Kvant statistikasi elementlari - Fizika - Referatlar

Kvant statistikasi elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280 KB

Ko'chirib olish

Kvant statistikasi elementlari Reja: 1. Kvant tizimini statistik tavsiflash. 2. Kvant xossali ideal gaz. 3. Elektron gazning alayonlanishi.

Tayanch so’z va iboralar: ko’p zarrachali sistemalar, birxil ko’p zarrachalar to’lqin funksiyalarining simmetriyasi, N-o’lchovli tasviriy fazo, umumlashgan koordinatalar, hajm elementi, sistemaning mikroholatlari, mikroholatlarning ehtimolligi, klassik va kvant statistik ehtimolliklar orasidagi farq, koordinata va impul p slar fazosida hajm elementlari, fizik kattaliklarning o’rtacha qiymati, turli mikrozarrachalarning taqsimot funksiyalari, kimyoviy potensial; Boze-Eynshteyn, Fermi-Dirak, Maksvell taqsimotlari; Muvozanatdagi issiqlik nurlanishi energiyasining zichligi, fotonlar, mikrozarrachalarning ichki erkinlik darajasi, chastotalari  va  +d  bo’lgan zarrachalar soni, energiyasi. Metallarning erkin elektronlari, energiyalari ye va ye+dE oraliida bo’lgan valent elektronlarining soni, Fermi sat’i, elektronlarning alayonlanishi, 1. Kvant tizimining statistik tavsifi Ma’lumki moddalar tinimsiz va tartibsiz harakat qiluvchi atom va molekulalardan tashkil topgan. Ularning atom va molekulalari haqidagi maolumotlarga asoslanib, makroxossalarini o’rganuvchi fizikaning bo’limiga statistik fizika deyiladi. Ko’psonli zarrachalardan tashkil topgan sistemaning xossalari statistik qonunlarga bo’ysunadi. Statistik qonunlarni o’rganish natijasida sistema makroxossalarini hisoblash mumkin. Mazkur hisoblar sistema tarkibiga kirgan zarrachalarning ichki xossalariga, ularning harakatiga, o’zaro va tashqi muxit (jism) bilan ta o sirlashishlariga boliq bo’ladi. Sharoitga qarab sistemaninng zarrachalari klassik yoki kvant mexanikasi qonunlariga bo’ysunadi. Npyuton mexanikasiga bo’ysunuvchi ko’psonli zarrachalardan tashkil topgan sistemalarning makroxossalarini (masalan: gazning energiyasini, uning idish devorlariga bosimini, maolum termodinamik jarayonlarda issiqlik, ish va energiya orasidagi bolanishlarni) klassik statistika o’rganadi. Kvant mexanikasi qonunlariga bo’ysunuvchi ko’p sonli mikrozarrachalardan tashkil topgan sistemalarning makroxossalarini(maslan: d p p q dq 1 3 .1 - rasm а

