logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Yadro fizikasi elementlari

Yadro fizikasi elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

564 KB
Ko'chirib olish
Yadro fizikasi elementlari Reja: 1. Atom yadrosining tuzilishi va asosiy xarakteristikalari. 2. Yadroviy kuchlar. Yadroning fenomenologik modellari. 3. Yadro massasi va bog’lanish energiyasi. 4. Radioaktiv yemirilish. 5. Messbauer effekti. 1. Atom yadrosining tuzilishi va asosiy xarakteristikalari. Atom markazida yadro joylashgan va uning atrofida turli orbitalar bo&#39;yicha elektronlar tinimsiz harakat qiladi. Atom yadrosi atomning markaziy qismida joylashgan bo&#39;lib, proton va neytronlardan tashkil topgan. Atomning ichki tuzilishi qanday? - bu savol XX asr boshlarigacha yechilmay keldi. Shu davrga qadar faqat atomning o&#39;lchami 10 - 8 sm atrofida ekanligi, musbat va manfiy zarralar esa atom ichida muallaq harakatda ekanligi, hamda elektron massasi atom massasiga nisbatan bir necha ming marta kichik bo&#39;lishligi ma&#39;lum edi, xolos. 1911 yilda Ernest Rezerford azot yadrolarini  -zarralar bilan bombardimon qilganda ulardan vodorod yadrolarini ajralib chiqishini kuzatdi.  -zarralar elektronini yo&#39;qotgan geliy elementining ionlaridir. Ular radiy va shu kabi elementlarning parchalanishida hosil bo&#39;ladi.  -zarralarning massasi elektron massasidan 8000 marta katta bo&#39;lib, zaryadi musbat va absolyut qiymati elektron zaryadidan 2 marta ortiq (2e=3,2 ∙ 10 -19 Kl). Rezerford tajribasi quyidagi 2.1 - rasmda keltirilgan.  -zarralar qo&#39;rg’oshin quticha ichida joylashgan 1 manbadan chiqib, 2 tuynukchadan o&#39;tadi va oltin plastinka tomon yo&#39;naladi.  -nurlari maxsus 5 ekranda yorug’lik chaqnashi orqali qayd qilinadi. Tajribaning ko&#39;rsatishicha, ko&#39;pchilik  -zarralar plastinkadan bemalol o&#39;tgan. Ba&#39;zilari esa ma&#39;lum burchakka burilgan. Ammo shunday  - zarralar ham uchraganki, ular dastlabki yo&#39;nalishidan 135-150 0 ga teng burchakka burilgan. Folga-plastinkadan  - zarraning o&#39;z yo&#39;nalishini o&#39;zgartirmay o&#39;tishi oltin atomlarining ichida bo&#39;shliq fazo mavjud ekanligini tasdiqlaydi. Haqiqatdan ham, zaryadli zarralar atom ichida bir tekis taqsimlanganda edi, Kulon qonuniga ko&#39;ra barcha  -zarralar ma&#39;lum burchakka burilgan bo&#39;lar edi. Tajriba natijasiga asoslangan holda Rezerford atom yadrosi haqidagi g’oyani ilgari surdi. Bu qoyaga ko&#39;ra, atomning deyarli qamma massasi va uning musbat zaryadi o&#39;lchami atom o&#39;lchamidan juda kichik bo&#39;lgan yadroda joylashgan. Bu fikrlar atomning planetar modeli, ya&#39;ni atom markazida massasi atom massasiga yaqin musbat ishorali yadro va yadro atrofida turli orbitalar bo&#39;yicha qarakat qiluvchi elektronlar to&#39;plamidan iborat sistemadir, deb uqtiruvchi modelga asos bo&#39;ldi. Rezerfordning hisoblashicha, yadroning o&#39;lchami, diametri 10  12  10  13 sm atrofida bo&#39;lar ekan. Yana bir elementar zarra - neytronni 1932 yil Chedvik aniqladi. Shundan so&#39;ng fizik D.D.Ivanenko va nemis olimi V.Geyzenberg bir-biridan mustaqil ravishda atom yadrosi proton va neytronlardan tashkil topgan, degan fikrni ilgari surdilar. Shu tariqa atom yadrosining proton-neytron modeli yaratildi. Proton va neytronning birgalikdagi nomi nuklon deb ataladi. Bu nom lotincha NUCLEUS 1 3 2 4 5 1.1-rasm . yadro degan so&#39;zdan olingan bo&#39;lib, u proton va neytron yadroviy zarralar ekanligini anglatadi. Proton musbat elementar elektr zaryadga ega bo&#39;lgan zarradir, ya&#39;ni q = + e = + 1,60219 ∙ 10 –19 Kl. Uning tinchlikdagi massasi m р = 1,67265 ∙ 10 –27 kg. Neytron esa elektroneytral zarra bo&#39;lib, uning tinchlikdagi massasi m n = 1,67495 ∙ 10 –27 kg. Bundan tashqari energiya va massaning ekvivalent qonuniga (W = m ∙ c 2 ) asoslanib, massa Joul larda yoxud elektron Voltlarda (1J = 6,2419 ∙ 10 18 eV) ham ifodalanadi. Demak, m р =1,5033  10 –10 J = 938,28 М eV m n =1,5054  10 –10 J = 939,57 М eV Har qanday fermionlar (Fermi-Dirak statistikasiga tegishli zarralar) kabi nuklonlarning ham spinlari (Spin - ingliz so&#39;zidan olingan bo&#39;lib burilib aylanish deganidir) yarimga teng, ya&#39;ni S = 1/2. Elementar zarralar spinlarini kvant sonlari yordamida ana shunday yozish mumkin. Proton yoxud neytronning spini 1/2 ga teng deyilganda, nuklon spinining ixtiyoriy yo&#39;nalishga (masalan tashqi magnit maydon yo&#39;nalishiga) proyektsiyasi s J s J          34 34 10 5273,0 10 054559,1 2 1 2 1 ga teng ekanligini tushunishimiz lozim. Proton va neytronlar xususiy magnit momentlarga ham ega, ularning qiymatlari quyidagicha:  р = + 2,79  я  n =  1,91  я Bu ifodadagi ya yadrolar va zarralarning magnit momentlarini o&#39;lchash uchun qo&#39;llaniladigan va yadroviy magneton deb ataluvchi kattalik. Bu tushuncha Bor magnetoniga qiyoslan kiritilgan. Agar Bor magnetoni ifodasining maxrajidagi elektron massasi m е o&#39;rniga proton massasi m r qo&#39;ysak, yadroviy magnetonning ifodasi hosil bo&#39;ladi: 2 27 10 0508,5 2 м A m е p я       D.I.Mendeleyev davriy jadvalidagi elementlarning tartib nomeri Z shu element atomi yadrosining zaryadini aniqlaydi. Yadrodagi nuklonlar soni, ya&#39;ni yadro tarkibidagi barcha protonlar soni Z va barcha neytronlar soni N ning yig’indisi Z + N = A yadroning massa soni deyiladi. Yadrolarni belgilashda elementning ximiyaviy simvolidan foydalanib, simvolning yuqoridagi o&#39;ng tomonida yadroning massa soni yoziladi. Masalan: Li 7 , Au 197 va hokazo. Ba&#39;zan simvolning pastki chap tomonida elementning tartib nomeri (protonlar soni) ham qayd qilinadi: 8 О 16 , 20 Са 40 , 26 Fe 54 , 75 Re 182 , 92 U 235 . Ba&#39;zi hollarda esa yadrodagi protonlar va neytronlar sonini aks ettirish uchun ximiyaviy simvolning pastki o&#39;ng tomoniga neytronlar soni ham yozib qo&#39;yiladi: . , 238146 92 209126 8 U Bi Demak, yadroni xarakterlash uchun Z, N va A sonlar qo&#39;llaniladi. Bu sonlardan birontasi o&#39;zgarmas bo&#39;lgan yadrolarni umumlashtiruvchi quyidagi nomlardan foydalaniladi: 1.Z lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOTOPLAR deyiladi. Masalan vodorodning uchta izotopi mavjud bo&#39;lib, ). ( ), ( ), ( 31 1 21 1 10 1 tritiy H deyteriy H protiy H Demak, izotoplar deganda neytronlar soni bilan farqlanuvchi ayni element atomlarining yadrolarini tushunish lozim. 2.N lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOTONLAR deyiladi. Masalan: . , , 178 9 168 8 158 7 F O N 3.Z va N lari qar xil, lekin A=Z+N lari bir xil bo&#39;lgan yadrolar IZOBARLAR deyiladi. Masalan: . , , Re , 181104 77 181105 76 181106 75 181107 74 Ir Os W Yadrolarning impuls momentlari (yoki oddiygina spinlari) yadro tarkibiga kiruvchi nuklonlarning orbital va xususiy momentlarining vektor yig’indisi shaklida aniqlanadi. Yadrolar spinlarining qiymatlari Z va N larning toq va juftligiga bog’liq:  Z va N lari juft sonlar bilan ifodalangan barcha yadrolar (bunday yadrolar juft-juft yadrolar deb ataladi) ning spinlari nolga teng.  Z va N lari toq sonlar bilan ifodalangan yadrolar (bunday yadrolar toq-toq yadrolar deb yuritiladi) ning spinlari butun sonli qiymatlarga ( masalan 0,1,2,…) ega bo&#39;ladi.  Nuklonlarning umumiy soni A=Z+N toq sonli qiymatlar bilan aniqlanadigan yadrolar (Z-toq, N-juft, yoki aksincha, bo&#39;lishi lozim) ning spinlari 1/2, 3/2, 5/2 va hokazo qiymatlarga teng bo&#39;ladi. Yadroning magnit momentini yadro tarkibidagi nuklonlar xususiy magnit momentlarining vektor yig’indisi tarzida ifodalash mumkin emas. Bu fikrimizning isboti tariqasida H 2 (deyteriy) yadrosi ustida mulohaza yuritaylik. H 2 yadrosi bitta proton va bitta neytrondan tashkil topgan. Uning spini 1 ga teng. Bundan proton va neytronning spinlari bir xil yo&#39;nalishga ega (chunki 1/2+1/2=1), degan xulosaga kelamiz. U holda deyteriyning magnit momenti  н =  р +  n = (2,79 - 1,91  ya ) = 0,88  ya bo &#39; lishi lozim edi . Tajribalarda esa deyteriyning magnit momenti 0,86  ya ga tengligi topiladi. Demak, yadroning magnit momentida nuklonlarning xususiy magnit momentlaridan tashqari protonlarning orbital magnit momentlarining qissasi ham mavjud. Yadro o&#39;lchamlarini aniqlash uchun bir qator tajribalar o&#39;tkazilgan. Bu tajribalarda yadrolarning shakli sferaga yaqinligini va bu sferalarning radiuslari yadroning massa sonini 1/3 darajasiga proporsional ekanligi aniqlanadi: R я  1,3 . 10 -15 А 1/3 м. Yadro moddasining zichligini esa taqribiy ravishda quyidagicha aniqlash mumkin: . 10 8,1 3 4 10 66,1 3 17 3 3 27 м кг м R кг А V m я я я я          (2.1) Demak, yadro moddasining zichligi yadro tarkibidagi nuklonlar soniga bog’liq emas. Uning qiymati shu qadar kattaki, yadroviy modda zichligidek zichlikka ega bo&#39;lgan jismdan yasalgan, radiusi 200 m chamasidagi sharning massasi Yerning massasiga teng bo&#39;lar edi.