logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Ekstremal sharoitdagi modda xususiyatlari (astrofizika elementlari)

Ekstremal sharoitdagi modda xususiyatlari (astrofizika elementlari)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280 KB
Ko'chirib olish
Ekstremal sharoitdagi modda xususiyatlari (astrofizika elementlari) Reja: 1. Moddaning o&#39;ta yuqori temperatura va zichliklardagi holati. Metallsimon vodorod. Moddalarning neytronlashuvi. 2. Yuqori zichlikdagi moddaning holat tenglamasi. 3. Mitti oq yulduzlar. 4. Moddaning neytron holati. Pulsarlar. Qora teshiklar. 5. O&#39;ta yuqori elektromagnit maydonda modda. 1. Moddaning o&#39;ta yuqori temperatura va zichliklardagi holati. Metallsimon vodorod. Moddalarning neytronlashuvi. Fizikada moddalarning odatdagi holatlaridan tashqari o&#39;ta yuqori temperatura va o&#39;ta yuqori zichliklardagi holatlarini o&#39;rganish ham juda katta qiziqish uyg’otadi. Chunonchi, Koinotning asosiy elementi bo&#39;lgan yulduzlar bag’rida, hozirgi kunda quyosh sistemasidagi planetalarning markaziy sohalarida moddalar ana shunday ekstremal holatlarda bo&#39;ladi. Dastlab zichlik o&#39;zgarmas bo&#39;lsin deb faraz qilaylik va temperatura ortishi bilan modda holatidagi o&#39;zgarishlarni sifat jiqatidan qarab chiqaylik. Aniqki, avvalo moddaning kondensirlangan holati (qattiq jismlar va suyuqliklar) gazsimon holat bilan almashadi. Temperaturaning bir necha ming gradus kelvin (K) ga ko&#39;tarilishi odatdagi molekulyar gazlarda termik dissotsiatsiyaga olib keladi, natijada gazlar atomar holatga o&#39;tadi. Т  10 4 K temperaturada gaz atomlari ionlasha boshlaydi va Т  10 6 K da moddaning ionlashgan holati-plazma, ya&#39;ni faqat ionlar va elektronlardan tashkil toplgan gazsimon holat vujudga keladi. Plazmaning to&#39;liq ionlashgan holati Т  10 7 K larda erishiladi va u faqat atom yadrolari bilan erkin elektronlardan tashkil topadi. Temperaturaning  10 8 K qiymatlarida yadroviy o&#39;zgarishlar yuz beradi, Т >10 9 K larda esa yadrolar parchalana boshlaydi va Т  10 11 K ga etganda moddaning protonlar va elektronlardan iborat holati qaror topadi. Nihoyat, temperaturaning m р с 2  кТ (m р  1,67 . 10 -27 kg - protonning tinchlikdagi massasi, с =3 . 10 8 m/s - yorug’likning vakuumdagi tezligi, к =1,38 . 10 -23 J / К ) shartni qanoatlantiruvchi, ya&#39;ni Т  10 13 K qiymatlarida nuklon-antinuklon juftlarning tuqilishi, umuman, aytganda, elementar zarralarning bir-biriga aylanishi boshlanadi. Modda holatini temperatura o&#39;qi bo&#39;ylab o&#39;zgarishini qarab chiqishda biz bosim odatdagidek, ya&#39;ni normal (  1 а m м =1,032 . 10 5 Pa) deb faraz qildik. Endi temperatura uncha yuqori bo&#39;lamagan holda o&#39;zgarmas qolsin deylik va sifat jihatdan moddaning holati zichlik (bosim) ortishi bilan qanday o&#39;zgarib borishini kuzataylik. Yetarli darajada yuqori ( Р  10 8 atm) bosimgacha siqilgan modda atomlarining elektron qobiqlari deformatsiyalanadi. Alohida olingan atom yadrolarining elektr maydonlari bir-biriga kirishib ketadi va natijada atom tashqi qobiq’idagi elektronlar o&#39;z atomlari bilan bog’lanishni uzib, modda bo&#39;ylab erkin ko&#39;chib yura oladigan zaryad tashuvchilarga aylanadi (moddaning &#34;metallashuvi&#34; yuz beradi). Amerikalik fiziklar Vigner va Xantingtonlarni ko&#39;rsatishicha (1935) Р  10 6 atm bosimlarda vodorod molekulyar dielektrik ( Н 2 ) fazadan zichligi  