logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Qattiq jismlar fizikasi elementlari

Qattiq jismlar fizikasi elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1181.5 KB
Ko'chirib olish
Qattiq jismlar fizikasi elementlari Reja: 1. Kristallarning tuzilishi. 2. Kristallardagi nuqsonlar. 3. Fononlar. 4. Kristallarning issiqlik sig’imi. 1. Kristallarning tuzilishi Molekulalarning hosil bo&#39;lish mexanizmlari muhokama etilganda, bog’lanish tabiatidan qat’iy nazar, molekula hosil qilayotgan atomlarga ikkita kuch ta&#39;sir etishi qayd etilgan edi: katta masofalardayoq sezilarli bo&#39;lgan (uzoqdan ta&#39;sir etuvchi) tortishish kuchlari va kichik masofalarda paydo bo&#39;ladigan va masofaning kamayishi bilan keskin ortib ketadigan (yaqindan ta&#39;sir etuvchi) itarishish kuchlari. Itarishish va tortishish kuchlari bilan bog ’ liq bo &#39; lgan W i va W t potentsial energiyalarning atomlar orasidagi masofaga bog ’ lanishi , hamda sistemaning to &#39; la energiyasi sxematik ko &#39; rinishda 2.1- rasmda tasvirlangan . Atomlar orasidagi masofa r o bo &#39; lganda tortishish va itarishish kuchlari tenglashadi , ya &#39; ni ularning teng ta &#39; sir etuvchisi nolga , sistemaning potentsial energiyasi minimal qiymatga ega bo &#39; ladi , natijada sistema mustahkam muvozanat holatga erishadi . Mazkur xulosani ko &#39; psonli atomlar sistemasiga ham umumlashtirsak , undagi atomlar bir - biridan bir xil masofada joylashib mustahkam tuzilishga ega bo &#39; lgan va kristall deb atalgan jismni hosil qiladi . Kristallning har bir atomi ( molekulasi ) potentsial o &#39; rada joylashgani uchun u muvozanat holatidan erkin siljib keta olmasdan , faqat muvozanat holati atro - fida tebranma harakatW Wт W r o 2.1 -rasm W r Wт Wи qilishi mumkin . Atomlarning issiqlik harakati energiyasi bog’lanish energiyasidan ortib ketgunga qadar bu holat saqlanadi. Yuqoridagi fikrlarni biz ikki atom orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sir mexanizmiga asoslanib chiqardik. Uch o&#39;lchovli kristallda har bir atomga uning atrofidagi boshqa atomlar ham ta&#39;sir etishi tufayli natija ancha murakkab bo&#39;ladi. Turli yo&#39;nalishlarda atomlar orasidagi masofalar har xil bo&#39;ladi. Ammo bayon etilgan manzara sifat jihatdan o&#39;zgarmaydi. Kristall tarkibidagi atomlar fazoda ma&#39;lum va har bir moddaning o&#39;ziga xos qonuniyatlar bilan joylashgan bo&#39;ladi. qayd etish lozimki, bir xil moddaning kristallari turlicha tuzilishga ham ega bo&#39;lishi mumkin. Bu xodisani polimorfizm deyiladi. Masalan: bor (V) elementi-ning kristallari to&#39;rt xil ko&#39;rinishda, temirniki uch xil ko&#39;rinishda va x. k. uch-raydi. Kristallarninng fazoviy tuzilishini tavsiflashda kristall panjara tushunchasidan foydalaniladi. Kristall panjara tugunlarida atomlar joylashgan fazoviy to&#39;rdan iborat. Uni quyidagicha qurish mumkin: x,y,z o’qlardan tashkil topgan kordinatalar sistemasining (albatta, faqat to’qri burchakli bo&#39;lishi shart emas) boshiga berilgan moddaning bir atomini joylashtirib, o’qlar bo&#39;yicha o&#39;lchamlari atomlarning muvozanat holatlariga mos, bazaviy vektorlar deb atalgan a, v, s vektorlarni joylashtiramiz. x- o’qi bo&#39;yicha a, 2a, x y z 2.2 - rasm 3a, . . . masofalarga, y- o’qi bo&#39;yicha v, 2v, 3v, . . . masofalarga va nig’oyat z- o’qi bo&#39;yicha s, 2s, 3s, . . . . masofalarga atomlarni joylashtirib kristall panjaraning x, y, z o’qlari bo&#39;yicha