Жамият хаётининг социал структураси синфлар, социал гурухлар,ижтимий қатламлар

Yuklangan vaqt:

18.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Жамият хаётининг социал структураси синфлар, социал гурухлар,ижтимий қатламлар Режа: 1.Жамият хаётининг социал структураси:синфлар, социал гурухлар,ижтимий қатламлар. 2.Оила ва этник бирликлар (уруғ,қабила,элат,миллат) жамияттаркибининг мухим қисми. 3.Ижтимоий хамкорлик, миллатлараро тотувликни таъминлаш миллий мафкуранинг асосий ғоялари.

Социал соха жамиятнинг инсонпарварлик мохияти унинг ахоли кенг катламлари учун кулай шарт-шароитлар яратишда, кишиларнинг илм олиши, соглигини тиклаши, дам олиши, мехнат кобилиятларини тиклаши учун гамхурлик килишда якколрок номаён булади. Оилани, оналик ва болаликни ижтимоий химоялаш социал хизмат курсатишнинг мухим шаклларидир. Республикамизда бозор муносабатларига утиш даврида ахолини ижтимоий химоялашга алохида эътибор берила бошланди. «Тарих сабоги шундаки, деб ёзади И.А.Каримов, унинг айнан кескин бурилишларида ижтимоий формациялар алмашинаётганда ижтиомий муаммолар ва зиддиятлар гоят кескинлашади, миллий хафсизликка, фукаролар тинчлигига ва баркарорликка тахдид солувчи омилга айланади». И.А.Каримов (Узбекистон XXI аср бусагасида хафсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари Т.Узб. 1997й. 212 бет). Мамлакатимизнинг миллий мустакиллик йилларида ортирган тажрибаси жамият баркарорлиги, тинч- тотувлигини таъминлашда социал сохага купрок эътибор беришнинг мухим ахамиятга эга эканлигини курсатди. «бозор муносабатларига утишниг илк даврида биз олдиндан бутун ахолини ижтимоий химоялаш йулидан бордик. Бу чора-тадбирлар одамларнинг турмуш даражаси кескин пасайиб кетишининг олдини илишда мухим ролғ уйнади. Республикада осойишталик ва баркарорликни саклаб колиш омили булди.» (Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида… Т. 1997й. 218 бет). Жамиятнинг ривожланиши кишиларнинг моддий ва маънавий эхтиёжларининг кондирилишга, мехнат, мулк ва мехнатнинг ижтиомий таксимланиши мухим ролғ уйнайди. Кишиларнинг кобилиятига караб мехнатнинг ижтимоий таксимланиши натижасида турли касблар билан шугулланадиган катор оифалар, гурухлар, катламлар ва синфлар вужудга келади. Улар жамият структурасида узига хос уринни эгаллайдилар; жамият тараккиётига муайян хисса кушадилар. Социал стратификация-ахолининг перархик мавкеига мос равишда социал катламларга булинишидир. социал стратификация олий ва куйи

катламлар мавжудлигини, хукук ва имтиёзларнинг тенгсизлигини, маъсулият ва бурч тенгсизлигини эътироф этади. Социал стратификациянинг конкрет шакллари нихоятда хилма-хилдир. Агар жамият аъзоларининг иктисодий статуси турлича булса, мулкдор ва мулксизлар мавжуд булса, жамият кандай шаклда ташкил этилишидан катъий назар унинг иктисодий табакаланиши мукаррардир. Агар бирон бир гурух ичида мансаб ва обрусига, унвон ва лавозимига караб турли перархик ранг (даража) мавжуд булса, бу гурухнинг сиёсий диференцияллашганлигидан далолат беради. Агар жамият аъзолари уз фаолият турига караб турли гурухларга булинадиган булса, айрим касблар бошкаларига нисбатан кадрлирок булса, профессионал гурух аъзолари рахбарлар ва итоат килувчилрга булинган булса, бундай гурух профессионал гурух аъзолари рахбарлар ва итоат килувчиларга булинган булса, бундай гурух профессионал дифференциялашгандир. Социал стратификация иктисодий, сиёсий ва профессионал шакллардан ташкил топади. Барча аъзолари хар жихатдан тенг булган социал гурух хеч качон булмаган ва булмайди. Социал стратификация-хар кандай уюшган жамиятнинг доимий тавсифидир. Хар бир социал структура буш ерда вуждуга келмайди, балки илгари мавжуд булган социал структура негизида янгилик киритиш оркали вужудга келади. Утмишда мавжуд булган ва бугунги кундаги мавжуд социал структура уртасида тарихий алокадорлик мавжуддир. Ана шу богликлик инсоният жамияти ривожланишини ягона жараён сифатида руй беришини такозо этади. Тарих такрорланмайдиган фактларни урганади. Шу боисдан хам фатализм назариётчиларининг вокеа, ходисалар, фактларнинг албатта олдиндан белгиланганлиги тугрисидаги фикрига кушилиб булмайди. Тарихий даврлар индивидуал ходисаларни номаён этади. Инсоният тарихининг энг зарурият, бош шарти-инсондир.

