Issiqlik nurlanishi - Fizika - Referatlar

Issiqlik nurlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

249.5 KB

Ko'chirib olish

I ssiqlik nurlanishi Reja: 1. Eynshteynning fotonlar nazariyasi 2. Jismlarning issiqlik nurlanishi 3. Optik pirometriya 4. Optik pirometriya va undan foydalanish usullarini tushuntiring.

1. Eynshteynning fotonlar nazariyasi Yorug‘likning kvant xususiyatlarini oydinlashtirishda nemis fizigi Maks Plankning xizmati kattadir. U qizdirilgan jismlar nurlanishining spektral taqsimotini aniqlashga muvofaq bo‘ldi. Bu muammoni yechishga mumtoz fizika ojizlik qilgan edi. Chunki klassik fizika faqat uzluksiz jarayonlarni o‘rganayotgan fandir. Biroq uzluksiz jarayonlar ichida diskret (kvant) hodisalar yashirinib yotardi. Bu yashirinib yotgan kvant jarayonlarni anglash uchun noyob istedod soxibi bo‘lish lozim edi. Bu sharafga M.Plank musharraf bo‘ldi. Plank birinchi bo‘lib mumtoz fizika prinsiplariga zid bo‘lgan ossilyator energiyasini kvantlash haqidagi gipotezani 1900 yil 14 dekabrda Berlin shahrida bo‘lib o‘tgan nemis fiziklari jamiyati anjumanida aytdi. Aynan shu gipoteza eski tushunchalarni chilparchin qilib, ularni qayta ko‘rib chiqishga turtki bo‘ldi. Bu esa ko‘p mashhur fiziklarning ishlarini rivojlantirdi. Natija kvant fizikasini yaratilishi bilan tugallandi. 1905 yilda Albert Eynshteyn Plank ossilyatorini kvantlash g‘oyasini yanada olg‘a surib, elektromagnit nurlanishga tadbiq etdi. Plank formulasi energiya bo‘yicha o‘rtacha taqsimot beradi. Nurlanish energiyasi zichligini fluktuatsiyani chuqur tahlil qilgan Eynshteyn kvant xususiyat umuman yorug‘likka tegishli xususiyat degan xulosaga keldi. Eynshteynning yorug‘lik kvantlari haqidagi yangi gipotezasiga ko‘ra, monoxromatik yorug‘lik dastasi hv energiyada va yorug‘lik tezligida harakat qiluvchi kvantlardan-korpuskula-fotonlardan iborat. (Foton atamasi 1926 yilda D.Lyuus tomonidan kiritilgan. 1927 yilda elektronlar va fotonlar mavzusiga bag‘ishlangan kongressda yorug‘lik zarrasiga rasmiy ravishda foton ismi berildi) Eynshteyn gipotezasiga ko‘ra Plank ossilyatori yorug‘lik kvantini chiqarish yoki yutish hisobiga o‘z energiyasini o‘zgartiradi. Foton zarra bo‘lganligi sababli u energiya Е ga ega bo‘lish bilan birga с Е р impulsga ega bo‘lishi zarurligini Eynshteyn angladi. Agar k – to‘lqin vektori tushunchasini kiritsak. To‘lqin vektorining komponentlari          cos 2 , cos 2 , cos 2    z y x k k k