1 g /sm 3 bo&#39;lgan eng oddiy bir valentli metall vodorodga aylanadi (metall fazaga o&#39;tadi). Agar uncha yuqori bo&#39;lmagan bosim ostidagi moddalar turli-tuman xossalarga ega bo&#39;lib, ximiyaviy tarkibiga qarab keskin o&#39;zgarib tursalar, yuqori bosimgacha siqilgan moddalarning xossalaridagi farqlar yo&#39;hola boradi. Buni tushunish oson. Haqiqatan, moddalarning mexanik, issiqlik, optik, magnit kabi fizik va barcha ximiyaviy xossalari atomlarning tashqi qobiq elektronlari bilan aniqlanadi. Р  10 8 atm bosimlarda bunday elektronlar atomlardan uzilib, kollektivlashib qoladilar, ichki qobiq elektronlari esa zichlashib, fazoviy kam o&#39;zgaradigan holatga o&#39;tadilar. Р  10 12 atm bosimgacha siqilgan moddalarning atomlaridagi elektronlar va yadrolarning o&#39;zaro ta&#39;siri uncha muhim rol o&#39;ynamaydi va moddani ma&#39;lum ma&#39;noda katta zichlikdagi elektron gaz (Fermi- Dirak statistikasiga bo&#39;ysunadigan &#34;aynigan&#34; holatda) deb qarash mumkin. Bosim va zichlik mos holda 10 9 kg/m 3 va 10 18 amm qiymatlarga etganda elektron gaz relyativistik gazga aylanadi (temperatura ko&#39;tarilib, elektronning o&#39;rtacha energiyasi   m е s 2 ga yaqinlashadi). Zichlikning yanada ortishi termodinamik nuqtai nazardan yadro reaksiyalari kechishi afzal bo&#39;lgan holatga olib keladi. Bunda elektronlar yadrolar tomonidan yutilib, neytrino nurlatishdan iborat jarayon ro&#39;y beradi ( р + е -  n +  e +  ) , yadro massasi o&#39;zgarmagan holda zaryadi kamayadi, umuman olganda, yadro turg’unligi ham pasayadi, oqibatda yadrolarning emirilishi boshlanadi. Zichlik  10 14 kg/m 3 va bosim Р  10 24 atm ga etganda neytronlar soni elektronlar sonidan ortib ketadi,  10 15 kg/m 3 zichliklarda esa neytronlar bosimi elektronlarnikidan o&#39;zib ketadi. Ana shunday ekstremal holatda moddaning neytronlashuvi yuz beradi, ya&#39;ni modda asosan neytronlarning fermi-gazidan iborat deb qaralishi mumkin bo&#39;lib holadi. Bosimning  10 27 atm qiymatlarida neytron gaz yadro moddasining zichligi  ya  10 17 kg/m 3 ga ega bo&#39;ladi. Moddaning bunday holati Т  10 12 K gacha mavjud bo&#39;ladi. 2. Yuqori zichlikdagi moddaning holat tenglamasi. Bosim P bilan zichlik  va temperatura T orasidagi Р =f(  , Т ) bog’lanish holat tenglamasi deb ataladi . Masalan, ideal gaz uchun u Р . V= m  RT yoki Р =   RT (1.1) Mendeleyev-Klapeyron tenglamasidan iborat. Moddaning o&#39;ta yuqori temperatura va zichlikdagi holati planeta-gigantlarda (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun) va yulduzlarda real amalga oshadi. Planeta yadrosidagi bosim gravitatsion Р (  , 0) (nolinchi izoterma) va issiqlik Р Т bosimlarning yig’indisidan iborat: Р (  , Т )= Р (  , 0)+ 3RT A  (  ), (1.2) bu yerda A - o&#39;rtacha atom oqirlik,  (  ) -Gryunayzen parametri. Planeta-gigantlarning bag’rida bosim Р  (10 6  10 8 ) atm, temperatura Т  (10 3  10 4 ) K. Bu holda metall vodorod (  н  1 г /см 3 ,   1, A =1) va suv (  Н 2 О  3,5 г /см 3 ,   1, A =6) uchun mos holda Р т  2,5(10 5  10 6 ) atm va Р т  1,4(10 5  10 6 ) atm tartibidagi qiymatlar kelib chiqadi. Demak planetalar bag’ridagi umumiy bosimining 10  20% ini issiqlik bosimi tashkil etadi, xolos, ya&#39;ni ularni tashkil etgan modda yadro qismida asosan gravitatsion bosim ostida siqiladi. Quyidagi 1.1-jadvalda metall Р, а tm  g / sm 3 Н Н 2 1 1 . 10 3 1 . 10 4 1 . 10 5 1 . 10 6 1 . 10 7 1 . 