Kompton effekti - Fizika - Referatlar

Kompton effekti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233 KB

Ko'chirib olish

Kompton effekti Reja: 1. Kompton effekti 2. Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatlari 3. Elektron difraksiyasi

1905 yil A.Eynshteyn tomonidan taqdim etilgan fotoeffektning tushuntirilishi amerika fizigi A.Kompton (1922 yil) tajribalarida o‘zining eksperimental ifodasini topdi. Kompton moddaning erkin (yoki atomlar bilan kuchsiz bog‘langan) elektronlarida qisqa to‘lqinli rentgen nurlanishini elastik sochilishini tadqiq qildi. U tomonidan kashf etilgan, keyinchalik Kompton effekti deb nom olgan effekt, sochilishda nurlanish to‘lqin uzunligining o‘zgarishi mumkin emas – degan to‘lqiniy nazariyaga mos kelmasligi ma’lum bo‘ldi. To‘lqin nazariyasiga binoan, elektron yorug‘lik to‘lqinining davriy maydoni ta’siri ostida, to‘lqin chastotasida majburiy tebranish hosil qiladi va shuning uchun shu chastotadagi to‘lqinlarni nurlantiradi. Kompton effekti chizmasi 19.1-rasmda berilgan. R Rentgen trubkasidan chiqadigan  0 to‘lqin uzunligidagi monoxromatik rentgen nurlanishi qo‘rg‘oshin diafragmalar orqali o‘tadi va ingichka dasta ko‘rinishida nishon modda R (grafit, alyuminiy) ga yo‘naladi. Qandaydir  burchak ostida tarqalgan S rentgen nurlari stolchaga buriluvchan qilib maxkamlangan difraksion panjara rolini o‘ynaydigan K kristall o‘tadigan nurlanish Rentgen spektrografi yordamida tahlil qilinadi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, sochilgan nurlanishda to‘lqin uzunligining  o‘zgarishi  tarqalish burchagiga bog‘liqligi kuzatiladi:  =  -  0 =2  sin 2 (  /2) ,

б u е r да  =2,43  10 -3 nm - sochadigan modda xususiyatlariga bog‘liq bo‘lmagan Kompton to‘lqin uzunligi deb ataladi. Sochilish nurlanishida  to‘lqin uzunlikli spektral chiziq bilan bir qatorda (0 to‘lqin uzunlikli siljimagan chiziq ham kuzatiladi. Siljig an va siljimagan chiziqlar intensivliklari munosabati modda turiga bog‘liq. rasm. Kompton effektining tajribasining chizmasi

19.2-rasmda ba’zi bir burchak ostida sochilgan nurlanish spektri - intensivlik taqsimoti egri chizig‘i ko‘rsatilgan. Kompton effekti 1923 yilda A.Kompton va P.Debay (mustaqil ravishda) tomonidan nurlanish tabiati, haqida kvant tasavvurlari asosida tushuntirib berildi. Agar nurlanish bu fotonlar oqimi deb qabul qilinsa, unda Kompton effekti - bu rentgen fotonlarini moddaning erkin elektronlari elastik to‘qnashuvi natijasidir. Moddalarning yengil atomlarida elektronlar atomlar yadrolari bilan kuchsiz bog‘langan, shuning uchun ularning erkin deb hisoblash mumkin. To‘qnashish jarayonida foton elektronga saqlanish qonuniga binoan o‘z energiyasining va impulsining bir qismini beradi. 19.2-rasm. Sochilgan nurlanish spektrlari

Ikkita zarraning, ya’ni 0 0 h Е  energiyasiga va c h р /0 0   impulsiga ega uchadigan tinchlik energiyasi 2 0 mc Ее  ga teng bo‘lgan tinch turgan elektron bilan elastik to‘qnashuvini ko‘rib chiqamiz. Foton elektron bilan to‘qnashib, o‘z harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi (ya’ni sochiladi). Sochilgandan keyin foton impulsi p=h  /c ga, energiyasi esa E=h  <E 0 ga teng bo‘ladi. Foton energiyasini kamayishi to‘lqin uzunligining ortishini bildiradi. To‘qnashuvdan keyin elektron energiyasi relyativistik formulaga binoan 4 2 2 2 c m с p Е e е   , (19.1) ga teng bo‘ladi, bu yerda pe - elektron olgan impulsi. Saqlanish qonuni ее ЕЕЕЕ  0 ko‘rinishda yoziladi yoki 4 2 2 2 2 0 c m c p hv mc hv e     Impulsning saqlanish qonuni eр р р      0 Kosinuslar teoremasidan foydalanib, skalyar ko‘rinishini yozish mumkin, (19.3-rasmdagi impulslar diagrammasiga qarang): rasm. Tinchlanadigan elektronda fotonning elastik tarqalishi impulslar diagrammasi