ga teng, bunda  - to‘lqin uzunlik, cos  , cos  , cos  yorug‘lik to‘lqinida perpendikulyar bo‘lgan yo‘naltiruvi kosinuslar. Bu holda yorug‘lik impulsini vektor ko‘rinishida yozish mumkin:.k p     Shunday qilib, Eynshteynning foton nazariyasiga ko‘ra ikkita formula hosil qilamiz: ,    hv E (1 4.1) k p     (1 4.2) (14.1) va (14.2) formulalarda 2 h   bo‘ladi. (14.1) va (14.2) formulalar yorug‘likni kvant nazariyasining asosiy tenglamalari deyiladi. Bu tenglamalar yorug‘lik kvant energiyasi YE va impuls r ni yassi monoxromatik to‘lqinning chastotasi va to‘lqin uzunligi bilan bog‘laydi. Shunday qilib, yorug‘lik tabiatiga aniqlik kiritildi. Elektromagnit maydonning kvantlari – bu fotonlardir. Fotonning tinchlikdagi massasi degan tushuncha ma’noga ega emas, ya’ni foton faqat harakatda mavjuddir. 2. Jismlarning issiqlik nurlanishi Manba tomonidan nurlangan yorug‘lik o‘zi bilan energiya olib ketadi. Nurlanishlar turli xil bo‘ladi. Masalan: oksidlanayotgan fosforning nurlanishi, gazlarda elektr toki o‘tishi jarayonida vujudga keladigan nurlanish, qattiq jismlarni elektronlar bilan bombordimon qilish jarayonida vujudga keladigan nurlanish, qizdirilgan jismlarning nurlanishi, ya’ni issiqlik nurlanishi. Bu nurlanishlar bir- birlaridan o‘zlarining vujudga kelish jarayoni bilan farq qiladi. Lekin har qanday nurlanishda ham energiyaning biron turi nurlanish energiyasiga aylanadi. Agarda

jismga energiya qizdirish yo‘li bilan uzatilsa, jism nurlanishi issiqlik yoki temperaturaviy nurlanish deyiladi. Nurlanishning bunday turi XIX asrning oxirida boshqa lyuminessensiya kabi turiga nisbatan boshqacha qiziqish o‘yg‘otdi. Issiqlik nurlanishi qizdirilgan jism bilan termodinamik muvozanat holatida bo‘lishi mumkin. Fiziklar jismlarning issiqlik nurlanish qonunlarini o‘rganish bilan termodinamika va optika o‘rtasida ko‘prik o‘rnatishga ishongan edi. Agar har xil temperaturali jismlarni ko‘zgusimon qaytaruvchi devorlar bilan o‘ralgan yopiq idishga solib kuzatishsa, vaqt o‘tishi bilan termodinamik muvozanatga kelishi, ya’ni barcha jismlar bir xil temperaturaga ega bo‘lishi eksperimentda aniqlandi. Jismlar chiqarayotgan va yutayotgan nur orqali energiya almashinishi sodir bo‘lar ekan. Muvozanat holatida har bir jismning energiya chiqarish va yutish jarayonlari bir-birini o‘rtacha kompensatsiyalaydi. Jismlar aro fazoda energiya zichligi aniq bir qiymatga erishadi. Ma’lum bir temperaturali termodinamik muvozanatda bo‘lgan bunday jismlarning nurlanishi muvozanat yoki qora nurlanish deb ataladi. Muvozanat nurlanish energiya zichligi va uning spektral tarkibi faqat jism temperaturasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar termodinamik muvozanat bo‘lgan yopiq idish ichiga kichik tuynuk orqali qaralsa, unda ko‘z jismlar tasvirini ilg‘amaydi va faqat butun yopiq idish ichki tomonidan bir xil nurlanishini ko‘radi. Aytaylik, idishdagi jismlardan biri unga tushadigan energiyani butunlay yutish xususiyatiga ega bo‘lsin. Boshqacha qilib aytganda o‘ziga tushayotgan barcha to‘lqin uzunlikdagi nurlanishni batamom yutib oladigan jism absolyut qora jism deyiladi. Ma’lum bir temperaturada issiqlik muvozanat xolatida absolyut qora jism nurlanishining spektral tarkibi, uning atrofidagi jism muvozanat nurlanishi spektral tarkibi bilan bir xil bo‘ladi. Aks holda absolyut qora jism va atrofidagi jism nurlanishi o‘rtasida muvozanat bo‘lmasligi mumkin shuning uchun absolyut qora jism nurlanishi spektral tarkibini o‘rganish muammosi tug‘ilgan. Mumtoz fizika bu muammoni yecholmasligi ma’lum bo‘ldi. Bu nurlanish absolyut noldan farqli hamma temperaturada jismlarda kuzatiladi va temperaturaga kuchli bog‘liq bo‘ladi. Agar nurlanish oqimi F biror yassi