10 8 0,58 0,617 0.635 0,657 0,860 1,93 5,90 0,089 0,112 0,170 0,320 0,694 1.83 5,79 vodorod va molekulyar vodorod uchun Р(  ,0) bog’lanish (nolinchi izoterma) keltirilgan. Molekulyar vodorodni metall vodorodga fazaviy o&#39;tish nuqtasi nazariy hisoblanmagan. O&#39;tish nuqtasidagi bosim temperaturaga kuchsiz bog’liq va  3 . 10 6 atm tartibida baholanadi. Qattiq fazada o&#39;tish nuqtasidagi zichlik sakrab  10 % ga ortadi. Suyuq holatda esa bunday o&#39;tish uzluksiz ro&#39;y beradi. Endi quyosh tipidagi yulduzlar markazidagi bosim va temperaturani holat tenglamasidan foydalanib baholaymiz. Ko&#39;pchilik yulduzlar plazma holatida bo&#39;lsada, ularni ideal gaz holatidagi shar deb model qurish mumkin, chunki ularda Р <<10 12 atm. Haqiqatan, quyosh massasi M Q =2 . 10 30 kg, radusi R Q =7 . 10 8 m ni bilgan holda uning markazidagi gravitatsion bosimni Р Q    48 2 30 11 4 2 10 7 10 2 10 7,6       К К R M G P а  1 . 10 10 atm (1.3) kabi taqribiy hisoblash mumkin. Statsionar yulduzlarda gravitatsion siqilish issiqlik aks bosim bilan kompensatsiyalanadi ( Р grav = Р is ) G M R юл2 юл4    RТ мар . (1.4) Yulduz moddasining zichligini  М юл /R юл 3 baholab, (16.4) dan uning markazidagi temperatura uchun Т мар  G M R R юл юл    (1.5) ifodani olamiz. Quyosh uchun  =1 . 10 -3 kg/mol (asosan vodoroddan tashkil topgan) Т мар  67 10 2 10 10 7 10 831 2 10 11 30 3 8 7 , ,           K K natija kelib chiqadi. Biroq zichlik ortib borishi bilan, yulduz elektronlar gazi kvant &#34;aynigan&#34; holatga o&#39;tib, ularning kvantoviy bosimi (temperaturaga bog’liq emas) Р кв   F N e V  2 me NeV      10 7.  5/3 (1.6) gravitatsion bosimni muvozanatlashi mumkin. Yulduz moddasining zichligini yanada ortishi, yuqorida aytilganidek, elektronlar gazini kvantoviy relyativistik holatga o&#39;tkazadi. Bunda holat tenglamasi Р рел  сР F   Ne V = c NeV     43/ (1.7) ko&#39;rinishda bo&#39;ladi. Oxirgi ikki holatni quyida batafsilroq ko&#39;rib chiqamiz. 3. Mitti oq yulduzlar. Gravitatsion kuchlar bilan siqilgan qaynoq gazsimon shar modelida yulduzning nurlanish energiyasining manbai xususiy gravitatsion energiya (U=G M R þë þë 2 / ) dan tashqari, asosan, proton-proton sikli termoyadro reaksiyalaridir: р+р  1 D 2 +e + +  e , 1 D 2 +р  2 Не 3 +  , 2 Не 3 + 2 Не 3  2 Не 4 +2р +  . Bunda energiya pozitronlar e + (ular oxir - oqibatida elektronlar bilan anniglyatsiyalashib  - kvantlarga aylanishadi),  -kvantlar, neytrino  e oqimlari va protonlarning kinetik energiyasi tariqasida ajralib chiqadi. Normal yulduz markazida vodorodning termoyadroviy yonishi tugagandan so&#39;ng o&#39;ta zichlashgan geliysimon yadro hosil bo&#39;ladi. Tashqi qobiqdagi qolgan vodorod zapasi tufayli p-p-reaksiya qali davom etadi va yulduz qobig’i nihoyatda kengayib, hatto quyosh sistemasining hozirgi kundagi o&#39;lchamlariga (  40 а.б.  6  10 9 km) yaqinlashib boradi. Bunday yulduzlar qizil gigantlar deb ataladi. qizil gigantlar sovishi natijasida siyraklashgan qobiq tarqalib ketadi va Oq mitti deb ataluvchi yulduzning o&#39;ta zichlashgan yadrosi holadi. Oq mitti yulduzlarning moddasi asosan geliy yadrolaridan va &#34;aynigan&#34; kvant holatdagi erkin elektronlardan tashkil topgan. Ularning issiqlik o&#39;tkazuvchanligida elektronlar asosiy rol o&#39;ynaydi. Shu sababdan oq mitti yulduzlarning butun hajmi bo&#39;ylab temperatura deyarli bir xil bo&#39;ladi, hajmda yadro reaksiyalari ro&#39;y bermaydi. Yulduz