2.Оила — жамиятнинг кичик ҳужайраси — жамият таркибининг муҳим қисми бўли ҳисобланади. У кишиларнинг табиий-биологик, ҳуқуқий, маънавий муносабатларига асосланган ижтимоий-этник бирликдир. Оила — жамиятнинг негизидир. "Бизнинг давлатимизни ҳам, — дейди И.А.Каримов, — катта бир оила деб тушуниш мумкин ва лозим. Бунда ўзаро ҳурмат ва қаттиқ тартиб бўлмаса, оиланинг барча аъзолари ўз бурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик билан мехр-оқибат кўрсатмаса, яхши ва муносиб тарзда яшаш мумкин эмас. Оила турмуш ва виждон қонунлари асосига қурилади, ўзининг кўп асрлик мустаҳкам ва манъавий таянчларига эга бўлади, оилада демократик негизларга асос солинади. Ўзбекларнинг аксарияти ўзининг шахсий фаровонлиги тўғрисида эмас, балки оиласининг, қариндош-уруғлари ва яқин одамларининг, қўшниларининг омон-эсонлиги тўғрисида ғамхўрлик қилишни биринчи ўринга қўяди. Бу эса энг олий даражада маънавий қадрият, инсон қалбининг гавҳаридир" 1 . Уруғ — қонқариндошлик замирида бирлашган ижтимоий — этник бирликнинг шакли бўлиб ҳисобланади. У ибтидоий жамоа тузумининг бошланғич даврларида вужудга келган. Қабила-ибтидоий жамоа тузумининг сўнги даврида қон-қариндош бўлган тил ва ҳудуди жиҳатидан бир-бирига яқин уруғларнинг ижтимоий- этник бирлигидир. Элат — жамият тараққиётининг кейинги босқичида тил, маданият, ҳудудий бирлик асосида бир неча қабилалар бирлигида юзага келган ижтимоий-этник шакли ҳисобланади. Миллат — ижтимоий-этник бирликнинг жамият тараққиётининг юқори босқичларига хос бўлган шакли ҳисобланади. 1 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли.- Т.:Ўзбекистон, 1992, 22-23- бетлар.

Ижтимоий-этник бирликлар бир-биридан ўзининг турмуштарзи, тили, тарихи, маданияти, урф-одатлари, иқтисодий ривожланиш даражасига кўра фарқ қилади. Ҳар бир миллатнинг қиёфаси, унинг катта ёки кичиклигидан қатъи назар энг аввало, ўзининг миллий онги ва психологиясида ифодаланади. Миллий психология — ҳар бир миллат вакилининг миллий ҳис- туйғулари, хатти-ҳаракатлари, руҳий кечинмалари, психик темпераменти ва феъл-атворлари каби муносабатларни намоён этади. Маълумки, миллий туйғу — бу табиий туйғудир. Айни пайтда миллий туйғу маънавий хаётнинг жуда ҳам нозик элементидир. Миллий туйғулар эса миллий иф-тихор, миллий ҳарактер, яъни миллий психологиянинг белгиларидан бири, унинг ажралмас қисмидир. Миллий ҳистуйғу миллий ифтихор билан боғлиқдир. У ўз миллатининг тарихини, ҳозирги аҳволи, миллий психологияси ва ҳарактерини руҳий тушуниш, эмодионал шаклда мужассамлашишидир. Миллий ифтихор ҳам миллий ўз-ўзлигини англашнинг кўринишидир. Миллий ўз-ўзини англашнинг ривожланиши билан миллий ифтихор, миллий ҳис-туйғулар намоён бўлади. Ижтимоий-этник бирликнинг муҳим томонини маданият ташкил этади. Маданият тарихи жамият тарихининг ажралмас бир қисмидир. Маданият тушунчаси инсон фаолияти туфайли яратилган барча моддий ва маънавий бойликлар мажмуасини ифодалаш учун ишлатиладиган атамадир. Ҳар бир халқнинг маданий бойлиги, ақл-идроки ва тафаккури, тарихи унинг тилида, ёзма ва оғзаки адабиётида ўз ифодасини топади. Тил бирлиги миллатнинг миллат бўлиб шаклланишида энг муҳим шартлардан биридир. Тил бўлмаса эл ҳам, миллат ҳам йўқ бўлади. Тил миллат тириклигининг, унинг яшаб турганлиги ва фаолият кўрсатаётганлигининг асосидир. Тил одамлар ўртасидаги энг муҳим алоқа, мулоқат воситасигина бўлиб қолмай, балки у ёки бу миллий маданиятнинг улкан ютуғи, халқнинг ижтимоий- иқтисодий, сиёсий-маънавий ҳаёти, кўп асрлик ривожининг кўзгуси ҳамдир.