parallel plastinkaga tushayotgan bo‘lsa. Bu oqim qisman qaytadi F q , qisman jismda yutiladi F yut va qisman o‘tadi F o‘t .ўт ют к Ф Ф Ф Ф    Bu tenglikni ikkala tomonini F ga taqsimlasak: Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф ўт ют к    , bundan quyidagini yozish mumkin: D а   1 .  Ф Фк jismning nur qaytarish qobiliyati, а Ф Фют  jismning nur yutish qobiliyati; D Ф Фўт  jismning nur o‘tkazish qobiliyati. Nisbatan qalinroq jismda D=0 bo‘ladi, unda 1 a  . Shuning uchun T temperaturali jismning l to‘lqin uzunlikli nur qaytarish qobiliyatini T, va nur yutish qobiliyatini T а , q 1 , ,   Т T а  bo‘ladi. Umuman,   ,T , а  ,T lar 0 dan 1 gacha bo‘lgan intervalda o‘zgarishi mumkin. Ikki xususiy holni ko‘raylik. 0 , ,.1 ,   Т Т а  bo‘lsin, ya’ni jismga tushayotgan nur to‘la qaytsin. Bunday jism absolyut oq jism deyiladi.   ,T = 0, а  ,T = 1, ya’ni jismga tushayotgan nur to‘la yutilsin, bunday jism absolyut qora jism deyiladi . Jismning nur yutish va qaytarish qobiliyatidan tashqari yana bir harakteristikasi mavjud, u T temperaturadagi jismning birlik sirtidan birlik vaqtda nurlanayotgan elektromagnit to‘lqinlarning energiyasini ifodalaydi. Bu kattalikni T temperaturadagi jismning nur chiqarish r T qobiliyati deb ataydi.  , а -lar o‘lchamsiz kattalik, r T esa Vt/m 2 larda o‘lchanadi. Jismlar bilan ular solingan yopiq idish o‘rtasida muvozanat bo‘lishi uchun har bir jism qancha energiya chiqargan bo‘lsa u shuncha energiya yutishi kerak bo‘ladi. Bu issiqlik nurlanishining eng muhim qonuniyatlaridan biridir. Bundan ko‘rinadiki, ma’lum bir temperaturali absolyut qora jism vaqt birligida birlik yuzasidan chiqargan nur energiyasi boshqa har qanday jism chiqargan nur

energiyasidan ko‘p bo‘ladi. Absolyut oq jism ham, absolyut qora jism ham tabiatda bo‘lmaydi. Har qanday jism nurlanishning bir qismini yutsa, qolgan qismini qaytaradi. Ularning farqi shundaki, ba’zi jismlar nurlanishning ko‘proq qismini yutsa, ba’zilari esa kamroq qismini yutadi. Odatda, o‘zining xususiyatlari bilan absolyut qora jismdan kam farq qiladigan modeldan foydalaniladi. Kichik tirqishli berk kovak idish bunday jismning yaxshi modeli hisoblanadi. (10.1-rasm). rasm. Absolyut qora jism modeli. Bunday yopiq kovak idishning kichik tirqishi orqali tushgan yorug‘lik idish ichida uning devorlaridan ko‘p marta qaytgandan so‘ng qaytib chiqa oladi. Har bir qaytish jarayonida nur energiyasining bir qismi yutiladi. Natijada, nur energiyasining juda kichik qismigina kovakdan qaytib chiqishi mumkin. Shuning uchun bunday modelning nur yutish qobiliyati 1 ga juda yaqin bo‘ladi. Bu yopiq kovak idish tashqaridan qaraganda mutlaqo qora bo‘ladi. Ammo, ma’lum bir T temperaturagacha qizdirilgan yopiq kovak idish issiqlik muvozanatida bo‘lsa, uning kichik tirqishi orqali chiqargan nurlanishi absolyut qora jismning nurlanishi deyish mumkin. Aynan shunday issiqlik nurlanishini tadqiq qilish bo‘yicha olib borilgan barcha eksperimentlar asosida absolyut qora jism modellashtiriladi. Yopiq kovak idish ichida temperaturani ortishi bilan uning tirqishi orqali chiqarayotgan nurlanishining spektral tarkibi o‘zgaradi. Berilgan T temperaturada absolyut qora jismning nurlanish energiyasining to‘lqin uzunligi bo‘yicha taqsimoti nur chiqarish qobiliyati  T r , , bilan xarakterlanadi. Nurlanish qobiliyati birlik jism yuzasidan birlik to‘lqin uzunligi intervalidagi nurlanish quvvatiga teng bo‘ladi.      T r , ko‘paytma absolyut qora jism yuza birligidan (( to‘lqin uzunlik intervalida barcha

