilanadi. Ko’pincha ko’zgular shunday o’rnatiladiki, bunda ekvalent havo qatlamining qirrasiga parallel joylashadigan teng qalinlik interferension polosalari ko’rinadi. Ko’zgular orasidagi masofalar katta bo’lganda interferensiyalavchi nurlar orasidagi yo’l farqi g’oyat katta (10 6  dan ortiq) qiymatlarga yetishishi mumkin, ya’ni millioninchi chamasidagi poloslar ko’rinadi. Ravshanki, bu holda monoxromatiklik darajasi juda yuqori bo’lgan yorug’lik manbalari kerak. V.P.Linnik «mikrointerferometr» yasadi, bu asbob Maykelsonning kichik interferometri bo’lib, odatdagi mikroskopga kiygiziladi. Bu asbob sirtdagi juda mayda notekisliklarni kuzatish va o’lchashga imkon beradi hamda sirtlar sifatini tekshirishda ishlatilishi mumkin[14]. Ammo ikki nurning interferensiyalashishi tufayli vujudga keladigan manzaraning bir kamchiligi mavjud: ekrandagi yoritilganlik maksimumdan minumumga tomon asta-sekin o’zgarib boradi. Boshqacha qilib aytganda maksimumlar yoyilganroq bo’lib, umumiy fonda unchalik aniq ajralib turmaydi. Interferension manzaraning keskinligini oshirish uchun ikki emas, balki ko’proq kogerent nurlarning interferensiyalashishidan foydalanish lozim. Shuning uchun

ham hozirgi vaqtda asosan ko’p nurli interferometrlar ishlatiladi. Shunday interferometrlardan biri Fabri-Pero interferometridir. 2 .Fabri-Pero interferometri Fabri-Pero interferometri ko’p nurli interferometrlar turiga kiradi. Fabri-Pero interferometri ko’proq spektral chiziq konturini tekshirish uchun ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda to’lqin uzunligining ma’lum oblastida yorug’likni utkazuvchi interferension filtrlar keng ishlatiladi. Bu filtrlar Fabri-Pero interferometrining ishlash prinsipiga asoslangan. Interferensiyaning ikki qo’shni tartiblarining ustma-ust tushmasligi uchun interferometr tomonidan tekshirilayotgan struktura kengligi ikkita qo’shni maksimumlar orasidagi masofadan oshmasligi, ya’ni quyidagi shart bajarilishi kerak[15].m    Eng katta ehtimolli interferensiya tartibi  2 m bo’lganligi uchun 2 2   . Bu yerdan plastinkalar orasidagi chegaraviy masofa     2 2  bo’ladi. 2 2   bilan aniqlanadigan to’lqin uzunliklarining intervali interferometrning erkin dispersiya oblasti deyiladi.  = 0,5 sm , λ = 5 . 10 -5 sm bo’lganda ∆ λ =0,25 0A bo’ladi.  -ning oshishi bilan erkin dispersiya oblasti kamayadi. Mana shuning uchun ham Fabri-Pero interferometri ko’proq spektral chiziqlarni tekshirish uchun ishlatiladi. Bu interferometrning tuzilishi bilan batafsilroq tanishaylik. Bu asbob odatda havo qatlamli yassi-parallel plastinkadan iborat. Bu plastinka yaxshilab silliqlangan va jilolangan shisha yoki kvars plastinkalarning ikkita yassi sirti orasida hosil bo’ladi; shisha yoki kvars plastinkalarning bir-biriga qaragan sirtlari qat’iy parallel bo’ladigan qilib o’rnatiladi (2. 2-rasm). Tashqi sirtlar odatda ichkilari bilan biror burchak hosil qiladi, bunday qilinganda tashqi sirtlardan qaytgan yorug’lik shu’lasi (blik) asosiy manzarani kuzatishga halaqit bermaydi. Sirtlarni bir-biridan ma’lum masofada parallel o’rnatish uchun plastinkalar orasiga invardan  yasalgan halqa qo’yiladi. Bu halqaning ikkala tomonida uchtadan chizig’i bo’lib, bularga plastinkalar uchta prujina bilan qisib qo’yiladi. Chiziqlar ko’zgular bir-biriga parallel turadigan qilib silliqlab ishlangan. Bir oz parallel bo’lmay qolganda tegishli prujinani bosish bilan ko’zgular parallel holatga keltiriladi[16].