Н r e e Fk 34 4 2 0     2. Yadroviy kuchlar. Yadroning fenomenologik modellari. Yadro o&#39;lchamlari bilan tanishgandan so&#39;ng quyidagicha muloqaza yuritishimiz mumkin. Yadro tarkibidagi ikki proton orasida, Kulon qonuniga asosan, miqdori bo&#39;lgan o&#39;zaro itarishish kuchi ta&#39;sir qilishi lozim. Og’ir yadrolarda (bu yadrolarda bir necha o&#39;nlab protonlar mavjud) esa, kulon kuchining miqdori bir necha ming nyutonga etadi. Bunday kuchlar ta&#39;sirida yadrodagi protonlar tarqab ketishi lozim edi. Vaholanki, barqaror yadrolar mavjud. Balki yadrolar barqarorligining sababini nuklonlar orasidagi o&#39;zaro tortishish gravitatsion kuchlarining ta&#39;siri bilan tushuntirish mumkindir. Biroq ikki proton orasidagi gravitatsion kuchning miqdori Н r m m F p p гр 36 2 10 28      ga teng, ya&#39;ni gravitatsion kuch kulon kuchidan taxminan 10 36 marta kichik. Shuning uchun barqaror yadrolarning mavjudligini yadro ichida tortishish xarakteriga ega bo&#39;lgan qudratli yadroviy kuchlar bilan tushuntiriladi. Yadroviy kuchlarning xususiyatlari tajrbada yaxshigina o&#39;rganilgan. Bu xususiyatlarning asosiylari quyidagidan iborat: 1) nuklonlar orasidagi masofa r = (1  2) ∙ 10  15 m bo&#39;lganda yadroviy kuchlar tortishish xarakteriga, r < 1 ∙ 10  15 m masofalarda esa itarishish xarakteriga ega bo’ladi. r > 2 ∙ 10  15 m masofalarda yadroviy kuchlarning ta&#39;siri deyarli sezilmaydi; 2) yadroviy kuchlarning miqdori o&#39;zaro ta&#39;sirlashayotgan nuklonlarning zaryadli yoxud zaryadsiz bo&#39;lishiga bog’liq emas, ya&#39;ni ikki proton, ikki neytron yoki proton va neytron orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sirning kattaligi bir xil bo&#39;ladi; 3) yadroviy kuchlar o&#39;zaro ta&#39;sirlashadigan nuklonlar spinlarining yo&#39;nalishiga bog’liq. Bunga ikkita nuklondan tashkil topgan sistema misol bo&#39;la oladi. Neytron va protonning spinlari faqat parallel bo&#39;lgan taqdirdagina sistema YADRO MATERIYASI Yadro modellari JAMOALASHGAN UMUMLASHGAN BIR ZARRALI QOBIQLI QOLDIQLI TA’SIRLASHISH O’TA O’QUVCHANLIK FENOMONOLO GIK BIRLASHISH QOLDIQSIZ TA’SIRLASHISH YADROLI FERMI GAZ JIFT KORRELYASIYALI KUCHLI O’ZARO TASIRLASHISHI KUCHSIZ O’ZARO TA’SIRLASHISH СФЕРИКСИМОН БЩЛМ АГАН МОДЕЛ TOMCHISIMON MODEL 2.1-:jadval . bog’liq bo&#39;ladi, ya&#39;ni deyteriy (H 2 ) hosil bo&#39;ladi. Spinlari antiparalell bo&#39;lgan neytron va proton H 2 hosil qilmaydi; 4) yadroviy kuchlar to&#39;yinish xususiyatiga ega, ya&#39;ni xar bir nuklon yadrosidagi barcha nuklonlar bilan emas, balki o&#39;zining atrofidagi chekli sonli nuklonlar bilan bir vaqtning o&#39;zida ta&#39;sirlasha oladi. Yadroviy kuchlarning bu xususiyati molekuladagi atomlarning valent bog’lanishini eslatadi. Masalan, vodorod atomi faqat yana bitta atom bilan birikishi, uglerod esa bir vaqtning o&#39;zida boshqa 4-ta atom bilan bog’lanishi mumkin. Ma&#39;lumki, valent bog’lanish molekuladagi atomlarning bir-biri bilan doimo valent elektronlar almashib turishi tufayli vujudga keladi. Vodorod atomining bitta valent elektroni bo&#39;lganligi uchun u bittadan ortiq atom bilan elektron almasha olmaydi. Uglerodning esa, 4 ta valent elektroni bor. Shuning uchun u ikki, uch yoki 4 ta atom bilan elektronlar almashib turishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, valent kuchlarning to&#39;yinish sababi ularning almashinuvchi kuchlar ekanligida edi. Xuddi shuningdek yadroviy kuchlarning to&#39;yinishi ularning almashinuvchi kuchlar ekanligidan dalolat beradi. Umuman almashinuvchi kuchlar kvantomexanik tushunchadir. Bunda ikki zarra bir biri bilan uchunchi xil zarrani doimo almashib turish vositasida boqlangan bo&#39;ladi. Haqiqatdan, zamonaviy tasavvurlarga asosan, yadrodagi nuklonlar bir biri bilan  - mezonlar almashib turadi.  - mezonlar uch xil bo&#39;ladi: musbat  + , manfiy   va neytral  0 . Proton va neytronning o&#39;zaro ta&#39;sirlashishi quyidagicha amalga oshadi: proton  + chiqarib o&#39;zi neytronga aylanadi,  + -ni neytron yutadi va u protonga aylanadi. Bu jarayonni sxematik tarzda p n n n n р        n p p p p n        shaklida yozish mumkin. Bunda proton va neytron orasida zaryad almashinishi ro&#39;y beryapti. Proton va neytron orasidagi o&#39;zaro ta&#39;siri  0 vositasida qam ro&#39;y berishi mumkin, lekin bu holda nuklonlar zaryad almashmaydi: n p n p n р       0 Proton va proton yoki neytron va neytron orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sir ham  0 vositachiligida o&#39;tadi. p p p p p р       0 n n n n n n       0 Shunday qilib, nuklonlar doimo mezon chiqarib va yutib turadi, ya&#39;ni ular mezonlar buluti bilan qoplangan bo&#39;ladi. Xususan, neytron o&#39;z umrining ma&#39;lum qismini р +   holatda (bunday holat virtual holat deyiladi) o&#39;tkaziladi.   