o&#39;zining issiqlik zapasi qisobiga nurlanib turadi va temperaturasi Т  10 8 K dan T  0 K gacha tushadi. Oq mittilarning sovish vaqti 10 8 yilga yaqin. Mitti oq yulduz moddasining minimal zichligini (1.6) holat tenglamasidan foydalanib baholaylik. Bunda yulduzning elektronlar gazi kvantoviy &#34;aynigan&#34; holatda bo&#39;lib, ularning bosimi (1.6) qo&#39;pol ravishda yulduz massasining issiqlik bosimi (1.1) tartibida deb faraz qilamiz: 10 7  5/3  R   Т. (1.8) Yulduz asosan geliydan tashkil topganligi uchun  =4 . 10 -3 kg/mol va (1.8) dan T  10 7 K uchun   RT 10 831 10 10 4 32 7 4 32           / / , kg / m 3  10 6 kg / m 3 (1.9) Bunday temperaturali qaynoq moddaning elektronlari &#34;aynigan&#34; Fermi- gazdan iborat bo&#39;ladi. Quyosh markazidagi temperatura T Q  2 . 10 7 K ekanligini e&#39;tiborga olsak, uning zichligi   10 5 kg/m 3 bo&#39;lgani holda, xuddi shunday temperaturali oq mitti yulduzlarning zichligi 10 7 <  <10 9 kg/m 3 oraliqda o&#39;zgaradi. Ma&#39;lumki, aynigan elektron gaz holati temperaturaga bog’liq emas. Xususan, T=0 K da oq mittining muvozanati siquvchi gravitatsion bosim bilan elektronlar Fermi-gazining kvant tabiatiga bog’liq bo&#39;lgan aks ta&#39;sir etuvchi bosimning tenglik munosabati orqali aniqlanadi: G M R юл2 юл4  10 7  5/3 . (1.10) Agar   M R юл юл3 desak, massasi М юл  М қ =2 . 10 30 kg - quyosh massasiga teng oq mitti yulduz radiusi uchun R yu   3/1 30 11 7 7 10 2 10 7,6 10 10      1/3yu GM  10 4 km, ya&#39;ni,Yer radiusi (R yer =6370 km) tartibidagi natijani olamiz. Berilgan massali yulduzning gravitatsion potentsiali uning radiusiga teskari proportsional:   =G М yu /R yu . Shuning uchun biri oq mitti va ikkinchisi oddiy yulduzdan iborat qo&#39;shaloq yulduzda akkretsiya deb ataladigan hodisa - oq mittining kuchli gravitatsion ta&#39;siri ostida oddiy yulduz moddasining oq mitti yulduzga oqib o&#39;tishi kuzatiladi. Oq mitti massasining ortib borishi bilan elektron gazning zichligi N e /V ortadi, unga bog’liq ravishda esa elektronlarning chegaraviy (Fermi) impulsi P F va demak, Fermi energiyasining o&#39;sishi,  F = ср F = с (N e /V) 1/3 >>m e s 2 ro&#39;y beradi va gaz holati relyativistik, hatto ultrarelyativistik soqaga o&#39;tishi mumkin. Bu holatdagi ultrarelyativistik elektron gaz (va demak yulduz moddasining) kengayishga intilgan bosimi Р F N e V      c NeV c mN            43 43  (1.11) ifodalanadi. Ana shunday o&#39;ta zichlashgan oq mittining muvozanat sharti (1.10) o&#39;rniga G M R юл2 юл4  c mN       43 (1.12) dan iborat bo&#39;ladi. Bundan esa   М юл / 3юлR deb, elektronlar gazi ultrarelyativistik holatda bo&#39;lgan oq mitti yulduzning chegaraviy (eng yuqori) massasini topamiz: М yul  c G mN       32 2 1 / 1,4М Q =2,8 . 10 30 kg . (1.13) (16.13) chegaraviy massa (u Chandrasekar chegarasi deb ataladi) mavjudligining ma&#39;nosi shuki, oq mitti yulduz massasining bundan keyingi ortib borishida kvantoviy ultrarelyativistik elektronlar gazining bosimi gravitatsion bosimni muvozanatla olmay qoladi va yulduz moddasining yana qayta qurilishi boshlanadi. 