3-rasm Fabri–Pero interferension etalonining sxemasi 4-rasm Fabri-Pero etalonida ko’rinadigan interferension manzara (teng og’malik chiziqlari) Yaxshi asboblardan plastinkalar sirti 1/200 to’lqin uzunligigacha aniqlikda yassi qilinadi. Plastinkalarning ichki yuzlariga (orasida havo qatlami joylashgan yuzlariga) kumush yoki boshqa metal yalatiladi (qoplanadi), shunday qilinganda nurlarning qaytish koeffitsiyenti ancha yuqori bo’ladi. Interferension manzara teng og’malik halqalari shaklida bo’ladi, chunki etalonga enlik yorug’lik manbaidan yoyiluvchi yorug’lik dastasi tushiriladi (2.4-rasmda bu dastadagi nurlardan birining yo’li ko’rsatilgan). Interferensiya tartibi plastinkalar orasiddagi masofa bilan aniqlanadi (bu masofa 1 dan 100 mm gacha, maxsus etalonlarda esa ancha katta - 1 m gacha bo’ladi). Shuning uchun kuzatiladigan interferensiya tartiblari juda yuqoridir. d = 5 mm bo’lganda m  20000. Metall qatlamidan qaytish koeffitsiyenti qancha katta bo’lsa, interferension manzaraning aniqligi shuncha yuqori bo’ladi. Shisha sirtiga metall qatlami qoplanmaganda R =0,04 bo’ladi. Shisha sirtiga metall qoplashning hozirgi zamon usullari R ni R =0,90-0,95 ga yetkazishga imkon beradi. Keyingi vaqtlarda qoplama bir necha qavatli qilib ishlanib, qaytarish koeffitsiyenti 0,99 ga yetkaziladi. Odatda R ning qiymatlari to’lqin uzunligiga birmuncha bog’liq (2.4 -rasm).

3. Yorug’lik interferensiyasining amaliy ahamiyati Yorug’lik interferensiyasi fan, texnikada va ishlab chiqarishda juda keng qo’llaniladi. Bu hodisa gaz holatidagi moddalarning sindirish ko’rsatkichlarini,  to’lqin uzunliklarini, burchaklarni aniq o’lchash, yuzalarning silliqligini kontrol qilish uchun ishlatiladi. Interferensiyaning bundan tashqari eng muhim qo’llanishlaridan biri «optik yoritish» deb nom olgan. «Optik yoritish»ning mohiyati quyidagilardan iborat. Ko’pgina hozirgi zamon asboblari murakkab optik sistemalar, qaytaruvchi sirtlardan tashkil topgan bo’lib, nurlarning bu sirtlardan o’tishida qaytishi tufayli intensivligi va natijada asboblarning yoritish kuchi pasayadi. Bu effektni yo’qotish uchun optik sistemalar sirtida sindirish ko’rsatkichi optik material sindirish ko’rsatkichidan kichik bo’lgan yupqa, shaffof qatlam hosil qilinadi. Ko’p hollarda sirtning qaytarish koeffitsiyentini kamaytirish bilan birgalikda uni oshirish ham talab etiladi. Masalan: qaytarish koeffitsiyenti juda yuqori bo’lgan ko’zgular hosil qilish maqsadida (lazerlarda rezonatorlar ana shunday ko’zgulardan iborat). Buning uchun ham yorug’likning interferensiya hodisasi juda qo’l keladi. Bu vaqtda sindirish ko’rsatkichi katta va kichik bo’lgan yupqa (11-13 tagacha) qatlamlar hosil qilinib, bu qatlamlardan qaytuvchi nurlar orasidagi fazalar farqi 2 ga teng qilib olinsa, qaytgan nurlar bir-birini kuchaytiradi. Natijada qaytarish koeffitsiyenti 0,99 bo’lgan ko’zgu hosil qilish mumkin[17].

O'xshashlar

Interferensiyaning ishlatilishi

Fabri-Pero interferometrini o’rganish ( kurs ishi )

Yupqa plastinkalardagi interferensiya

Nurli issiqlik almashish

Harakatlanuvchi muhit optikasi va nochiziqlik jarayonlar yorug‘lik va maxsus nisbiylik nazariyasi