zanjirini hosil qilamiz. Tugunlardagi atomlarni ko&#39;chirish (translyatsiya) vektori deb atalgan vektor T = na + mv + ks yordamida (2.2- rasm) o’qlar bo&#39;yicha ko&#39;chirib kristall panjara xosil qilinadi. a, b, c vektorlariga qurilgan eng kichik uyachani Brave panjarasi yoki elementar uyacha deb ataladi. O’Qlar orasidagi , , burchaklar ixtiyoriy bo&#39;lishi mumkin.Faqat tugunlarida atom joylashgan elementar uyachalarni oddiy uyachalar deyiladi. Yoqlarining yoki ichining markazida ham atomlar joylashgan bo&#39;lsa, ularni Yoqlari yoki hajmiy markazlashgan uyachalar deyiladi. Tabiatda uchraydigan barcha kristallarni (230 fazoviy guruxlarga bo&#39;linadi va 10 5 dan ortiq ko&#39;rinishga ega) 14 xil Brave elementar uyachalari yordamida qurish mumkin. Kristallardagi tugunlarni, yo&#39;nalishlarni va tekisliklarni belgilash uchun Miller indekslari deb atalgan yaxlit sonlar to&#39;plamidan foydalaniladi (2.3 - rasm, a,b, v, g). Koordinata o’qlarining boshi sifatida tugunlardan biri qabul qilinsa, unga nisbatan boshqa tugunlarning koordinatalari x = ma, y = nb, z = kc lar bilan aniqlanadi. Agar uzunlik birligi etib panjara doimiylari a,b,c lar qabul qilinsa tugunlarning koordinatalari m, n, k butun sonlardan iborat bo&#39;ladi. Odatda, ular ikkita to’qri qavslar ichiga yoziladi [[m, n, k]]. Kristallardagi yo&#39;nalishlar koordinatalar boshidan o&#39;tadigan to’qri chiziqlar bilan belgilanadi va ular to’qri chiziqli qavslar ichiga olib yoziladi [m, n, k] (2.3 - z y x 2.3 -rasm . а) (010) (100) (001) (101) (110) (011) z y x 2.3 -rasm . б) (100) (010) rasm, a). Kristall panjaraning ixtiyoriy uch nuqtasidan o&#39;tkazilgan tekisliklarni atom tekisliklari deyiladi. Ular 2.3-rasmda(b, v, g) ko&#39;rsatilgandek belgilanadi. Kristallarning ichki tuzilishini qanday o&#39;rganish mumkin? Kristallarning tuzilishini aniqlash usullari ularning atomlari kristall panjara hosil qilib joylashganligiga asoslangan. har qanday kristall jismni hajmiy difraksion panjaradan iborat deb harash mumkin. Bunda difraksion panjaraning davri kristall panjaraning doimiysiga teng bo&#39;ladi. hajmiy difraktsion panjaradan elektromagnit to’lqinlarning difraktsiyalanish qonunyati bilan rentgen nurlari difraktsiyasini kuzatganda tanishgan edik. Demak , kristallning turli yo &#39; nalishlardagi sirtiga ma &#39; lum sirpanish burchagi ostida rentgen nurlarini , elektronlarni , neytronlarni tushirib , ularning difraktsiyasini o &#39; rganish asosida kristall panjaraning doimiylarini Vulf - Bregglar qonuni yordamida aniqlash mumkin (2.4- rasm ) 2dSin =m . (2.1) z y x 2.3 -расм. в) z y x 2.3 - rasm . г) Kristallardan rentgen nurlarining difraktsiyasini kuzatishga asoslanib, ularning tuzilishini aniqlaydigan usulni rentgenografiya deyiladi. Elektron yoki neytronlarning difraktsiyasiga asoslangan usullarni esa, mos ravishda elektronografiya yoki neytronografiya deyiladi. 2. Kristallardagi nuqsonlar Agar kristall panjarada atomlar barcha kristall yo&#39;nalishlarida bexato davriy ravishda joylashgan bo&#39;lsa bunday kristallni ideal kristall deyiladi. Real kristallarda turli sabablarga ko&#39;ra nuqsonlar uchrab turishi Yuqorida qayd etilgan usullar bilan isbotlangan. Kristall panjaraning nuqsonlari ularning mexanik, issiqlik, elektr va boshqa fizik-ximik xossalariga katta ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Shuning uchun nuqsonlarning asosiy turlari va hosil bo&#39;lish mexanizimlari bilan