kristall panjaraning issiqlik siimi, qattiq jismlarning issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi, issiqlik nurlanishi energiyasi va h.k.larni) kvant statistikasi o’rganadi. Har ikki holda ham statistik qonuniyatlarni miqdor ji’atdan tavsiflash uchun ko’p o’lchovli tasviriy fazodan foydalaniladi. Tasviriy fazoni odatda fazaviy fazo deyiladi. Fazaviy fazoning koordinata o’qlari sifatida sistemaga kirgan zarrachalarning q i koordinata va r i impul p slari qabul qilinadi (i = 1,2,3,...,N). Berilgan sistema N zarrachadan tashkil topgan bo’lsa fazaviy fazo 6N o’lchovli bo’ladi. O’qlardan 3N tasi sistemadagi barcha zarrachalar koordinatalarining uchtadan proeksiyasiga, qolgan 3N o’qlar esa, mos ravishda impul p sning proeksiyalariga tegishli bo’ladi. Sistema bitta erkinlik darajasi bilan xarakterlansa fazaviy fazo ikki o’lchovli, erkinlik darajasi f bo’lsa - 2f o’lchovli bo’ladi. Tasviriy fazodagi q va r larning qiymatiga mos kelgan “a” nuqta (13.1- rasm) berilgan vaqtdagi makro’olatga mos sistemaning mikro’olatini aniqlaydi yoki berilgan vaqtda sistemaning barcha zarrachalarining q i koordinatalari va r i impul p slarining majmuini belgilaydi va uni tasviriy yoki fazaviy nuqta deyiladi. Zarrachalarning o’zaro yoki sistemani o’rab olgan mu’it bilan taosirlashishi tufayli vaqt o’tishi bilan sistemaning makro’olati o’zgaradi. Bu hodisani fazaviy fazoda nuqtaning siljishi bilan ifodalash mumkin. ye tarlicha ko’p vaqt o’tishi bilan (T  ) fazoda nuqtalar buluti hosil bo’ladi. Bu nuqtalar sistemaning berilgan makro’olatiga mos mumkin bo’lgan mikro’olatlaridan birini belgilaydi. Vaqt o’tishi bilan fazaviy nuqta tasviriy fazoning ixtiyoriy joyiga borib qolishi mumkin. Demak yetarlicha ko’p vaqt oraliida sistema, berilgan makro’olatga mos, mumkin bo’lgan barcha mikro’olatlardan o’tadi. Yuqorida tasvirlangan fazaviy fazodagi manzara sistema xossalarini statistik bayon etish uchun mu’im kattalikni kiritishga imkon beradi. SHu maqsadda fazaviy fazoning quyidagi kichik bir hajm elementini ajratib olamiz: dV = dq 1 dq 2 dq 3 ....dq 3N dr 1 dr 2 dr . . . dr 3N . (13.1)

Mazkur hajm zarrachalarning koordinata va impul p lslari q i , q i +dq i va r i , r i + dr i oraliqlarida bo’lgan qiymatlariga mos keladi. Etarlicha ko’p vaqt o’tganda fazaviy fazoning istalgan dqdr qismidan o’ta chalkash fazaviy traektoriya ko’p marotaba o’tadi deb aytish mumkin. Faraz qilaylik dt vaqt davomida sistemaning mikro’olatlari dqdr hajm elementi ichidagi fazaviy nuqtalar bilan ifodalansin, u holda Tdt dw lim (13.2) ifodani hodisalarning sodir bo’lish chastotasi yoki aniqroi, agar sistema kuzatilsa u istalgan vaqt la’zasida koordinata va impul p slari q , q + dq va r, r+ d r bo’lgan mikro’olatlarning birida bo’lish e’timolligi deb qarash mumkin. Demak (13.1) dan ko’rinib turibdiki, hajm elementi qancha katta bo’lsa fazaviy nuqtaning uning ichida bo’lish e’timolligi shuncha ko’p bo’ladi, ya o ni dw  dqdr Bu ifodaga f(q,r) ko’rinishida proporsionallik koeffisientini kiritib quyidagini hosil qilamiz: dw = f(q, r )dqd r (13.3) bu ye rda f(q, r ) - e’timollik zichligi vazifasini o’taydi va uni sta - tistik taqsimot funksiyasi yoki oddiygina taqsimot funksiyasi deb ataymiz . Taqsimot funksiyasi shunday bo’lishi kerakki, u quyidagi shartni bajarilishini taominlashi lozim:       1 ) , ( ) , ( dqdp p q f p q dw (13.4) (13.4) ifodani normallash sharti deyiladi. Uning maonosi shundan iboratki, agar zarracha mavjud bo’lsa, butun fazo bo’yicha topilishi muqarrar hodisadir. Koordinata va impulpslari q, q+dq va r, r+ dr oraliida bo’lgan mikro’olatlarning e’timolligi dw(q,r) yoki taqsimot funksiyasining aniq analitik ko’rinishi maolum bo’lsa sistemaning har qanday o’rtacha xossasi < x > ni hisoblash mumkin. haqiqatdan ham e’timollar nazariyasiga binoan x xossaning o’rtacha qiymati quyidagiga teng:

     , ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( dqdp p q f p q x p q dw p q x x(13.5) bu yerda <x>-ixtiyoriy fizik kattalikning o’ rtacha q iymati. Taqsimot funksiyasini topishga erishish o’ta mu’im a’amiyatga ega, chunki u sistema makroxossasi x ning (dS) dan hisoblangan va tajribada aniqlangan (haqiqiy) qiymalarti bir xil bo’lishini taominlashga xizmat qiladi. Quyida ta q simot funksiyasiga yana q aytamiz. hozir esa kvant va klassik statistikalari orasidagi umumiylik va far q ni oydinlashtirib olamiz. Yuqorida bayon etilgan fikrlar ham klassik, ham kvant mexanikasi qonunlariga bo’ysunuvchi ko’p sonli zarrachalardan tashkil topgan sistemalarning xossalarini o’rganish uchun umumiydir. Ular orasidagi farq esa klassik va kvant zarrachalarning xossalari bilan belgilanadi:  kvant zarrachalarning holatlari diskret o’zgaradi, klassik zarrachalarniki esa uzliksiz o’zgaradi;  berilgan holatdagi bir xil kvant zarrachalari (masalan: elektronlar, protonlar) mutlaqo bir-birlaridan farqlanmaydilar, chunki ularning holatlari to’lqin funksiyalari modulining kvadrati bilan aniqlanganligi uchun funksiyaning ishorasiga boliq emas: 2 1 2 2 2 1 ) , ( ) , ( x x x x     bu yerda x 1 va x 2 lar ikkita birxil kvant zarrachalarining koordinatalari.  kvant zarralari xususiy mexanik momentga, ya o ni spinga ega;  kvant zarrachalari korpuskulyar - to’lqin xususiyatiga ega bo’lganliklari tufayli, noaniqliklar prinsipiga binoan, fazaviy fazodagi hajm elementi dqdr  h 3 dan kichik bo’la olmaydi. Demak berilgan hajm elementiga kirgan holatlar soni cheklangan va quyidagi ifoda 3 3 h dV dV h dV dg p q   -koordinatalari q , q + dq va impul p lslari r, r+ d r oraliida bo’lgan holatlarning sonini bildiradi. Bu yerda - dV q = dq 1 dq 2 dq 3 ...... dq 3 N va dV r = d r 1 d r 2 d r 3 ...... d r 3 N .

Koordinatalar fazosi bo’yicha (13.3) integrallansa dV q larning yiindisi sistema egallagan to’la hajm V ni beradi. Impul p slar fazosidagi hajm elementi esa quyidagicha aniqlanadi (13.2- rasm): d V r = 4  r 2 dr. (13.6) (13.6) ni inobatga olsak, impul p slari r va r+dr oraliida bo’lgan kvant holatlarning soni dp p h V dg 2 3 4  . (13.7) Zarrachaning impul p si bilan kinetik energiyasi orasidagi bolanish m p E 2 2  ni inobatga olsak, energiyalari E va E+dE oraliida bo’lgan kvant holatlarning soni dE E h m V dg 2 1 3 2 3 ) 2( 2  (13.8) ko’rinishini oladi. E’timollar nazariyasiga binoan, agar sistema tarkibidagi zarrachalar soni N >>1 bo’lsa berilgan holatdagi zarrachalar soni i i i g E N E f    ) ( ) ( (13.9) bo’ladi, bu yerda  N(E i ) - energiyasi E i va E i +  E i oraliida bo’lgani zarrachalar soni;  g i - energiyalari E i va E i +  E i oraliida bo’lgan holatlar soni, f(E) - zarrachalarning taqsimot funksiyasi va u har bir holatdagi zarrachalarning o’rtacha soniga teng. Mazkur funksiyaning analitik ko’rinishini e’timollar nazariyasi qonun va qoidalaridan foydalanib xususiy xollar uchun Maksvell, Bol p sman, Fermi - Diraklar va umumiy hol uchun esa Gibbs aniqlagan. Uni quyidagi umumiy ko’rinishda yozish mumkin:      kT E i i e E f /) ( 1 ) ( (13.13) p z d p p py p x 13 .2-rasm