Energiya va impulsning saqlanish qonunini ifodalovchi ikkita munosabatdan, murakkab bo‘lmagan almashtirishlar bajarib va re kattalikni yo‘qotib quyidagicha yozish mumkin:

     cos 1 0 0 2    v hv v v mc. (19.2)

Chastotalardan to‘lqinlar uzunligiga o‘tish ((0 =s/(0 , ( =s/() eksperimentdan olingan Kompton formulasiga to‘g‘ri keladigan ifodaga olib keladi:

 22sin2cos1 0      mc h mc h  . (19.3) Shunday qilib , kvant tasavvurlari asosida bajarilgan nazariy hisoblar , Kompton effektini mukammal tushuntirish va Kompton to ‘ lqin uzunligini fundamental konstantalar ( o ‘ zgarmas son , doimiy miqdor ) h , s va m orqali ifodalash imkonini beradi : . 10 426,2 3нм mc h      Tajriba ko‘rsatganidek, siljigan to‘lqin uzunligi bilan  bir qatorda siljimagan dastlabki to‘lqin uzunligi  0 sochilgan nurlanishda kuzatiladi. Bu fotonlarning atomlar bilan kuchli bog‘langan elektronlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’siri bilan tushuntiriladi. Bunda fotonlar atomlar bilan energiya va impuls bo‘yicha o‘zaro to‘liq almashishadi. Atomning katta massasi tufayli elektron massasi bilan tenglashtirganda atomga faqat fotonning energiyasining arzimas qismi o‘tadi, chunki sochilgan nurlanish to‘lqin uzunligidan tushadigan nurlanish to‘lqin uzunligi  0 deyarli farq qilmaydi. rasm. Kompton effekti modeli 5. Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatlari. Elektron difraksiyasi 1923 yilda ajoyib voqea yuz berdi. Bu esa kvant fizikasining yuqori darajada rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Fransuz fizigi Lui de-Broyl korpuskulyar–to‘lqin dualizm universalligi haqidagi gipotezani ilgari surdi. Nafaqat fotonlar, balki barcha moddiy zarralar ham to‘lqin xususiyatlariga ega degan fikrga keldi.

De-Broyl har bir mikro zarra, bir tomondan korpuskulyar xususiyatlar – energiya E va impuls r, boshqa tomondan esa, to‘lqin xususiyatlari – zarra chastotasi ( va to‘lqin uzunligi ( bilan bog‘langan - dedi. Mikroobektlarning korpuskulyar va to‘lqin xususiyatlari fotonlardagi xuddi shunday miqdoriy munosabatlar bilan bog‘liq:   h c h p h E    , (19.4) De-Broyl gipotezasi bu munosabatlarni m massaga ega bo‘lgan hamma mikrozarralarga tegishli ekanligini aytib o‘tdi. Impulsga ega bo‘lgan har qanday zarraga p h/   to‘lqin uzunlikli to‘lqin mos keladi. m massaga ega bo‘lgan zarralar uchun esa    0 2 2 1 m c h pc h    (19.5) Norelyativistik yaqinlashuvida  c     m h  (19.6) De-Broyl gipotezasi materiyaning simmetrik xususiyatlari fikriga asoslangan bo‘lib, o‘sha vaqtlarda tajribada tasdiqlanmagan edi. Lekin, material obektlar haqidagi yangi tasavvurlarni rivojlanishida kuchli inqilobiy turtgi bo‘ldi. Bir necha yillar davomida XX asrning bir qator kuchli fiziklari – V.Geyzenberg, E.Shredinger, P.Dirak, N.Bor va boshqalar kvant mexanikasi deb nomlanuvchi yangi fanning nazariy asoslarini ishlab chiqishdi. De-Broyl gipotezasi 1927 yilda amerikalik fiziklar K.Devisson va L.Jermer tomonidan birinchi marta eksperimental tasdiqlandi. Ular nikel kristallida sochiluvchi elektronlar oqimi qisqa to‘lqinli rentgen nurlanishining kristallarda sochilishida paydo bo‘ladiganga o‘xshash aniq difraksion manzara hosil qilinishini aniqladi. Bu eksperimentlarda kristall tabiiy difraksion panjara rolini o‘ynadi. Difraksion maksimumlar qonuniga binoan de-Broyl formulasiga to‘liq mos tushadigan elektron oqimining to‘lqin uzunligi aniqlandi.