qisqacha ta-nishib o&#39;tamiz. Kristall ichidagi to &#39; planish joyiga harab nuqsonlar nuqtaviy , chiziqli , va hajmiy nuqsonlarga bo &#39; linadi . Issiqlik harakati tufayli kristall panjara tugunlaridagi atomlar o &#39; z joylarini tark etib (2.5- rasm ) tugunlar orasiga o &#39; tib olsa , bunday nuqsonni nuqtaviy yoki Frenkel nuqsonlari deyiladi . Atom ketib holgan joyni &#34;vakant&#34; joy deb ataladi. &#34;Vakant&#34; joylar qo&#39;shni tugundagi atomlar tomonidan egallanishi va natijada atomlarning (tugunlarning) 2.5 -rasm а) b) 2.6 -rasm а) b) kristall bo&#39;ylab estafetali harakati sodir bo&#39;lishi mumkin. Nuqtaviy nuqsonlar sirt qatlamidagi atomlarning birontasini butunlay bug’lanib ketishi yoki bug’langan atom kristall sirtida yangi qatlam tugunini hosil qilishi tufayli ham sodir bo&#39;lishi mumkin (2.6-rasm). Bunday nuqsonlarni Shottki nuqsonlari deyiladi. O&#39;z joyini yo’qotgan atomlar &#34;vakant&#34; joylarga yaqinlashganda ularda ushlanib holishi natijasida &#34;vakant&#34; joyni to&#39;ldirishi mumkin. Bu hodisani nuqsonlarning rekombinatsiyasi deyiladi. Nuqsonlarning hosil bo&#39;lishidan rekombinatsiyalanishigacha o&#39;tgan vaqtni nuqsonlarning yashash vaqti deyiladi. Nuqtaviy nuqsonlar kristall panjaraga begona element atomlari kirib holganda ham hosil bo&#39;ladi. Bunda begona atom tugunlarning biriga yoki ularning oraliqiga joylashishi mumkin. Natijada kristallning shu joyi deformatsiyalanadi (2.7-rasm). Chegaraviy yoki vintli deb atalgan dislokatsiyalarni chiziqli nuqsonlar deyiladi. Ular kristallarda tashqi kuchlar ta&#39;sirida noelastik siljish deformatsiyasi sodir bo&#39;lganda kuzatiladi(2.8-rasm). Sirt nuqsonlariga quyidagilarni kiritish mumkin: a) tashqi muhit bilan ta&#39;sirlashish natijasida kristall sirtiga begona element atomlarining o&#39;tirib holishi hamda shu tufayli sirtda oksid qatlamlarning hosil bo&#39;lishi; b) kristall panjaraning ayrim joylarida fazoviy yo&#39;nalishlarning o&#39;zgarib holishi tufayli ichki nuqsonlar paydo bo&#39;ladi. 2.7 -rasm а) b) 2.8-rasm Kristall ichida to&#39;planib holgan nuqtaviy nuqsonlar, darz ketgan joylar, bo’shliqlar, stexiometriyaning buzilishi (qattiq eritmalarda) hajmiy nuqsonlarni tashkil etadi. 3. Fononlar Yuqorida ko&#39;rdikki, kristall jismlarning atomlari o&#39;zaro mustahkam bog’langan holda fazoviy aniq qonuniyatlar bo&#39;yicha joylashib kristall panjarani hosil qilar ekan. Undagi biron atom muvozanat holatdan chiqarilsa, uning ta&#39;siri holgan barcha atomlarga ham uzatiladi. Ya&#39;ni, panjaradagi biron atomning tebranishi barcha yo&#39;nalishlar bo&#39;yicha tarqaladi. Shuning uchun kristallning alohida atomining harakatini kuzatish o&#39;rniga (kristall tarkibida atomlar sonining juda ko&#39;pligi tufayli bu o&#39;ta murakkab masala) ularning birgalikdagi kollektiv harakatini kuzatish qulay. L 2.9 - rasm d Atomlarning birgalikda tebranma harakati kristall bo&#39;ylab tarqalayotgan elastik to’lqinlarni hosil qiladi. Mazkur to’lqinlarning kristall chegarasidan qaytishi va interferentsiyalanishi esa turg’un to’lqinlarni hosil qiladi. Ularning soni kristallning erkinlik darajasi 3N ga teng. Bir xil atomlardan tuzilgan bir o&#39;lchovli atomlar zanjirida turg’un to’lqinlarning hosil bo&#39;lishi 2.9- rasmlarda ko&#39;rsatilgan. Ma&#39;lumki, to’lqin jarayonlar to’lqin vektori (soni) , tsiklik chastotasi , fazaviy v f = w /k va gurux tezliklar n g = d w /d к bilan