yo‘nalish bo‘yicha nurlanish quvvatiga teng. Shuningdek, energiya taqsimotini T r , chastota bo‘yicha ham keltirish mumkin.  T r , (yoki  T r , funksiyani ba’zida spektral nurlanish ham deb ataladi. Barcha to‘lqin uzunliklari uchun to‘la nurlanish  T R , quyidagiga teng bo‘ladi:             0 0 . , ,     d T r d T r T R (14.3) U jismning to‘la nur chiqarish qobiliyati deb ataladi. XIX asrning oxirida absolyut qora jism nurlanishi eksperimentlarda yaxshi o‘rganildi. Krixgof qonuni. Har qanday jismning muayyan temperaturadagi to‘la nur chiqarish va nur yutish qobiliyatlarining nisbati o‘zgarmas kattalik bo‘lib, u ayni temperaturadagi absolyut qora jismning to‘la nur chiqarish qobiliyatiga teng. T T T T R R a r   1 . (14.4) Bu Krixgofning integral qonunidir. R T - absolyut qora jismning nur chiqarish qobiliyati. Krixgofning differensial qonunini quyidagicha yozish mumkin. T T T R a r , , ,     (14.5) Ixtiyoriy jismning nur chiqarish va nur yutish qobiliyatlarining nisbati bu jismning tabiatiga bog‘liq bo‘lmay, barcha jismlar uchun to‘lqin uzunligi va temperaturaning universal funksiyasidir, u absolyut qora jismning nur chiqarish qobiliyatiga tengdir. Yuqoridagi ifodalardan: Т Т Т R а r  Т Т Т R а r , , ,     Demak ixtiyoriy jismning nur chiqarish qobiliyati shu jismning nur yutish qobiliyati bilan absolyut qora jismning nur chiqarish qobiliyatining ko‘paytmasiga tengdir. Oddiy jism uchun Т Т R r 

Т Т R r , ,   Issiqlik nurlanish nazariyasining eng asosiy vazifasi absolyut qora jism nur chiqarish qobiliyatining T va l ga bog‘liqlik harakterini aniqlashdan iborat. Bu sohada olib borilgan izlanishlar tufayli kashf etilgan qonunlar bilan tanishaylik. 1879 yilda Yozef Stefan eksperimental ma’lumotlar taxlili asosida absolyut qora jismning R (T) to‘la nur chiqarish qobiliyati T temperaturaning to‘rtinchi darajasiga proporsional degan xulosaga keldi: . ) ( 4T T R  (14.6) Undan keyinroq 1884 yilda L.Bolsman bu bog‘liqlikni termodinamik nuqtai nazardan nazariy isbotladi. Bu qonun Stefan-Bolsman qonuni nomini oldi. doimiyning son qiymati hozirgi zamon o‘lchashlari bo‘yicha  =5,671  10 -8 В t/(m  K 4 ) ga teng. XIX asrning 90 yillari oxiriga kelib absolyut qora jism nurlanishining spektral taqsimoti ustida puxta eksperimental o‘lchashlar bajarildi. Ular shuni ko‘rsatadiki, T haroratning har bir qiymatida r (l, T ) bog‘lanish aniq maksimumga ega (14.2- rasm). Temperaturaning o‘zgarishi bilan maksimum qiymat qisqa to‘lqinlar sohasi tomon siljiydi. Bunda maksimumga mos tushadigan to‘lqin uzunligi  m bilan T temperaturaning ko‘paytmasi doimiy bo‘lib qoladi. . /T b ёки b T m m    