bunda ye i - i holatdagi zarrachalar energiyasi,  - sistemaning kimyoviy potensiali, yaoni sistemadagi zarrachalar sonini bittaga oshirish uchun kerak bo’lgan energiya. k - Bolpsman doimiysi, T - absolyut temperatura,  - doimiy son bo’lib zarrachalarning turiga boliq. Masalan: bozonlar uchun  = -1; fermionlar uchun  =+1, klassik zarrachalar uchun esa  = 0. Demak spinlari nolga va 2   ga juft son marta karrali bo’lgan zarrachalar, ya o ni bozonlar uchun, taqsimot funksiyasi quyidagi ko’rinishga ega va uni Boze- Eynshteyn taqsimoti deyiladi ; 1 1 /) (    kT iEe f   (13.13) Spinlari 2   ga toq son marta karrali bo’lgan zarrachalar, yaoni fermionlar uchun esa taqsimot funksiyasini Fermi - Dirak taqsimoti deyiladi 1 1 /) (    kT iE Ф e f  (13.13) (13.13) va (13.13) taqsimot funksiyalardan foydalanib tarkibida N>>1 zarrachalari bo’lgan har qanday berk sistemadagi energiyasi ye va ye+dE oraliida bo’lgan zarrachalarning dN sonini quyidagi ifoda bilan hisoblash mumkin dN =  fdg (13.13) Bunda  - zarrachalarning ichki xolatini (erkinlik darajasini) hisobga oladigan son. Masalan: fermionlar va fotonlar uchun  = 2. 2. Kvant xossali ideal gaz Bizga maolumki, yorulik elektromagnit to’lqinlaridan iborat bo’lib ham to’lqin, ham kopuskulyar xossalariga ega. Absolyut qora jism modeli vazifasini o’tovchi yopiq bo’sh kovakning ichida mujassamlashgan issiqlik nurlanishini fotonlardan tashkil topgan gaz deb qarash mumkin. SHu bilan birga fotonlar bir- birlari bilan o’zaro taosirlashmaganliklari uchun foton gazni ideal gaz deyish mumkin. Fotonning spini ? , yaoni butun songa teng bo’lgani sababli foton Boze-Eynshteyn statistikasiga bo’ysunadi. U holda (13.7), (13.13) ifodalarni inobatga olib hamda  = 2 deb( chunki har bir yo’nalishda o’zaro

perpendikulyar tekisliklarda qutblangan ikkita to’lqin-foton tarqala oladi) kvant statistikasi yordamida absolyut qora jismning muvozanatdagi nurlanish energiyasi zichligini hisoblash uchun, (13.13) ifodani quyidagicha yozamiz: 1 4 2 / 3 2   kTEe h dp p V dN  (13.13) bunda  = 0 deb olindi, chunki fotonlar soni saqlanmaydi. (13.13) dagi r va dr larni quyidagilar bilan almashtirsak   d c dp c c E p      , chastotalari  va  +d  bo’lgan fotonlarning soni: 1 / 2 32   kT e d c V dN      bo’ladi. U holda chastotalari  , va  + d  oraliida bo’lgan fotonlar energiyasining zichligi: 1 ) , ( / 3 3 2    kT e d c V dN d T u           yoki chastotalari  bo’lgan muvozanatdagi issiqlik nurlanishi energiyasining zichligi 1 / ) , ( 3 3 2   kT e c T u       (13.13) Bu ifoda absolyut qora jism uchun yozilgan Plank formulasining aynan o’zidir. 3. Elektron gazning alayonlanishi Metallardagi erkin valent elektronlarni yassi tubli potensial o’radagi ideal elekron gaz deb qarash mumkin (13.3-rasm). Elektronlar, spini 2   ga teng bo’lgani uchun, Fermi - Dirak taqsimotiga bo’ysunadilar.