ning orbital harakati tufayli neytron manfiy magnit momentga (  п =  1,91  я ekanligini eslang) ega bo&#39;ladi. Xuddi shuningdek proton ma&#39;lum muddat n +  + virtualhxolatda bo&#39;ladi. Bu vaqt ichida  + orbital harakatda qatnashadi. Shuning uchun protonning magnit momenti  ya ga emas, balki kattaroq qiymatga yani 2,79  ya ga teng. Barionlar  o’lchami to’g’ri chizig’i . Pion i kaonlar  ikki chiziq . е,  и   ingichka to’g’ri chiziq . Foton  ingichka to’lqin chiziq . Hozirgi zamon tasavvurida yadroning tuzilishini tushunturish uchun juda ko&#39;p sonli modellar mavjud. Ulardan: tomchi yoki gidrodinamik model, umumlashtirilgan model, qobiqsimon model, juft korrelyatsiya modeli, statistik model va hokazo. Elementar zarralar o&#39;zaro ta&#39;sirini grafik usulda tasvirlash Feynman diagramalari yordamida olib borilishi mumkin. Ushbu diagrammalar yordamida zarralarni o&#39;zaro ta&#39;sirlashishlari va yangi zarralarni paydo bo&#39;lishini kuzatish mumkin. Zarralarni bir-biridan farq qilishi uchun belgilar qabul qilingan. Tanlab olingan chiziqlar va belgilar aynan shu holda bo&#39;lishi bejiz emas, balki zarralarni kvark tuzilishini ham hisobga olgan. Diagrammadagi xar qanday chiziq zarra va uning holatiga mos ravishda to&#39;g’ri keladi. Feynman taklifiga binoan diagramma chapdan-o&#39;nga yoki pastdan yuqoriga qarab o&#39;zgartirilib boradi. Tushunarli bo&#39;lishligi uchun chiziq yoniga zarraning belgisi ham qo&#39;shib yoziladi. Chap va o&#39;ng tomondan chiziqlarni boshi va oxiri zarra hayoti mavjud ekanligini ko&#39;rsatadi. Zarralarni to&#39;qnashgan qismi tugun orqali belgilanadi. Tugun (yoki nuqta) bu kiruvchi va chiquvchi chiziqlarga ega bo&#39;lgan diarammaning joyiga aytiladi. Tugun orqali butun jarayonni yoki uning bir qismini belgilash mumkin. Masalan, Kompton effekt. Umumiy ko&#39;rinish uchun yuqorida keltirilgan diagramma haqlidir, lekin asosiy jarayonni tushunush uchun virtual fotonni yutulishi va nurlanishini hisobga olish zarur. Ya&#39;ni, tugunni diagramma uchi deb qam ataladi. Doira bilan murakkab jarayon belgilanadi. Ushbu holda jarayon borishi uchun alohida vaqt va masofalar o&#39;zgarishi kerak. Nuqta bilan esa, elementar jarayon, lokal sodir bo&#39;luvchi, ya&#39;ni bir zum, bir onda fazoning bir joyida siljishsiz sodir qilinadigan jarayonni begilanadi. Agar elektron chiziqining bo&#39;sh uchi bo&#39;lmasa, bunday chiziqlar ichki chiziqlar deb ataladi va ko&#39;pincha virtual zarralarga mos keladi. Diagramma tuzish yo&#39;llari bilan tanishib chiqamiz. Misol uchun protonlarda zaryadlangan pionlarni fototuqulish yo&#39;li bilan paydo bo&#39;lishini olamiz. Bu jarayonni ehtimolligi bor deb hisoblab, virtual fotonni yutilishi va virtual nuklondan pionni paydo bulishi bilan izohlash mumkin. 1  e (e) 1  + e  1 + (e) 1  1 (e)1 e (е)  + e  (e )  1 + (e )1 + n  P  + p  n +  +   + n P P в  + р  р в  n +  + Fototug’ulishning mexanizmi quyidagicha: oldin nuklon virtual pionni chiqaradi keyin esa virtual pion fotonni yutib oladi Shunday qilib, Feynman diagrammalari orqali bo&#39;lib o&#39;tayotgan jarayonnlarni kuzatibgina qolmasdan, balki oraliqda sodir bo&#39;layotgan fizik jarayonlarni ham, jarayonlarni bir-biriga bog’lanishlarini ham juda sodda yo&#39;l bilan kuzatish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, Feynman diagrammasidagi tugunlarda barcha saqlanish qonunlari o&#39;z kuchini yo&#39;qotmaydi: zaryadni saqlanish qonuni, izospin, juftlik va ajablik son qiymatlari va h.k. 3. Yadro massasi va bog’lanish energiyasi Turli kimyoviy elementlar izotoplarining massalari mass-spektrometr deb ataluvchi qurilmalar yordamida yetarlicha aniqlik bilan o&#39;lchanadi. Mass- spektrometrlarning tuzilishi 2.2-rasmda tasvirlangan. Ion manbaida (IM) jism atomlari musbat zaryadlangan ionlarga aylantiriladi. So&#39;ngra D 1 va D 2 tirqishli to&#39;siqlar oraliqida q zaryadli