rasm. Qora jismning har xil haroratda r (l, T ) nurlanishining spektral taqsimoti. Bu munosabat oldinroq Vin tomonidan termodinamikadan olingan bo‘lib, u Vinning siljish qonunini deb ifodalanadi: absolyut qora jism nurlanishi energiyasi maksimumiga to‘g‘ri keladigan (m to‘lqin uzunligi, T absolyut haroratga teskari proporsionaldir. ( 10.3) – ifoда b - Vin doimiysi, Vin doimiysining son qiymati:. 10 898,2 3 К м b    Laboratoriya sharoitida erishilgan temperaturada r (l,T) nurlanish qobiliyati maksimum qiymati infraqizil sohada yotadi. Faqat T  5  10 3 K da maksimum spektrning ko‘rinadigan chegarasiga o‘tadi. Quyoshning nurlanish energiyasining maksimumi taxminan 470 nm (spektrning yashil sohasi) to‘g‘ri keladi. Bu quyoshning yuza qatlamlariga 6200 K harorat to‘g‘ri keladi (agar Quyoshni absolyut qora jism deb qaralsa).

Termodinamik qarashlar tufayli Stefan-Bolsman va Vin qonunlarini nazariy keltirib chiqarish kabi termodinamik fikrlar r (l, T ) absolyut qora jism nurlanishining spektral taqsimotini butun egri chizig‘i bo‘ylab olish imkonini berdi. 1900 yilda bu muammoni taniqli ingliz fizigi D.Reley yechishga harakat qildi, u o‘zining fikrlari asosida termodinamik muvozanat holatida erkinlik darajasi bo‘ylab energiyani bir tekis taqsimoti haqidagi mumtoz statistik mexanikaning teoremasini qo‘ydi. Bu teorema Reley tomonidan absolyut qora jism muvozanat nurlanishga nisbatan qo‘llanildi. Ancha keyinroq bu g‘oyani Jins batafsil rivojlantirdi. Absolyut qora jism nurlanishini  to‘lqin uzunligi va T haroratga bog‘liqligini shu yo‘l bilan olishga muvofaq bo‘ldi:. 8 ) , ( 4     kT T r (14.7) Bu munosabat Reley-Jins formulasi deb ataladi. U faqat yetarlicha uzun to‘lqinlar sohasidagi eksperimental ma’lumotlarga to‘g‘ri keladi (14.3-rasm). Bundan tashqari, qora jismning integral yoritilganligi R(T ) cheksizlikka aylanishi kerak, - degan yolg‘on xulosa kelib chiqadi, demak, absolyut nol temperaturada qizdirilgan jism va yopiq idish o‘rtasida muvozanat bo‘ladi. rasm. T-1600 K da Reley –Jins formulasi bilan absolyut qora jism nurlanishda to‘lqinlar uzunligi bo‘yicha r(  , T) , energiya taqsimlanishi qonunini taqqoslash.

Shunday qilib, mumtoz fizika nuqtai nazaridan benuqson bo‘lgan hulosa tajribaga zid bo‘lgan formulaga olib keladi. Shu narsa ma’lum bo‘ldiki, absolyut qora jism nurlanishining spektral taqsimlanishi haqidagi masalani mavjud bo‘lgan nazariya asosida yechish mumkin emas. Bu masala Plank tomonidan mumtoz fizikaga begona bo‘lgan yangi g‘oya asosida muvofaqiyatli yechildi. Plank, qizdirilgan jism elektromagnit energiyani nurlantirish va yutish jarayonlari mumtoz fizika qabul qilganidek, uzluksiz ravishda yuz bermasdan, porsiya – kваnt tarzida bo‘ladi, - degan xulosaga keldi. Kvant - bu jismning nurlanish energiyasining minimal miqdori. Plank nazariyasi bo‘yicha E kvant energiyasi yorug‘lik chastotasiga to‘g‘ri proporsionaldir: Е = h  (14.8) Bu yerda h=6, 626  10 -34 j  s ga teng bo‘lib, Plank doimiysi deb ataladi. Plank doimiysi h - bu vakuumdagi yorug‘lik tezligi kabi o‘rin tutadigan kvant fizikasidagi universal doimiy miqdordir. Elektromagnit to‘lqinni jismlar nurlantirish va yutish jarayonining uzlukli xususiyati gipotezasi asosida Plank absolyut qora jism spektral yoritilganlik formulasini oldi. Plank formulasi absolyut qora jism nurlanish spektrida energiyaning taqsimotini ( to‘lqinlar uzunligi bo‘yicha emas, balki ( chastota bo‘yicha ifodalash qulay ekanligini ko‘rsatdi.  1 2 / 2 2 1   kT he h c T r     Bu yerda s - yorug‘lik tezligi, h - Plank doimiysi, k – Bolsman doimiysi, T - absolyut temperatura. Plank formulasi har qanday chastotada qora jism nurlanishini spektral taqsimotini yaxshi ifodalaydi. U eksperimental ma’lumotlarga mos tushadi. Plank formulasidan Stefan-Bolsman va Vin qonunlarini keltirib chiqarish mumkin. h  <<kT da Plank formulasi Reley–Jins formulasiga o‘tadi. Absolyut qora jismning nurlanish muammosini yechilishi fizikada yangi davr boshlab berdi. Mumtoz fizika tasavvurlarini inkor qilish oson kechmadi, hatto Plankning o‘zi ham, buyuk