4. Moddaning neytron holati. Pulsarlar. Qora teshiklar. Agar protonlar va elektronlardan iborat o&#39;ta zichlashgan oq mitti yulduzlarda zichlik   10 12  10 13 kg/m 3 ga etib borsa, moddaning neytronlashish jarayoni - elektronlarni yadrolarga &#34;bosib kiritilishi&#34; natijasida protonlarni neytronlarga aylanishi sodir bo&#39;ladi. Modda neytron holatga o&#39;tadi va neytron yulduz tug’iladi. Neytronlarning &#34;aynigan&#34; Fermi-gazi xuddi elektronlardagi (1.6) kabi Р n   2 53 2 53 m N V m m n n n n          / /   10 4  5/3 (1.14) kvantoviy bosim hosil qiladi. Yuqorida ko&#39;rsatginimizdek, (16.14) ni gravitatsion bosim bilan tenglashtirib, neytron yulduzning radiusi uchun R n  10 4 13 GM n/ (1.15) ifodani olamiz. Agar neytron yulduz massasi М n  M қ quyosh massasiga teng deb faraz qilsak, uning radiusi R n  10 km tartibida bo&#39;lib chiqadi. Uning zichligi esa   =   M R n n 4 3 2 10 4 10 3 30 43      5 . 10 17 kg /m 3 atom yadrolari moddasining zichligiga tengdir. Shu sababdan neytron yulduzni &#34;gigant atom yadrosi&#34; deb qaraydilar. Neytronlar gazi Fermining kvant statistikasiga bo&#39;ysunadi. Hisoblashlar ko&#39;rsatadiki, neytron yulduzda qarama-qarshi spinli neytronlar juftining bog’lanishi (korrelyatsiyasi) va demak boze-zarrachalar tuqilishi, buning oqibatida esa neytron suyuqligi o&#39;ta oquvchan holatga o&#39;tishi mumkin. Neytron yulduz tarkibida ma&#39;lum darajada protonlar va elektronlar ham uchraydi. Protonlar juftli korrelyatsiya tufayli o&#39;ta o&#39;tkazuvchan holatda bo&#39;la olsada, biroq elektronlar sistemasi uchun bunday holat neytron yulduz sharoitida mumkin emasdir. Neytron yulduzlarning markaziy qismlari bosim va zichlik o&#39;ta yuqori bo&#39;lganligidan asosan giperonlar va mezonlardan tashkil topgan bo&#39;lsa kerak deb taxmin qilinadi. Uning tashqi soqalari o&#39;ta zichlashgan temir 26 Fe 57 yadrolaridan iborat qattiq qobiqni tashkil etadi. Aytaylik, massasi quyosh massasiga yaqin bo&#39;lgan yulduz o&#39;zining yadroviy energiya manbaini sarflab tugatdi va xususiy gravitatsiyasi ta&#39;siri ostida siqilib, neytron yulduzga aylanadi. Modomiki, bunday siqilishda impuls momenti saqlanadi, u holda М қ  қ 2КR = М n  n R n2 , (1.16) bu yerda  қ  3 . 10 -6 rad/s - quyoshning o&#39;z o&#39;qi atrofida aylanishining burchagiy tezligi. (1.16) dan radiusi R n  10 km=10 4 m bo&#39;lgan neytron yulduzning burchagiy tezligi uchun  n =  қ2       n К R R      3 10 7 10 10 6 82 42     rad / s  10 4 rad/s (1.17) qiymatni olamiz, ya&#39;ni neytron yulduz o&#39;z o&#39;qi atrofida 1 s ichida qariyib 1000 marta aylanadi. Neytron yulduzning magnit maydoni kuch chiziqlari uning plazma moddasi zarralariga go&#39;yo &#34;yopishgan&#34; yoki &#34;qotirilgan&#34; deb faraz qilishga to&#39;qri keladi. Haqiqatan, agar dastlabki yulduz yuqori temperaturali plazmasini ideal o&#39;tkazgich deb qarasak, magnit oqimining o&#39;zgarishi elektromagnit induksiya hodisasiga ko&#39;ra yulduzda juda katta induktsion elektr tokini vujudga keltirishi kerak edi. Biroq bu hol tekshirishda kuzatilmaydi. Shunday qilib, yulduzning gravitatsion siqilishida uning magnit oqimi o&#39;zgarmasligi kerak: Н қ . 2КR = Н n R n2 (1.18) bu yerda H q , H n - quyosh va neytron yulduz sirtidagi magnit maydon kuchlanganligi. Kuzatishlardan Н қ  10 2 A/m ma&#39;lum, u holda (16.18) dan neytron yulduz magnit maydonining kuchlanganligi uchun Н қ = Н n 2       n к R R  10 2     7 10 10 82 42  A M  10 12 А / м (1.19) natijani hosil qilamiz. Shuni ta’kidlash joizki, Yer sharoitidagi fizik laboratoriyalarda nisbatan kichik hajmlarda va qisqa vaqt (  10 -6 с ) davomida hosil qilingan eng yuqori magnit maydon kuchlanganligi  10 8 A/m ga etib borgan, xolos. 