harorat T = O K bo’lganda valent elektronlarining metall ichida qabul qilishi mumkin bo’lgan energiyalarining diskret qiymatlarini, ya o ni energetik sat’larlarni va ularda elektronning joylashish tartibini ko’rib chiqaylik. Buning uchun Fermi-Dirak taqsimot funksiyasi (13.13) ning grafigini chizamiz (13.4- rasm): T = 0 K da agar ye <  (o) bo’lsa, taqsimot funksiyasidagi e ning darajasi manfiy bo’lib qoladi va 0 /) ( 0     e e kT E  b o’ lgani uchun energiyaning 0 dan  ( o )= E F (0) gacha b o’ lgan qiymatlarida taqsimot funksiyasi o’ zgarmas va f [ E (0)] = 1. (13.13) Buning ma o nosi shundan iboratki , metallning valent elektronlari 0 dan ye F gacha b o’ lgan diskret energiyalarga ega b o’ lishlari mumkin yoki shu oraliqdagi energetik sat ’ larning barchasi elektronlar bilan band . Agar ye>  (o) bo’lsa,      e e kT E /) ( 0 ga intiladi natijada f ( E ) = 0. (13.17) bo ’ ladi , ya ’ ni T =0 K da metallning erkin elektronlari ye F dan katta energiyalarga ega bo ’ la olmaydi yoki ye F dan keyingi energetik sat ’ lar bo ’ sh bo ’ ladi . ye F ni Fermi energiyasi yoki sat ’ i deyiladi . Demak , Fermi sat ’ i T =0 K da valent elektronlari ega bo ’ lishi mumkin bo ’ lgan energiyaning maksimal qiymatini ko ’ rsatadi deb xulosa qilish mumkin va uning qiymatini kvant statistikasi yordamida hisoblash mumkin . Buning uchun dastlab energiyasi E va E+dE bo’lgan valent elektronlarining sonini (13.13) yordamida aniqlaymiz. A =e  13.3-rasm f E  =E F 1 3 .4 - rasm

Elektronning spini 2   bo’lgani uchun mazkur ifodadagi  = 2. U holda   dE E m h V e h dE E m V fdq dN kT E 2/1 2/3 3 /))0( ( 3 ) 2( 4 )1 ( 2 4 2 21 23           yoki dE E h m dn V dN 2/1 3 2/3) 2( 4   . Oxirgi ifodani integrallasak metalldagi valent elektronlarining konsentrasiyasi uchun )0( 3 ) 2( 8 2/3 3 2/3 FE h m n   (13.18) ifodani hosil qilish mumkin. (13.18) ni 2/3 darajaga ko’tarib esa, T = 0 K dagi Fermi energiyasining quyidagi ifodasini topamiz:       3232 23 2 2 3 2 3 2 2 3 0 n m m n EF            (13.19) Turli tajribalarning ko’rsatishicha metallardagi erkin elektronlarning konsentrasiyasi n  (13 28 -13 29 ) m -3  5 . 13 28 m -3 tartibida bo’ladi. U holda (13.19) formulaga asosan   эВ5 Ж 10 8 0 19     FE yoki metallardagi valent elektronlarining o’rtacha energiyasi эВ3 )0( 5 3    FE E ni tashkil etadi. Shuning uchun ham metallarning issiqlik siimiga elektronlar o’z xissalarini amalda qo’shmaydilar, chunki ularning xolati harorat o’zgarishi bilan sezilarli o’zgarmaydi. Masalan, metallning harorati 1300 K ga ortganda elektronlarning energiyasi atiga 129,0 1000 10 86,02 3 2 3 4        kT E eV ga o’zgaradi.

Elektronning haroratga boliq bo’lmagan holatlarini aynigan holatlar deyiladi. Bu xolatlardagi elektronlarni esa alayonlangan deyiladi. Demak, T=0 K da metallning erkin elektronlari alayonlangan va aynigan holatlarda bo’ladi. Yuqoridagilardan, kvant mexanikasi qonunlariga bo’yso’nadigan, ko’p sonli zarrachalardan tashkil topgan sistemalarning makroxossalarini kvant statistikasi yordamida aniqlash zarur degan xulosa kelib chiqadi.

ADABIYOTLAR 1. A.A.Detlaf. Yavorskiy B.M. Kurs fiziki, M.1989. 2. O.Axmadjonov. Fizika kursi, 3 k. T. 1989. 9 bob 3. T.I.Trofimova. Kurs fiziki, M. 1985. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, 3. t. M.1998. www.pedagog.uz www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kvant elektronikasi elementlari

Kvant nazariya

Kvant fizikasi

Atomning kvant nazariyasi

Kvant fizikasining asoslari