1928 yilda ingliz fizigi Dj.Tomson (bundan 30 yil oldin elektronni kashf etgan Dj.Tomsonning o‘g‘li) De-Broyl gipotezasining yangi tasdig‘ini oldi. Tomson oltindan yasalgan yupqa yarim kristall folga orqali elektronlar oqimi o‘tishida hosil bo‘ladigan difraksion manzarani tajribada kuzatdi. rasm . Elektronlar difraksiyasi bo ‘ yicha Dj . Tomson tajribalarini soddalashtirilgan chizmasi K – qizidiriladigan katod , A – anod , F – oltin folga Folga orqasiga o ‘ rnatilgan fotoplastinkada radiuslari elektron tezligi o ‘ zgarishi bilan o ‘ zgaradigan , ya ’ ni to ‘ lqin uzunliklari de - Broyl to ‘ lqin uzunligiga mos ravishda oq va qora konsentrik halqalar aniq kuzatildi . rasm . Uzoq ekspozitsiya va qisqa ekspozitsiyada yarim kristalli namunada elektronlarning difraksiya manzarasi

Keyingi yillarda, Dj.Tomson tajribasi ko‘p marta takrorlangani bilan natijasi o‘zgarmadi. Shuningdek elektronlar oqimi ancha kuchsiz bo‘lgan hollarda ham, pribor orqali bir vaqtda faqat bitta zarracha o‘tishi mumkin bo‘lgan hollarda ham natija bir xil chiqdi (V.A.Fabrikant 1948 yil). Shunday qilib, to‘lqin xususiyatlari nafaqat ko‘p sonli elektronlar oqimiga balki, har bir elektronga alohida xos ekanligi eksperimentda o‘z isbotini topdi. Keyinchalik difraksion hodisalar neytronlar, protonlar, atom va molekulalar oqimlari uchun ham kuzatildi. Mikrozarralarda to‘lqin xususiyatlar borligining eksperimental isboti tabiatning bunday universal holati materiyaning umumiy xususiyati haqidagi xulosaga olib keldi. Demak, to‘lqin xususiyatlari makroskopik jismlarga ham xos bo‘lishi kerak. Biroq makroskopik jismlarning massasi katta bo‘lganligi sababli ularning to‘lqin xususiyatlari tajribada aniqlanishi mumkin emas. Masalan 10 -9 g massaga ega, 0, 5 m/s tezlik bilan xarakatlanayotgan chang zarrasiga 10 -21 tartibli de-Broyl to‘lqini mos tushadi, ya’ni atom o‘lchamlaridan taxminan 11 tartibga kichikdir. To‘lqinning bunday uzunligini kuzatib bo‘lmaydi. Bu misol makroskopik jismlar faqat korpuskulyar xususiyatlarni namoyon etishini ko‘rsatadi. Yana bir misolni ko‘rib chiqamiz. Potensiallar farqi U=100 В bilan tezlashtirilgan elektronlar uchun de-Broyl to‘lqin uzunliginimeU h 2  

formula bo‘yicha topish mumkin. Bu norelyativistik holat uchun elektronlar kinetik energiyasi eU=100 e В tinchlikdagi energiyasidan 2mc 0,5 Me В dan ancha kichikdir. Hisoblangan нм 1,0   to‘lqin uzunligi aynan atom o‘lchami tartibiga mos keladi. Bunday elektronlar uchun kristall modda yaxshi difraksion panjara vazifasini bajaradi. Aynan shunday kichik energiyali elektronlar tajribalarda aniq difraksion manzarani beradi. Shu bilan bir vaqtda kristallda difraksion sochilgan elektronlar to‘lqin kabi fotoplastinka atomlari bilan o‘zaro ta’sirlashib, qandaydir ma’lum nuqtada fotoemulsiyaning qorayishini keltirib chiqaruvchi zarra kabi harakatlanadi (10.15-rasm).