xarkaterlanadi. Rasmdan ko&#39;rinib turibdiki, zanjir bo&#39;ylab sodir bo&#39;ladigan to’lqinlar chastotasi minimal w min va maksimal w max qiymatlar orasida bo&#39;ladi: l max =2L bo&#39;lgani uchun, L K ф      n l n  n w max min min 2 bu erda L - zanjirning uzunligi, l min =2d bo&#39;lgani uchun, w max = K max n Ф = 2     n l n d min , bu erda d - atomlar orasidagi masofa. Bir turdagi atomlardan tashkil topgan atom zanjirida sodir bo&#39;lgan tebranishlarni normal tebranishlar deyiladi va ular kristall bo&#39;ylab tovush tezligida tarqaladi. Turli massali ikki turdagi atomlardan tashkil topgan atom zanjrining tebranishlarini ko&#39;rib chiqaylik. 2.10 - rasmda: a) - atom zanjirining muvozanat holati; b) va v) lar katta va kichik massali atomlarning qisqa to’lqinli normal tebranishlari; g) - uzun to’lqinli normal tebranishlar; e) - optik tebranishlar. Turli massali atomlardan tashkil topgan kristallarning elementar uyachasida 2 atom bo&#39;ladi, shuning uchun ularda ham akustik, ya&#39;ni atom zanjiri bo&#39;yicha normal tebranishlar, ham uyacha ichida bir birlariga qarama-qarshi yo&#39;nalishda turli massali atomlar, molekulalarning atomlari kabi tebranib, infraqizil to’qinlarni hosil qilishadi. Demak, bunday kristallar ichida ham akustik, ham optik sohadagi to’lqinlar hosil bo&#39;ladi. Uch o&#39;lchovli kristall panjara bo&#39;lganda k vektorning berilgan har bir qiymati va yo&#39;nalishi uchun turlicha qutblangan uchta tebranishlar to’qri keladi: ikkita ko&#39;ngdalang va bitta bo&#39;ylama. Elementar uyachasida m atomi bo&#39;lgan murakkab kristallarda uchta akustik tebranishlardan tashhari 3(m-1) optik soxadagi tebranishlar ham sodir bo&#39;ladi. Kvant mexanikasi amalga oshirgan hisoblarga binoan kristallda sodir bo&#39;ladigan 3N tebranishlarning har birining energiyasi kvantlangan va ruxsat etilgan energiyalarining qiymati quyidagi w)2 1 (   n En (2.2) ifoda bilan aniqlanadi. Mazkur ifoda kvant ostsillyatorining energiyasiga teng. Demak, kristallning to&#39;la energiyasini taqriban bir-biriga bog’liq bo&#39;lmagan 3N kvant ostsillyatorlari energiyasining yig’indisiga teng va energiyaning minimal kvanti Ye=  w tartibida bo&#39;ladi deb hisoblash mumkin. Bizga ma&#39;lumki, yorug’lik kvantini foton deb ataladi. Xuddi shunga o&#39;xshash kristalldagi tebranma harakat energiyasining kvantini fonon deb ataladi. Fonon Ye=  w energiyaga va p =  k impulsga ega. Fonnolar faqat kristall ichida paydo bo&#39;ladi va ularning soni saqlanmaydi. Shuning uchun fononlarni kvazizarrachalar deyiladi. 4. Kristallarning issiqlik sig’imi Kristall panjaraning ichki energiyasi uni tashkil qilgan atom va molekulalar energiyalarining yig’indisidan iborat. Madomiki, kristall atomlari tebranma harakatda bo&#39;lib, fononlar hosil qilib turar ekan, u holda kristallning to&#39;la energiyasi undagi fononlar energiyasining yig’indisiga teng. Kristall panjarasining issiqlik sig’imi uning xaroratini 1 gradusga orttirish uchun kerak bo&#39;lgan issiqlik miqdorini bildiradi б) е) 2.10 -rasm а) в) г) dT dQ C  (2.3) Jismga yoki ular sistemasiga issiqlik berilsa, termodinamikaning 1 - qonuniga ko&#39;ra dQ=dU+rdV=dU, chunki kristallning xajmi sezilarli o&#39;zgarmaydi. U holda dT dU C  (2.4) bu erda dU - kristall ichki energiyasining o&#39;zgarishi.Buni e&#39;tiborga olsak, kristallning issiqlik sig’imi uning xarorati 1 gradusga ortganda kristallning ichki energiyasi qanchaga o&#39;zgarishini