ionlar qU energiyagacha tezlatiladi, ya&#39;ni vakuum kameraga (VK) kirayotgan ionlar uchunqU mV  2 2 (2.2) munosabat o&#39;rinli bo&#39;ladi. Bunda m - ionning massasi, V - uning tezligi. Vakuum kamerada ionlarga perpendikulyar yo&#39;nalishdagi bir jinsli magnit maydon ta&#39;sir etadi. Bu maydon ta&#39;cirida ion aylanma taryektoriya bo&#39;yicha harakatlanadi. R radiusli aylana bo&#39;ylab qarakatlanayotgan ionga ta&#39;sir etuvchi markazdan qochma kuch induksiyasi B bo&#39;lgan magnit maydon tomonidan ta&#39;sir etuvchi Lorens kuchiga teng, ya&#39;ni qVB R mV  2 (2.3) (2.2) va (2.3) tenglamalarni birga yechsak, m qR B U  2 2 2 (2.4) + P  ( +)В+ n  + ( +)В +  P (+)в n ifodani hosil qilamiz. Demak, m massa va q zaryad bilan xarakterlanuvchi ionning induksiyasi B bo&#39;lgan bir jinsli maydondagi aylanma trayektoriyasining radiusi U tezlatuvchi potentsial bilan aniqlanadi. Shuning uchun tezlatuvchi potentsialni asta-sekin o&#39;zgartirib, ion orbitasining radiusini kamera radusiga moslashtirish mumkin. Natijada ionlar D 3 to&#39;siqdagi tirqishdan o&#39;tib E elektrometrga tushadi, bu esa o&#39;z navbatida elektrometr tokining qiymatini keskin oshishiga sabab bo&#39;ladi. (2.4) ifodadan foydalanib ion massasi aniqlanadi. Yadro massasi haqida axborot olish uchun ion massasidan uning tarkibidagi barcha elektronlar massalarini ayirish kerak, albatta. Mass-spektrometrlar yordamida olingan ma&#39;lumotlar shuni ko&#39;rsatadiki, yadroning massasi uning tarkibidagi nuklonlar massalarining yig’indisidan kichik. Masalan, He 4 yadrosining massasi 4,001523 m.a.b. ga teng. Bu yadro ikki proton va ikki neytrondan tashkil topgan. Bu nuklonlarning umumiy massasi 2 m р + 2 m n = (2  1,007276 + 2  1,008665) m.a.b. = 4,031882 m.a.b. ga teng. Demak, He 4 yadrosining massasi uning tarkibidagi nuklonlarning umumiy massasidan  m = (2m р + 2m n ) - m Не 4 = (4,031882 - 4,001523) m.a.b. = 0,030359 m.a.b. qadar kichik. Bu muammoni qanday tushunmoq kerakq Mazkur savolga javob berish uchun nisbiylik nazariyasining asosiy xulosalaridan biri bo&#39;lgan energiya va massaning ekvivalentligi haqidagi prinsipga murojaat qilamiz. Bu printsipning ta&#39;kidlashicha, agar sistema biror  W energiya yo&#39;qotsa yoki qo&#39;shib olsa, uning massasi  m W c  2 (2.5) qadar kamayadi yoki ortadi. Shu prinsipga asoslanib yuqoridagi misolni muhokama qilaylik. Ikki proton va ikki neytrondan iborat sistema mavjud. Nuklonlar bir-biri bilan ta&#39;sirlashmaydigan darajadagi uzoqlikda joylashgan (ya&#39;ni izolyatsiyalashgan) xayoliy holni sistemaning bir holati desak, to&#39;rtala nuklon yadro bo&#39;lib boqlangan real holni sistemaning ikkinchi holati deb hisoblash lozim. Sistemaning bu ikki holatdagi massalarining o&#39;zgarishi m ga teng bo&#39;lyapti. Demak, (2.5) munosabatga asosan, nuklonlar bir-biri bilan bog’langanda (yadro tarzida) ularning energiyasi  W =  m . с 2 ga o&#39;zgaradi. Boshqacha aytganda,  m - nuklonlarning bog’lanish energiyasini ifodalovchi kattalik. Umuman, fizikada (kimyoda ham) bog’lanish energiyasi deganda shu bog’lanishni butunlay buzish uchun bajarilishi lozim bo&#39;ladigan ish tushuniladi. Xususan, yadrodagi nuklonlarning bog’lanish energiyasi - yadroni tashkil etuvchi nuklonlarga butunlay ajratish uchun sarflanadigan energiyadir. Uning qiymati quyidagicha aniqlanadi: W b = (Zm р + Nm n - m ya ) s 2 . (2.6) Yadro bog’lanish energiyasining nuklonlar soniga nisbati, ya&#39;ni Э D3 D1D2 В К И М 17.2-расм .  W А б (2.7) kattalik yadrodagi nuklon bog’lanishining o&#39;rtacha energiyasi deb ataladi.  ning qiymati qanchalik katta bo&#39;lsa, nuklonni yadrodan ajratish uchun shunchalik ko&#39;proq energiya sarflash kerak bo&#39;ladi. Bu esa o&#39;z navbatida yadroning mustahkamroq ekanligini bildiradi.  