Shunday qilib, de-Broylning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi haqidagi tasavvurlarining eksperimental isbotlangan gipotezasi mikroobektlar xususiyati haqidagi tasavvurni tubdan o‘zgartirdi. Hamma mikroobektlarga ham to‘lqinli, ham korpuskulyar xususiyatlar xos, biroq ular mumtoz fizikada to‘lqin ham, zarra ham emas. Mikroobektlarning har xil xususiyatlari bir vaqtda namoyon bo‘lmaydi, ular bir-birini to‘ldirib boradi, faqat ular birgalikda mikroobektni to‘la ta’riflaydi. Taniqli Daniya fizigi N.Borning to‘ldiruvchanlik tamoyili shundan iborat. Shartli ravishda shuni aytish kerakki, mikroobe’ktlar to‘lqin kabi tarqaladi, zarra kabi energiya almashadi. To‘lqin nazariyasi nuqtai nazaridan, elektronlar difraksiya manzarasida de- Broyl to‘lqinlari intensivligi maksimumiga mos tushadi. Fotoplastinkada olingan maksimumlarda elektronlarning ko‘p qismi tushadi. Lekin, fotoplastinkada har xil joylarga elektronlarning tushish jarayoni individual holda emas. Navbatdagi elektron sochilgandan keyin qayerga tushishini qat’iyan aytish mumkin emas. Elektronlarning u yoki bu joyga tushishining ma’lum ehtimolligi mavjud xolos. Shunday qilib, mikroobektlar holatini va uning o‘zini tutishini tasvirlash faqat ehtimollik tushunchasi asosida aytish mumkin. Mikroobektlarni tasvirlashda ehtimollik yondoshuvini kerakligi kvant nazariyasining muhim xususiyatlaridandir. Kvant mexanikasida mikroolamda obektlar holatini tasvirlash uchun to‘lqin funksiya  (psi-funksiya ) tushunchasi kiritildi. To‘lqin funksiyasining moduli  2 kvadrati fazoning birlik hajmida mikrozarralarni topish ehtimolligiga proporsional. To‘lqin funksiyasining aniq ko‘rinishi mikrozarra joylashgan hajmning tashqi sharoitlari bilan aniqlanadi. Kvant mexanikasining matematik apparati berilgan kuch maydonida joylashgan zarralarning to‘lqin funksiyalarini topish imkonini beradi. De-Broylni cheksiz monoxromatik to‘lqini hech qanday kuch maydoni ta’sir etmaydigan erkin zarraning to‘lqin funksiyasidir.

Difraksion holatlar, difraksiyalar yuz beradiga to‘siqlar o‘lchamlari to‘lqin uzunliklari bilan bir xil bo‘lganda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Bu to‘lqinning har qanday fizik tabiatiga, xususan elektron to‘lqinlariga xosdir. De-Broyl to‘lqinlari uchun tabiiy difraksion panjara bu atom o‘lchami tartibidagi fazaviy davrli kristalning tartibli tuzilishidir (taxminan 0,1 nm). Bunday o‘lchamli to‘siqlarni (masalan tiniq bo‘lmagan ekrandagi tuynuk) sun’iy ravishda yaratib bo‘lmaydi, lekin de-Broyl to‘lqinlari tabiatini tushuntirish uchun xayolan tajriba o‘tkazish mumkin. Masalan D kengligidagi yagona tirqishdagi elektronlar difraksiyasini ko‘rib chiqamiz (19.7-rasm). Tirqish orqali o‘tgan elektronlarning 85% dan ko‘prog‘i difraksiya markaziy maksimumga tushadi. Bu maksimumning (1 burchak yarim kengligi   1 sin D rasm . Tirqishdagi elektronlar difraksiyasi . O ‘ ngdagi grafik fotoplastinkadagi elektronlar taqsimoti

shartidan kelib chiqadi. Bu to‘lqin nazariyasi formulasidir. Korpuskulyar nuqtai nazaridan hisoblash mumkinki, tirqish orqali uchib o‘tgan elektron perpendikulyar yo‘nalishda qo‘shimcha impulsga ega bo‘ladi. Markaziy maksimum tashqarisida fotoplastinkaga tushadigan 15% elektronlarni nazarga olmay hisoblash mumkinki, ko‘ndalang impulsning maksimal qiymati