bildiradi. Demak, kristall issiqlik sig’imini aniqlash uchun uning ichki energiyasining xaroratga bog’lanishini bilish kerak. Kristall kvant sistema bo&#39;lgani uchun uning ichki energiyasini kvant statistikasi yordamida aniqlaymiz. d U=  w dN (2.5) bu erda dN chastotalari w va w +d w oraliqida bo&#39;lgan kristalldagi fononlarning soni dN= n . f . dg (2.6) bundagi n =3 , chunki bir xil chastotali 3 xil fononlar bir yo&#39;nalishda tarqalishi: (ikkita ko&#39;ndalang va bitta bo&#39;ylama fononlar mavjud bo&#39;lishi) mumkin; 3 2 4 h dp Vp dg   ipulslari r va r+dr intervalda bo&#39;lgan kvant holatlar zichligi; 1 1 /   kTE e f Boze - Eynshteyn taqsimot funktsiyasi, chunki fononlarning spini butun son yoki 0 ga teng va ular uchun =0. Endi fononning energiya va impulslari bilan chastotasi orasidagi ma&#39;lum bog’lanishlarni Е =  w va р =  w /v (v - fononning tezligi) inobatga olib, (2.6) ni quyidagicha yozamiz 1 2 3 / 2 3 2   kT e d v V dN w w w   (2.7) U holda kristalldagi chastotalari w va w +d w bo&#39;lgan fononlarning energiyasi 1 2 3 / 3 3 2   kT e d v V dU w w w    Bundan ,     m kT e d v V U U w w w w  0 / 3 3 2 0 1 2 3   (2.8) bu erda w m = 31 2 6      V N v m  w - fononlarning maksimal chastotasi. (2.8) dan T bo&#39;yicha xosila olib, kristall panjara issiqlik sig’imining umumiy ifodasini topish mumkin. Soddalik uchun past va Yuqori temperaturalardagi issiqlik sig’imini aniqlaymiz: 1-hol. Yuqori temperaturlar sohasida  w <<kT bo&#39;lgani uchun kT kT kT e kT w w w w              1 ... 1 2 / deb olish mumkin. U holda kTN U d v V U kT d v V U U m m 3 2 3 2 3 0 0 2 3 2 0 0 3 3 2 0         w w w w  w w w    ya&#39;ni U=U 0 + 3kTN (2.9) bu erda U 0 - kristall panjaraning T = 0 dagi ichki energiyasi. Bir mol kristallda N=N A bo&#39;lgani uchun U m = 3N A kT. U holda Yuqori temperaturalarda kristallning molyar issiqlik sig’imi S=dU/dT=3kN A =3R (2.10) (11.10) haqiqatdan xam Dyulong va Ptilar tajribada aniqlagan natijaning aynan o&#39;zidir. 2 -hol. Past temperaturalar sohasi  w >>kT. (11.8) da o&#39;zgaruvchilarni quyidagicha almashtiramiz: х=  w /kT, х m =  w m /kT ва  w m =k q (2.11) bu erda 0 ni - Debayning xarakteristik xarorati deyiladi. Uning ma&#39;nosi quyidagicha: xarorat 0 dan gacha o&#39;zgarganda kristallda chastotalari 0 dan m gacha mumkin bo&#39;lgan fononlar hosil bo&#39;ladi. dan boshlab kristallda m dan katta chastotali fononlar hosil bo&#39;lmaydi. (2.11) dan q w w w    k dx kT d x kT     , , (2.12) (2.12) ni (2.8) ga qo’yamiz 15 2 3 1 2 3 4 4 3 2 0 3 3 3 2 4 4                  kT v V e dx x v T Vk U mx x bundagi V N m 2 3 3 6  w  ekanini inobatga olsak, 4 3 4 5 3 T kN U q   U holda issiqlik sig’imi 4 3 4 5 3 T kN U q   yoki 3 4 3 3 4 5 12 5 12       q  q  m T R T kN C A Demak, past temperaturalarda issiqlik sig’imi temperaturaning kubiga proportsional ekan С ~ Т 3 Buning sababi shuki, xaroratning ortishi bilan fononlarning kontsentratsiyasi T3 bo&#39;yicha ortadi. Xaroratning oraliq sohasida ichki energiya va issiqlik sig’imi murakkabroq o&#39;zgaradi. Umumiy holda (2.8) dan T bo&#39;yicha hosila olib S ni topish mumkin. harorat ga yaqinlashgani sari fononlar kontsentratsiyasining ortishi ham sekinlashadi. Adabiyotlar: 1. A.A.Detlaf. Yavorskiy B.M. 2. G.N.Yepifanov. 3. T.I.Trofimova. 4. I.V.Savelev. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yadro fizikasi elementlari
Kvant fizikasi
Koinot fizikasi
Atom va yadro fizikasi
Qattiq jismlarning xossalari