1967 yili Kembrij universitetining Kavendish laboratoriyasida radioteleskop yordamida kosmik manbalardan kelayotgan aniq davr bilan o&#39;zgarib turuvchi radionurlanish topildi. Dastlab bunday radiosignal Yerdan tashqaridagi sivilizatsiya vakillari tomonidan yuborilgan deb taxmin qilindi. Keyinchalik bunday sirli radionurlanish manbai o&#39;ta yangi portlash natijasida hosil bo&#39;lgan o&#39;z o&#39;qi atrofida tez (radiochastota bilan) aylanuvchi va o&#39;ta kuchli magnit maydonga ega bo&#39;lgan neytron yulduz degan fikrga kelindi. Ana shunday yulduzlar pulsarlar deb nomlanadi. Pulsarning neytron yulduz ekani va uning o&#39;ta yangi portlash qoldig’i bilan bog’liqligi haqidagi g’oyalar 1968 yili qisqichbaqasimon tumanlikda sekundiga 30 marta chaqnab-so&#39;nib turuvchi pulsar topilgandan keyin qamda bu pulsar va tumanlik 1054 yili Xitoy astronomlari tomonidan kuzatilgan o&#39;ta yangi portlash qoldiqlari ekanligi isbotlangandan keyingina ko&#39;pchilik tomonidan tan olindi. Pulsarlarning intensivlik bo&#39;yicha davriy o&#39;zgarib turuvchi radionurlanishi aylanuvchi neytron yulduzlarda mavjud bo&#39;lgan o&#39;ta kuchli magnit maydon bilan bog’liqdir (bu haqda quyida batafsilroq fikr yuritamiz). Hozirda ana shunday pulsarlardan yuzdan ortiqi ma&#39;lum. Pulsarlarning gravitatsion maydonini o&#39;rganish uchun Eynshteynning umumiy nisbiylik nazariyasidan (UNN) foydalanish zarur. Haqiqatan, agar neytron yulduz uchun  =v 2 / с 2 =2   / с 2 parametrni (bu yerda  =- GM n /R n - gravitatsion maydon potentsiali) baholasak     v c c GM c R n n 2 2 2 2 2 2    2 67 10 2 10 3 10 10 03 11 30 82 4         , , (1.20) ya&#39;ni pulsarlar uchun   s 2 yoki v  s natija kelib chiqadi. Pulsarlar sirtida zarrachalar-neytronlar gravitatsion maydon ta&#39;sirida v  s relyativistik tezlikka erishadilar. Shu sababdan neytron yulduzlar yaqinida fazo sezilarli egrilanishga uchraydi, vaqt o&#39;tishi esa sekinlashadi. Barqaror neytron yulduzlar (pulsarlar) uchun ham xuddi oq mittilar kabi massaning yuqori chegaraviy qiymati mavjud - М n, ч . Hisoblashlar М n, ч  (2  3) М қ ekanligini ko&#39;rsatadi. Massasi bu qiymatdan katta bo&#39;lgan neytron yulduzlar barqaror bo&#39;lmasdan (neytronlarning relyativistik kvant bosimi gravitatsion bosimni kompensatsiyalay olmay holadi), balki gravitatsion siqilish (kollaps) da davom etadi va oxir-oqibatda qora teshiklarga aylanadi. Shunday qilib, normal yulduz so&#39;nishidan keyin oq mitti, neytron yulduz va pulsar yoki qora teshik kabi kosmik jismlardan biri hosil bo&#39;ladi. Massiv qora teshiklarda gravitatsion kollaps o&#39;ta yangi portlashga va yangi yulduzlar tuqilishiga yoki gravitatsion to&#39;lqinlarning nurlanishiga olib kelishi mumkin. Ixtiyoriy M massali ob&#39;ekt gravitatsion radius yoki Shvartsshild radiusi deb ataluvchir GM c S 2 2 (1.21) radiusgacha siqilganda qora teshikka aylanadi. Undan R < r s masofadagi zarrachalar va qatto fotonlar ham qora teshikning gravitatsion tortishish kuchini yngib, chiqib keta olmaydi, tashqi kuzatuvchi uchun bunday ob&#39;yekt absolyut qora bo&#39;ladi. O&#39;zining (16.21) gravitatsion radiusigacha siqilgan jism o&#39;ziga tushuvchi har qanday signal (zarrani) to&#39;liq yutibgina holmay, balki o&#39;zidan hech qanday signal chiqarmaydi ham. Shu sababdan bunday ob&#39;yektlar qora teshik nomini olgan. Massasi M q ga teng bo&#39;lgan ob&#39;yekt uchun r s  3 km, o&#39;rtacha zichlik  s  2,5 . 