1 1 sin sin    h р ру  (19.8)

ga teng. Bu yerda r – elektron impulsi bo‘lib, u de-Broyl to‘lqiniga asosan h /  ga teng. Tirqish orqali o‘tadigan elektron r impuls kattaligi o‘zgarmaydi, chunki  to‘lqin uzunligi o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Bu munosabatlardan

D h ру(19.9)

kelib chiqadi . Kvant mexanikasi mikrozarralarining to ‘ lqin xususiyatini ifodalovchi , ko ‘ rinishidan oddiy bo ‘ lib ko ‘ ringan bu munosabat juda chuqur ma ’ no kasb etadi . Tirqish orqali elektronlarning o ‘ tishi haqidagi eksperimentda u - elektron koordinatasini  y = D aniqlik bilan o ‘ lchash mumkin .  y kattaligini o‘lchash koordinata noaniqligi deb ataladi. Shu bilan bir vaqtda u aniqligi u elektron impulsi tashkil etuvchisi tirqish orqali o‘tish paytida – r y ga teng yoki agar difraksion manzaraning qo‘shni maksimumi hisobga olinsa katta bo‘lishi ham mumkin. Bu kattalik impuls proyeksiyasi noaniqligi deyiladi vа  p y bilan belgilanadi. Shunday qilib,  y=D va  p kattaliklari

,h р у у  (19.10) munosabati bilan bog‘langan bo‘lib, uni Geyzenberg noaniqlik munosabati deb ataladi. у va ур kattaliklarini shu ma’noda tushunish kerakki, mikrozarralarning koordinatasini va unga mos keladigan impuls proyeksiyasini bir vaqtda o‘lchab bo‘lmaydi. O‘lchash aniqligi mikrozarralar koordinatalari va impulsini bir vaqtda o‘lchashda qo‘llanadigan o‘lchov qurilmalarning mukammalligiga bog‘liq emas. U moddiy mikroobektlarning ikki tomonlama korpuskulyar-to‘lqin tabiatining namoyon bo‘lishidir. Noaniqliklar munosabati mumtoz mexanika tushunchalarini mikrozarralarga qanday darajada qo‘llash mumkinligini baholash imkonini beradi. U ko‘pincha trayektoriyaning mumtoz tushunchasini mikroobektlarga qo‘llanmasligini ko‘rsatadi, chunki trayektoriya bo‘yicha harakat har qanday lahzada kordinatalarning va tezlikning ma’lum qiymati bilan ta’riflanadi. Ko‘rib chiqilgan xayoliy tajribada fotoplastinkagacha va tirqishdan o‘tgandan keyin qandaydir aniq elektron o‘tadigan trayektoriyani ko‘rsatish umuman mumkin emas. Biroq ma’lum sharoitlarda noaniqliklar munosabati jismlar harakati shuningdek mikrozarralar harakatini mumtoz tasvirlashga qarama-qarshi emas. Masalan, televizorning elektron nur trubasida harakatlanayotgan elektronlar dastasining diametri cм D 3 10   ga ega. Zamonaviy televizorlarda elektronlarni tezlashtiriluvchi kuchlanish kВ U 15 ga teng. Elektron impulsini oson hisoblash mumkin: c м kг meU р / 10 6,6 2 23      Bu impuls trubka o‘qi bo‘ylab yo‘naltirilgan. Noaniqliklar munosabatidan kelib chiqadiki, oqim shakllanishida elektronlar oqimi o‘qiga perpendikulyar  r nazorat qilinmaydigan impuls yuboriladi: c м kг D h р / 10 6,6 / 29       Kineskop ekranigacha elektronlar мL 5,0 masofani uchib o‘tsin. Elektronning to‘lqin xususiyati bilan asoslangan ekrandagi g‘ijim kegan dog‘  quyidagini