kashfiyotni yaratib, bir necha yillar davomida energiyani kvantlashni mumtoz fizika nuqtai nazaridan tushunishga harakat qildi. rasm.Absolyut qora jism nurlanishi modeli. 3. Optik pirometriya Absolyut qora jismning temperaturasini uning nur sochish xarakteriga qarab yuqorida ko‘rib o‘tilgan nurlanish qonunlarining biriga asoslanib aniqlash mumkin. Temperaturalarni bu qonunlarga asoslanib aniqlash metodlari optik pirometriya deb ataladi. Absolyut qora jismning nurlanish qonunlariga oid ifodalardagi temperatura absolyut shkalada berilgan, shu tufayli optik pirometriya absolyut temperaturalarni belgilash usulini beradi. Temperaturalarni absolyut shaklda o‘lchashda, issiqlik xususiyatlarini oldindan bilib bo‘lmaydigan termometrik jismdan foydalanish zarurligidan prinsipial qiyinchiliklar tug‘iladi. Optik pirometriya metodlari amaliy masalalarning ko‘pini hal qila oladi. O‘z xususiyatlari jihatidan absolyut qora jismga o‘xshash obektlar amalda ko‘p uchraydi.Bunday obektlarga laboratoriya yoki zavod pechlari misol bo‘la oladi.Agar pechlarda kichkina teshik ochib temperaturalar o‘lchansa, unda pech absolyut qora jismga yaqinlashib qoladi. Absolyut qora bo‘lmagan, sharoitda nur sochuvchi jismlarning temperaturalarini optik metod bilan o‘lchanganda ularning

xususiyatlarini hisobga olish lozim bo‘ladi. Bu xususiyatlar ma’lum bo‘lgan taqdirda, optik pirometriya o‘zining soddaligi tufayli g‘oyat qulaydir. Temperaturani o‘lchash nurlanish qonunlarining qaysi biriga asoslanib o‘tkazilishiga qarab, optik pirometriya metodlari o‘zlariga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu usullarni ayrimlarini qarab chiqaylik. Yorqinlikning to‘lqin uzunliklari bo‘yicha taqsimlanishiga asoslangan usul. Absolyut qora jism yorqinligining to‘lqin uzunliklari bo‘yicha taqsimlanish egri chizig‘ining shakli yolg‘iz birgina parametr - temperatura yordamida belgilanadi. Ana shuning uchun egri chiziqning shakliga qarab T temperaturani bevosita aniqlash mumkin. Taqsimlanish maksimumiga to‘g‘ri keladigan  max to‘lqin uzunligi topilsa bas, unda Vin formulasiga binoan:max 2886   T (14.9) topiladi, bundagi  max to‘lqin uzunligi mikronlar bilan ifodalanishi kerak. Bu metod yordamida, masalan, Quyosh temperaturasi o‘lchanadi. Quyosh nurlarining maksimumi, yer atmosferasida yutilishga doir tuzatmalarni hisobga olganda,  = 0,47 mk to‘lqin uzunligi yaqinida yotadi. Bundan esa Quyoshni absolyut qora jism deb hisoblab, uning tashqi sirtiga oid temperaturaning qiymati T=6150 0 K ekanini topamiz. Absolyut qora bo‘lmagan jismlar uchun esa (14.9) formula haqiqiy T temperaturani bermaydi. Bunday jismlarning (14.9) formula vositasida topilgan temperaturalari rang temperaturasi deb ataladi. Yorqinlik usuli. Yorqinlik usulida temperaturani Plank formulasi vositasida yolg‘iz birgina ( to‘lqin uzunligiga tegishli yorqinlikni o‘lchash yo‘li bilan topish ham mumkin, lekin bu holda yorqinlikni absolyut o‘lchovda belgilashga to‘g‘ri keladi. Yorqinlikni absolyut o‘lchovda o‘lchash ancha qiyin, shuning uchun odatda kuzatilayotgan jism yorqinligini ma’lum bir yorqinlikka taqqoslash bilan chegaralaniladi. Buning uchun ko‘rinmay ketadigan simli pirometr deb atalgan asbob ishlatiladi. Bu asbobning sxemasi 14.5-rasmda tasvirlangan. Asbobning