10 19 kg/m 3 , ya&#39;ni yadro moddasining zichligidan 1000 marta ortiqdir. 5. O&#39;ta yuqori elektromagnit maydonda modda. Ma&#39;lumki, elektr maydon kuchlanganligi E va magnit maydon kuchlanganligi H bo&#39;lgan muqitda zaryadi e va tezligi V bo&#39;lgan zarraga elektromagnit maydon   H V c e Ee F     ,   (1.22) Lorens kuchi bilan ta&#39;sir qiladi. Bu ifodadan ko&#39;rinadiki, modda bilan magnit maydonning o&#39;zaro ta&#39;siri relyativistik qodisadir (v/s nisbatga bog’liq, v - zaryadli zarraning harakat tezligi, s - yoruqlik tezligi). Atom elektronlari uchun v/s <<1 va shu sababdan magnit maydonining modda elektromagnit xossalariga ta&#39;siri v 2 /s 2 ga proporsional) juda kuchsizdir. Atom ichidagi magnit maydoni kuchlanganligini Н а  P R ma a3 (1.23) formulaga ko&#39;ra baholaymiz: atom magnit momenti Р ma  e m ce  2 =9 . 10 -21 erg/Gs, o&#39;lchami esa R a  10 -8 s m bo&#39;lganligidan Н а  7 . 10 5 А / m (1 А / m =4  . 10 -3 Э = 4  . 10 -3 Gs ) . Kuchlanganligi Н  Н а bo&#39;lgan magnit maydonlarini &#34;kuchli&#34;, H << H a larni esa &#34;kuchsiz&#34; magnit maydonlari deb hisoblaymiz. Vodorod atomi ichidagi elektr maydoni kuchlanganligi Е а =e R a2  6 . 10 11 V / m (1.24) tartibidadir. Unga mos holda Е  10 11 V/m va Е <<10 11 V/m maydonlarni &#34;kuchli&#34; va &#34;kuchsiz&#34; elektr maydonlari deb ataymiz. Kuchsiz elektromagnit maydon atom ichki elektronlarining energetik holatini sezilarli o&#39;zgartira olmaydi. Moddaning elektrofizik xarakteristikalari, masalan,  dielektrik va μ magnit singdiruvchanlik, n yorug’likni sindirish ko&#39;rsatkichi kabi parametrlar E va H ga bog’liq bo&#39;lmaydi. Elektromagnit to&#39;lqinlarni modda ichida tarqalishi Maksvell tenglamalari, ya&#39;ni chiziqli tenglamalar bilan ifodalanadi. Shu sababdan muhitdagi E va H ga nisbatan chiziqli elektromagnit hodisalarning qonuniyatlarini o&#39;z ichiga olgan fizik ta&#39;limot &#34;chiziqli elektrodinamika&#34; (xususan, &#34;chiziqli optika&#34;) deb nomlanadi. Kuchli elektromagnit maydonda ( Е  10 11 V /m, Н  10 6 А /m) modda xususiyatlari chiziqli elektrodinamika bilan ifodalanmaydigan yangi sifat o&#39;zgarishlarga uchraydi, maydon intensivligiga (  E 02 ) bog’liq yangi - effektlar yuzaga chiqadi. Masalan, avvalgi ma&#39;ruzada ko&#39;rilganidek, kuchli lazer nurlanishi bilan ta&#39;sirlashayotgan moddada yorug’likning  , 3  , 5  , . . . chastotalarda qayta nurlanishi, o&#39;z-o&#39;zidan fokuslanish, muhitning qaytuvchan optik yorqinlashuvi yoki xiralashuvi kabi nochiziqli optika hodisalari kuzatiladi. O&#39;ta yuqori elektromagnit maydonlar ( Е >> 10 11 V /m, Н >> 10 6 А / m ) tabiatda pulsarlar, qora teshiklar, kvazarlar kabi Koinot jismlari bag’rida sodir bo&#39;ladi. Misol tariqasida biz quyida faqat pulsarlarning magnit maydoni va uning ta&#39;sirida vujudga keladigan antiqa radionurlanishga to&#39;xtalamiz, xolos. Neytron yulduz (pulsar)ning magnit momenti mP ning yo&#39;nalishi odatda, xususiy aylanish o&#39;qi (burchagiy tezlik vektori  ) bilan ustma-ust tushmaydi, balki mP vektor  atrofida aylanib, fazoda konus sirtini chizadi (pretsessiyalanadi). Mana shunday sharoitda pulsar magnito-dipol nurlanish manbaiga aylanib qoladi. Nurlanish chastotasi magnit dipolning mexanik aylanish chastotasi  ga teng bo&#39;lib, uning yo&#39;nalishi qat&#39;iy ravishda neytron yulduzning magnit momenti vektori mP ning yo&#39;nalishi