. 10 5 5cм L р р      tashkil etadi.  ℓ << D bo‘lganda televizor kineskopidagi elektronlar harakatini mumtoz mexanika qonunlari yordamida qarash mumkin. Shunday qilib, noaniqliklar munosabati yordamida u yoki bu holatlarda mumtoz fizika qonunlari to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlash mumkin. Yana bir xayoliy eksperimentni ko‘rib chiqamiz: ikki tirqishdagi elektronlar oqimi difraksiyasi (19.8-rasm). Bu eksperiment tuzilishi Yung optik interferension tajribasi tuzilishiga to‘g‘ri keladi. Bu eksperiment tahlili kvant nazariyasida paydo bo‘ladigan mantiqiy qiyinchiliklarni ko‘rsatish imkonini beradi. Fotonlar konsepsiyasidan kelib chiqib Yungning optik tajribasini tushuntirishda xuddi shunday muammolar paydo bo‘ldi. Agar ikki tirqishdagi elektronlar difraksiyasini kuzatish bo‘yicha tajribada tirqishlarni bittasini yopsa unda interferension chiziqlar yo‘qoladi. Va tirqishlardan birida difraksiyalangan elektronlarning taqsimlanishini fotoplastinkka hisobga oladi (19.7-rasm). Bu holatda fotoplastinkagacha uchib boradigan hamma elektronlar yagona ochiq tirqish orqali o‘tadi. Agar ikki tirqish ham ochilsa unda interferension chiziqlar paydo bo‘ladi va shunda u yoki bu elektron qaysi tirqish orqali uchib o‘tadi degan savol paydo bo‘ladi? rasm. Ikki tirkish orkali utgan elektronlar difraksiyasi.

Psixologik tomondan shuni tushuntirish juda qiyinki, bu savolga javob faqat bitta bo‘lishi mumkin: Elektron ikki tirqish orqali uchib o‘tadi. Biz mikrozarralar oqimini kichik sharchalarning yo‘naltirilgan harakati kabi tasavvur qilamiz va bu harakatni tasavvur qilish uchun mumtoz fizika qonunlarini qo‘llaymiz. Elektron (va har qanday boshqa mikrozarralar) nafaqat korpuskula, balki to‘lqin xususiyatiga ham egadir. Elektromagnit yorug‘lik to‘lqini ikki tirqish orqali qanday o‘tishini Yung optik tajribasida oson tasavvur qilamiz, chunki to‘lqin bo‘shliqda lokallashmagan. Agar fotonlar konsepsiyasi qabul qilinsa unda biz har bir foton lokallashmaganligini tan olishimiz kerak. Fotoplastinkagacha foton harakati trayektoriyasini kuzatib bo‘lmagani kabi foton qaysi tirqish orqali uchib o‘tganligini ko‘rsatish va u tushadigan nuqtani ko‘rsatish mumkin emas. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, foton interferometr orqali donalab uchib o‘tgan holda ham ko‘pgina mustaqil fotonlar uchib o‘tganidan keyin ham interferension manzara baribir sodir bo‘ladi. Shuning uchun kvant fizikasida shunday xulosa qilinadi: Foton o‘z-o‘zi bilan interferensiyalashadi. rasm. Zarralarning to‘lqin xususiyatini tekshirish modeli

Yuqorida aytib o‘tilganlarning hammasi ikki tirqishdagi elektron difraksiyasi tajribasiga tegishlidir. Ma’lum eksperimental faktlarini hammasini shunday tushuntirish mumkinki, agar har bir alohida elektronning de-Broyl to‘lqini bir vaqtda ikki tirqish orqali o‘tadi deb tushunilsa, buning natijasida interferensiya sodir bo‘ladi. Elektronning donalab oqimi ham uzoq ekspozitsiyada interferensiya beradi, chunki, elektron foton kabi o‘z–o‘zi bilan interferensiyalashadi. 19.20-rasm. Elektronlar difraksiyasi modeli

O'xshashlar

Yorug’lik bosimi va kompton effekti

Anomal zeyeman effekti

Vavilov –Cherenkov effekti

Real gazning ichki energiyasi Joul-Tomson effekti

Muvozanatli issiqlik nurlanishi va yorug’likning kvant xususiyatlari