ing turli yadrolar uchun qiymatlari 17.3-rasmda tasvirlangan. Abssissa o&#39;qi bo&#39;ylab yadrolarning massa soni A joylashtirilgan. Rasmdan ko&#39;rinishicha, A =50  60 da  ning qiymati maksimumga (  8,8MeV) erishadi. Eng kichik qiymat esa H 2 misolida (  1MeV) kuzatiladi. Massa soni 3 ga teng bo&#39;lgan H 3 va He 3 yadrolari uchun  2,5 MeV. Lekin He 4 yadrosida ning qiymati 7 MeV ga etadi. Shuning uchun ham He 4 juda mustahkam yadro sifatida namoyon bo&#39;ladi. Umuman, Mendeleyev davriy jadvalining o&#39;rta qismidagi elementlar yadrolari, ya&#39;ni 40<A<120 bilan xarakterlanuvchi yadrolarda nuklonlar yadro bilan mustahkam bog’langan. Nuklonlar soni yanada oshgan sari  ning qiymati kamayib boradi. Masalan, uran uchun  ning qiymati 7,6 MeV ga teng.  ning A ga bog’liqlik grafigidagi 40<A<120 sohani deyarli gorizontal bo&#39;lishini yadroviy kuchlarning to&#39;yinish xususiyati bilan tushuntiriladi, ya&#39;ni yarodagi har bir nuklon qolgan barcha nuklonlar bilan emas, balki faqat o&#39;zining atrofidagi nuklonlar bilan yadroviy kuchlar vositasida ta&#39;sirlashadi. A<40 sohada esa yadrolardagi nuklonlar soni unchalik ko&#39;p emas. Shuning uchun har bir nuklon yadrodagi barcha nuklonlar bilan ta&#39;sirlashadi. Bu esa o&#39;z navbatida  ning qiymatini yadrodagi nuklonlar soniga deyarli proporsional o&#39;zgarishiga sabab bo&#39;ladi. Grafikning oqir yadrolariga mos sohada pasayishini yadrodagi protonlar orasidagi kulon itaraishish kuchlarining roli bilan tushuntiriladi. Haqiqatan, og’ir yadrolarda yadroviy kuchlar to&#39;yingan. Kulon kuchlari esa yadro o&#39;lchamidan katta 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0  Fe 56 U 238 B 10 L i6 He 3 H 2 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 A2.3 - rasm W 2 W 1 W 0 Уйьонган сатълар Uygongan sathlar 3  2  1 Asosiy sath 17. 4 - rasm masofalarda ham namoyon bo&#39;la oladi. Shuning uchun bu kuchlar yadrodagi protonlar soniga monand ravishda ortib boradi va yadroviy kuchlarga qarshilik ko&#39;rsatadi. Bu esa og’ir yadrolarda  ning qiymatini kamayishiga olib keladi. Z proton va N neytrondan tashkil topgan yadro bog’lanish energiyasining qiymatlari bir necha bo&#39;lishi mumkin. Bu qiymatlar yadroning turli holatlarini ifodalaydi. Xususan, yadroning asosiy holatiga bog’lanish energiyasining eng kichik qiymati W 0 mos keladi. Bog’lanish energiyasining kattaroq qiymatlari esa yadroning uyg’ongan holatlarini xarakterlaydi. Shuning uchun yadro bog’lanish energiyasining mumkin bo&#39;lgan W i >W 0 qiymatlari ayni yadroning energetik sathlarini ifodalaydi. 17.4-rasmda yadroning asosiy va uyg’ongan energetik sathlari tasvirlangan. Yadro bir uyg’ongan holatdan quyiroq uyg’ongan holatga yoki asosiy holatga o&#39;tganda elektromagnit nurlanish chiqaradi. Bu nurlanish gamma-kvant yoki gamma-nur (  ) deb ataladi. Chiqariladigan  -nurlarning energiyasi yadroning boshlang’ich va oxirgi holatlarini xarakterlovchi energetik sathlar farqiga teng. Masalan, 17.4-rasmda tasvirlangan  1 -kvant energiyasi W 1 -W 0 ga,  2 - kvant energiyasi esa W 2 -W 0 ga teng. Lekin yuqoriroq sathdan quyiroq sathga o&#39;tishlarning barchasi ham amalga oshavermaydi. Umuman, o&#39;tishlar intensivligi (ya&#39;ni ehtimolligi) sathlarning kvant xarakteristikalariga bog’liq. O&#39;tishlar intensivligining tafsiloti ancha murakkab bo&#39;lib, ular ustida to&#39;xtalmaymiz. 4. Radioaktiv y emirilish . Radioaktivlikni tushunush va u haqida tasavvurga ega bo&#39;lish uchun geliy atomini vodorod atomini biriktirish natijasida hosil qilish yo&#39;li bilan ko&#39;rib chiqamiz. Bizga ma&#39;lumki vodorod atomi bitta planetar elektron va yadrodagi protondan tashkil topgan. Geliy atomida esa, ikkita planetar elektron va uning yadrosida ikkita proton, ikkita neytronlar mavjuddir. Xullas, geliy atomi to&#39;rta vodorod atomiga ekvivalentdir yoki to&#39;rt atom birliklariga egadir. Yuqorida qilingan hisob-kitoblar shuni ko&#39;rsatadiki, geliy yadrosi paydo bo&#39;lish jarayonida 0,030359 m.a.b. energiyaga aylanadi. Shu tarzda quyosh o&#39;z energiyasini qayerdan olayotganini tushinish mumkin bo&#39;ladi. 1896 yilda fransuz olimi Bekkerel uran elementidan fotografiya plastinkasiga ta&#39;sir etuvchi noma&#39;lum nurlar chiqishini aniqladi. Keyinchalik bunday nurlarni boshqa elementlar (toriy, radiy, poloniy) ham chiqarishi Pyer Kyuri va Mariya Kyuri-Sklodovskayalar tomonidan aniqlandi. Bu hodisa radioaktivlik deb ataldi. Nurlarning o&#39;zi radioaktiv nur nomini oldi. Radioaktiv nurlarning kelib chiqishi, tabiati, ularning boshqa moddalarga ta&#39;siri kabi qator xossalarini tekshirish keng rivojlandi. Jumladan, bu nurlar magnit proton VODOROD ATOMI elektron neytron е - maydon ta&#39;sirida, uch yo&#39;nalishda tarqalar ekan. Birinchi toifa nurlar dastlabki yo&#39;nalishidan o&#39;ng tarafga, ikkinchi toifa nurlar esa chap tarafga burilar, uchinchi xil nurlar esa burilmay o&#39;z yo&#39;nalishida davom etar ekan. O&#39;z - o&#39;zidan ravshanki, magnit maydonda qarama - qarshi tomonga burilgan nurlar turli ishorali elektr zaryadiga ega bo&#39;lishi kerak. Uchinchi nurlarning xususiyati rentgen nurlariga o&#39;xshab ketadi, chunki rentgen nurlariga ham magnit maydon ta&#39;sir qilmas edi. Radioaktivlikni qar tomonlama tekshirish natijasida musbat elektr zaryadiga ega bo&#39;lgan radioaktiv nurlar  - zarralar ekanligi aniqlandi.  - zarralar o&#39;z elektronlarini yo&#39;qotgan geliy atomlaridir. Manfiy zaryadga ega bo&#39;lgan zarralar elektronlar oqimi ekan, ular  - zarralar deb nom oldi. Magnit maydon ta&#39;siriga uchramagan nurlar chastotasi yuqori bo&#39;lgan  - nurlardir.  - zarralar faqat atom yadrosi tarkibi o&#39;zgarishi tufayli chiqishi mumkin. Shuningdek,  - nurlarning chiqishi ham element xususiyatining o&#39;zgarishi, uning boshqa elementga aylanishi bilan boqlangan.  - nurlarning manbai ham yadrodagi o&#39;zgarishlardir. Demak, chiqayotgan hamma radioaktiv nurlar atom yadrosidagi o&#39;zgarishlar tufayli vujudga keladi. Turli radioaktiv elementlar turli tezlik bilan nur chiqarib, boshqa elementga aylanar ekan. Har bir radioaktiv modda uchun aniq vaqt intervali mavjud bo&#39;lib, shu vaqt davomida aktivlik ikki marta kamayadi. Bu vaqt yarim yemirilish davri deb ataladi. Agar boshlang’ich t = 0 vaqtda mavjud bo&#39;lgan atomlar soni N 0 ga teng bo&#39;lsa, t vaqt o&#39;tgandan keyin qolgan yadrolar soni N quyidagicha aniqlanadi.T t e N N   0 (2.8) Bunda T yarim yemirilish davri. Radioaktiv yadrolarning vaqt mobaynida kamayishi T e N N   0 (2.9) formula yordamida ifodalanishi qam mumkin. Bunda  - yemirilish doimiysi bo&#39;lib, u vaqt birligi ichida umumiy yadrolarning qancha qismi emirilishini ko&#39;rsatadi. Yemirilish doimiysi bilan yarim emirilish davri T o&#39;rtasida quyidagi bog’lanish mavjud:  693,0  T (2.10) Hozirgi vaqtda yarim emirilish davri qiymati juda katta intervalda o&#39;zgarishi aniqlangan. Masalan, uran uchun T = 4,5∙10 9 yil bo&#39;lsa, ba&#39;zi elementlar uchun T=10 -6 c ga teng. Atom yadrosi ikki turga bo&#39;linadi stabil va nostabil. Stabil yadrolarni parchalash uchun tashqaridan katta kuch sarflanishi zarur. Nostabil yadrolar esa, vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;z-o&#39;zidan elementar zarralar  -zarralar va boshqa yengil yadrolar chiqarib boshqa element yadrolariga spontan holda o&#39;zgarib o&#39;tib qoladi. Yadrolarnining bunday xususiyati radioaktivlik va nostabil yadrolarning o&#39;zlari esa, radioaktiv yadrolar deb ataladi. Radioaktivlik tabiiy va sun&#39;iy turlariga bo&#39;linadi. 4,00280 4,03302 Tabiiy radioaktivlik deb, tabiatda uchraydigan turqun bo&#39;lmagan izotoplardagi nurlanishlarga aytiladi. Sun&#39;iy radioaktivlik deb esa, yadro reaksiyalari paytida tashkil topgan izotoplardagi nurlanishlarga aytiladi. Quyidagi jadvalda radioaktivlikning asosiy usullari keltirilgan. Jadvaldan ko&#39;rinib turibdiki, sochilish usullari o&#39;ziga xos imkoniyatlariga ega. Radioaktivlik turlari Yadro zaryadi o &#39; zgarishi A sonining o &#39; zgarishi JARAYON XARAKTERI Alfa-yemirilish Z – 2 A – 4  - zarrani chiqishi - ikki proton va ikki neytron sistemasi , ularni o &#39; zaro birikishi Beta- emirilish Z  1 А Neytron (n10 ) va protonni ( р11 ) yadroda o &#39; zaro o &#39; zgarishi   y emirilish Z + 1 A )~ ( 00 01 11 10 ev e p n      + y emirilish Z – 1 A )( 00 01 10 11 e venp   ) (00 10 01 11 ev n e p    Elektron tutush Z – 1 A еv00 va еv~00 - elektronli neytrino va antineytrono ( e - yoki K - tutish ) Qavs ichida yadrodan uchib chiqayotgan zarralar keltirilgan . Spontan bo&#39;linish Z – 1 / 2 Z A – Yadro , massasi va zaryadi taxminan teng bo &#39; lgan ikkita qismga bo &#39; linishi . Barcha radioaktivlik turlari qattiq, qiskato&#39;lqinli elektromagnit gamma- nurlanish orqali sodir etiladi. Gamma-nurlanish radioaktiv o&#39;zgarishni tashkil etuvchi va energiyani kamayish sabachilaridan biri. Radioaktiv yemirilishni sodir etayotgan yadro &#34;ONA&#34; yadro deb, hosil bo&#39;lgan yadro esa &#34;BOLA&#34; yadro deb ataladi. Bu jarayon o&#39;tayotgan vaqtda foton paydo bo&#39;ladi. Radioaktiv izotopning yarim emirilish davri T shunday vaqt intervaliki, bu vaqt ichida mavjud radioaktiv yadrolarning yarmi yemiriladi. Bu kattalik o&#39;zgarishi juda katta bo&#39;lib, 10 18 yildan 10 -10 sekundan ham kichik bo&#39;lishi mumkin. Elektron e - yoki pozitron e+ orqali yadroni yemirilishi  - yemirilish deb ataladi (elektronli    yemirilish, pozitronli   + y emirilish).  - yemirilishning uch turi mavjud:   yemirilish,  + - yemirilish, elektron yutish. Elektronli emirilish deb yadroning neytronlaridan birini proton, elektron va antineytrinoga parchalanishiga aytiladi. n  р + e + е ~ pozitronli   y emirilish esa, quyidagi sxema bo&#39;yicha boradi р  n + e + +  e Masalan:e e C B ~ 126 125     e e C N     126 127  -y emirilish Hе X A AZ 42 422    ,   yemirilish e X AZ AZ 01 1     . 5. Messbauer effekti. Yadro uyqotilgan W 1 holatdan asosiy W 0 ga o&#39;tganda energiyasi h  = W 1  W 0 bo&#39;lgan  - kvant chiqaradi. Agar yadro xuddi shu energiyali  - kvantni yutsa u asosiy holatdan W 1 energiyali uyg’ongan holatga o&#39;tadi.  - nurlanishning bunday yutilishi rezonans yutilish deyiladi . Endi, yadro  - kvant chiqarayotgan vaqtda sodir bo&#39;ladigan quyidagi hodisaga e&#39;tibor beraylik.  - kvant bitta sistemani tashkil etadi. Buni miltiq va undan chiqib ketayotgan o&#39;qdan iborat sistemaga o&#39;xshatish mumkin. Shuning uchun chiqarilgan  - kvantning impulsiga miqdoran teng, lekin teskari yo&#39;nalishdagi impulsga yadro ham ega bo&#39;lishi, ya&#39;ni u &#34;TEPKI&#34; olish mumkin. Bu &#34;tepki&#34; natijasida yadro ma&#39;lum kinetik energiyaga erishadi. Boshqacha aytganda, yadroning uyg’onish energiyasi, ya&#39;ni W 1 =129 keV faqat  - kvant energiyasi tarzida nurlantirilmaydi. Aksincha, mazkur energiya  - kvant massalariga teskari proporsional ravishda sodir bo&#39;ladi. Unchalik murakkab bo&#39;lmagan hisoblar muhokama qilinayotgan misolda yadro &#34;tepki&#34; tufayli T ya  0,05 eV kinetik energiyaga erishishini ko&#39;rsatadi. Bu unchalik katta energiya emas, lekin nurlanish chiziqining tabiiy kengligidan  10 4 marta katta. Demak, chiqarilayotgan  - nurlanishning energiyasi yadroning o&#39;yqonish energiyasidan T ya qadar kichik, ya&#39;ni W=W 1 -T ya . Bu  - kvant nishonga tushganda energiyaning T ya ga teng qismi nishon yadrosiga impuls berishga sarflanadi. Natijada nishon yadrosini uyqotish uchun qolgan energiyaning qiymati W 1 -2T ya ga teng bo&#39;ladi. Bu esa W 1 energiya bilan xarakterlanuvchi holatni uyg’otishga yetarli emas. Shuning uchun oddiy tajribada  - nurlanishining rezonans yutilishi kuzatilmaydi. 1958 yilda yosh fizik R.Messbauer (u 29 yoshda edi) bayon etilgan muammoni hal qilish yo&#39;lini ishlab chiqdi.  - nurlanish chiqarayotgan yadroning &#34;tepki&#34;sini kamaytirish uchun nihoyat past temperaturadan foydalandi. Manba va nishon 88 K temperaturagacha sovitiladi. Bunday past temperaturalarda kristalldagi yadrolarning issiqlik tebranishlari shu qadar kamayib ketadiki, kristall parchasi faqat mustahkam yagona sistemadek harakatlanishi mumkin, xolos. Bunday kristall tarkibidagi biror yadro  - nurlanish chiqarganda &#34;tepki&#34; ni shu yadroning o&#39;zi emas, balki yaxlit kristall parchasi oladi. Kristall parchasining massasi yadro massasiga nisbatan juda katta (  10 8 marta) bo&#39;lgani uchun yadrodan kvant chiqarilish jarayonida kristallga &#34;tepki&#34; sifatida beriladigan energiyani amalda nolga teng deb qisoblash mumkin. Shuning uchun bunday &#34;muzlatilgan&#34; kristall tarkibidagi yadrolar chiqarayotgan  - nurlanishlarni deyarli monoxromatik deb hisoblasa bo&#39;ladi. Deyarli so&#39;zini ishlatishimizning sababi shundaki, bu nurlanishning energetik tarqoqligi mavjud. Lekin bu tarqoqlik  - nurlanish chiqarish chiziqining tabiiy kengligidan ortmaydi. U nihoyat kichik G/W = 4∙10 11 . Natijada nishonga tushayotgan  - nurlanish energiyasi yadroni uyg’otishga yetarli bo&#39;ladi. Shuning uchun Messbauer amalga oshirgan tajribalarda  - nurlanishning rezonans yutilishi kuzatildi va u Messbauer effekti nomini oldi. ADABIYOTLAR: 1. Savelyev I.V. Kurs obùey fiziki TT 3 M,. Nauka. 1998 gg. 2. Detlaf A.A., Yavorskiy B.M. Kurs fiziki M.. Vûsshaya shkola.2000 3. Trofimova T.I. Kurs fiziki M.. Vûsshaya shkola. 2000 g. 4. Sivuxin D.V. Obùiy kurs fiziki. TT 5, M.,Nauka 1990 gg. 5. Matveyev A.N. Optika1985g. Atomnaya fizika 1990g. 6. Ahmadjonov O.I. Fizika kursi 3q. T. O&#39;qituvchi. 1989 y. 7. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Atom va yadro fizikasi
Qattiq jismlar fizikasi elementlari
Kvant fizikasi
Koinot fizikasi
Yadro modеllari