bilan mos tushadi (elektr dipolning nurlanish tekisligi dipol momenti эd ga perpendikulyar bo&#39;lishini esga oling). Ana shu tariqa kosmosda &#34;aylanuvchi moyak modeli&#34; hosil bo&#39;ladi va Yerdagi kuzatuvchi bunday yulduzdan radionurlanishning alohida impulslarini qabul qiladi (qachonki aylanuvchi mP vektor kuzatuvchiga yo&#39;nalgan paytlarda). Shu sababdan ham xususiy magnit momentga ega bo&#39;lgan aylanuvchi neytron yulduzlar o&#39;ziga xos bo&#39;lgan pulsarlar (o&#39;chib-yonuvchi) degan nomni oldi. Qizig’i shundaki, nurlanish chastotasi qam, nurlanish impulsining o&#39;zgarish chastotasi ham bir xil -  . Hisoblashlar ko&#39;rsatadiki, magnito-dipol nurlanish intensivligini I  Pm2  4 /c 3 (1.25) ifodalash mumkin. Agar (1.23) ni e&#39;tiborga olsak, (1.25) ni pulsarning nurlanish uchun I  1 3 2 6 4 c HnRn n (1.26) ko&#39;rinishda qayta yozsa bo&#39;ladi. Oxirgi ifodaga yuqoridan bizga ma&#39;lum Н n  10 12 А / m  10 10 E , R n  10 6 sm,  n  10 4 s -1 , s  10 10 sm/s qiymatlarni qo&#39;ysak, I  10 40 erg/s=10 33 Vt - niqoyatda katta nurlanish quvvati kelib chiqadi. Yerdagi barcha radio va telestansiyalarning umumiy quvvati 10 9 Vt ga yaqin deb baholanadi. U holda birgina &#34;Kosmik radioperedatchik&#34;ning quvvati Yerdagilarni hammasidan ko&#39;ra 10 24 marta quvvatliroq ekanligi ma&#39;lum bo&#39;ladi. Pulsarning faol yashash davrini oson baholash mumkin. Haqiqatan, uning aylanma harakat kinetik energiyasi uchun Е = I n MnRn n   2 2 2 2   10 30 . (10 4 ) 2 . (10 4 ) 2  10 46 J natijani olamiz. U holda pulsarning aylanish energiyasi E I  10 46 Ж 10 33 Вт =10 13 с  10 6 yil ichida nurlanish energiyasiga o&#39;tadi. Yerning magnit momenti va aylanish o&#39;qi yo&#39;nalishlari ham xuddi pulsarlar kabi burchak (  13 о ) hosil qiladi. Biroq, Yer magnit maydoni kuchlanganligi H  10 -2 E va aylanish chastotasi   10 -4 rad/s juda kichik. Shu sababdan (1.26) ga ko&#39;ra Yerning magnito-dipol nurlanish quvvati nihoyatda oz va amalda Yer magnit maydoni uning aylanishiga deyarli ta&#39;sir qilmaydi. Elektronlar o&#39;ta yangi yulduzning kuchli magnit maydonida harakatlanganda elektromagnit to&#39;lqinlari - kuchli sinxrotron nurlanish chiqaradi. Shu nurlanishni radioteleskopda qayd qilish bilan kosmik nurlarning elektron komponentasi to&#39;g’risida fikr yuritiladi. Ma&#39;ruza oxirida qiziq bir holni takidlaymiz. Pulsar sirtidagi o&#39;ta yuqori magnit maydoni ( Н  10 12  10 14 A/m) uning qobig’idagi modda (temir yadrolari va atomlari) holatiga kuchli ta&#39;sir qiladi. Temir atomining elektronlar qobig’i maydon yo&#39;nalishida cho&#39;zilgan ignasimon shaklni oladi va pulsar qobig’ining moddasi xuddi polimerlar tuzilishini eslatuvchi holatda bo&#39;ladi. ADABIYOTLAR: 1. Ivanov B.N. Zakoni fiziki. M.: Visshaya shkola, 1986. 2. Raximov A.U, Otaqulov B.O. Elektrodinamika va nisbiylik nazariyasi, 2 kitob. T. O&#39;qituvchi-1986. 3. Savelev I.V. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Nauka, 1998. 4. Jarkov V.N. Vnutrenee stroenie zemli i planet. M.Nauka, 1983. 5. Dj. Orir. Fizika. M.: Mir 1981, gl.30. 6. Astrofizika, kvanti i teoriya otnositelnosti, M.:Mir, 1982. 7. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Avtomatikaning funksional elementlari
Kvant elektronikasi elementlari
Kvant statistikasi elementlari
Yadro fizikasi elementlari
Modda haqidagi molekulyar kinetik tasavvurlarning rivojlanishi