asosiy qismi O ob’ektiv va O’ okulyar ko‘rish trubasidan iborat. Kuzatilayotgan jism sirtining tasviri O ob’ektivning fokal tekisligida hosil bo‘ladi. Tasvir yorqinligining obekt yorqinligiga proporsional ekanini keyinroq ko‘ramiz. O obektning fokal tekisligiga shisha ballon shaklidagi bir jinsli shaffof devorli А elektr lampochka o‘rnatilgan bo‘ladi. rasm. Ko‘rinmay ketadigan tolali pirometr Lampochkaning qizdiriladigan a simi (14.5b-rasm) odatda yarim aylana shaklida bukilgan bo‘ladi. O  okulyardan aynan bir vaqtda tekshiriluvchi jism tasviri va lampochka simi kuzatiladi. O  okulyar yaqinida o‘rnatilgan rangli yorug‘lik filtri F yordamida spektrning bir qismi ajratiladi. Odatda spektrning  =0.66 mk ga yaqin bo‘lgan qismidagi sohacha ajratiladi. Lampochkaning simi tokni В batareyadan oladi. R reostat yordamida tok kuchini o‘zgartirib, simni istalgan darajada qizdirish mumkin. Agar simning yorqinligi jism sirti ta’sirining yorqinligidan ortiq bo‘lsa unda u tasvir fonida yorug‘ yo‘l shaklida ajralib turadi, agarda sim yorqinligi kam bo‘lsa, unda u qorong‘iroq bo‘lib ko‘rinadi. Simning yorqinligi tasvir yorqinligiga tenglashganda sim tasvir fonida yo‘qolib ketadi. Bu usul yordamida ancha aniqlik darajasi bilan sim yorqinligini tekshiriluvchi jism sirti tasvirining yorqinligiga tenglash mumkin ekan. Qanday I tok kuchida va absolyut qora jismning qaysi temperaturasida sim yo‘qolib ketishini belgilab, asbobni absolyut qora jismga nisbatan belgilab olish (ya’ni tegishli nuqtalarni topish) mumkin. Ana shundan so‘ng G o‘lchash asbobining sim yo‘qolib ketgan paytini ko‘rsatishga qarab, kuzatilayotgan jismning tayin bir to‘lqin uzunligi

intervaliga oid b yorqinligiga aynan teng b yorqinlik bera oladigan absolyut qora jismning temperaturasi qanday bo‘lishini bevosita aniqlash mumkin. Agar kuzatilayotgan jism ham absolyut qora jism bo‘lsa, bu tariqa aniqlangan temperatura uning haqiqiy temperaturasi bo‘ladi. Qora bo‘lmagan jismlar uchun bu usulda aniqlangan temperatura yorqinlik temperaturasi deb ataladi.

O'xshashlar

Issiqlik nurlanishi

Muvozanatli issiqlik nurlanishi va yorug’likning kvant xususiyatlari

Elektromagnit to'lqinlarni nurlanish. Dipolning nurlanishi

Vavilov-Cherenkov nurlanishi haqida. Yorug’likning qutblanishi

Issiqlik o‘tkazuvchanlik