Тил шу тил эгаси бўлган халққа куч-қувват, руҳий баркамоллик беради, унда миллий фахр-ифтихорни шакллантиради ва ривожлантиради. 3.Ижтимоий-этник гуруҳлар ҳаётининг асосини иқтисодий бирлик ташкил этади. Миллатларнинг шаклланишида моддий омиллар, муштарак иқтисодий ҳаёт кечириш муҳим аҳамият касб этади. Иқтисодий тараққиёт кишиларнинг миллат каби тарихан барқарор бирлигининг вужудга келиши учун асос бўлади. Миллатнинг яна бир хусусияти шундан иборатки, муш-тарак иқтисодий ҳаёт кечираётган, ижтимоий-этник бирликлари ўзаро қариндош- уруғчилик белгилари билан эмас, балки ҳудудий белгилар бўйича ажралиб туради. Яхлит ҳудудда истиқомат қилиш ишлаб чиқаришнинг ривожла- ниши, меҳнатнинг тобора тақсимланиб бориши, савдонинг, товар алмашувининг ўсиши натижасидир. Шундай қилиб, миллат кишиларнинг ягона тилда сўзлашиши, яхлит ҳудудда истиқомат қилиши, муштарак иқтисодий ҳаёт кечириши, умумий маданият ва руҳиятга эга бўлиши асосида тарихан ташкил топган барқарор бирлигидир. Кишиларнинг миллий бирлигини давлат ёки ирқий бирликлар билан тенглаштириб бўлмайди. Давлатлар бир ирқдан ёки турли ирқлардан ташкил топиши мумкин. Миллатлар эса юқорида эслатиб ўтилган ижтимоий-этник белгилар билан тавсифланади. Маълумки, дунёда яшаётган этносларнинг кўпчилиги ўз миллий давлатларига эга эмас. "Шу сабабли кўп миллатли ва кўп тилли мамлакатларда ўз давлатларига ном берган асосий миллат билан бу мамлакатларда истиқомат қилувчи этник озчилик ўртасидаги ўзаро муносабатлар ички сиёсий барқарорлик ва миллий хавфсизликнинг ҳал қилувчи шартларидан бири бўлиб қолмоқда" 1 . Тарих сабоқлари шундан далолат берадики, агар мавжуд ижтимоий- этник гуруҳлар ўртасида ҳамжиҳатлик, анъ-анавий уйғунлик вужудга келган бўлса, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт жадаллашади. Миллатларнинг ва

маданиятларнинг бир-бирига таъсир кўрсатиши бу давлатларда яшаётган халқларнинг маънавий-ақлий бойиши учун яхши манба бўлиб хизмат қилади.Аксинча, кўп элатли давлатлардаги миллатлараро муносабатларда ҳамжиҳатлик, уйғунлик мавжуд бўлмаса, ижтимоий тараққиётнинг ривожланишига катта путур етказилиши табиийдир. Шунинг учун ҳам кўп миллатли давлатларда истиқомат қилувчи ижтимоий-этник бирликлар ўртасидаги муносабатларга жуда эҳтиётлик ва зийраклик билан ёндошиш муҳим аҳамият касб этади. Ижтимоий тараққиёт жараёнида миллий ўзликни ангашнинг ўсиши ўз давлатчилигига эга бўлмаган этник гуруҳлар томонидан миллий озодлик ҳаракатларини келтириб чиқариши табиий ҳолдир. Миллий озодлик ҳаракатларининг асосий мақсади — мустамлакачилик зулмини йўқ қилиб, мустақил миллий давлат тузиш, миллатларнинг ўз тақдирини ўзи ҳал қилишига эришиш, чет эл давлатлари ҳукмронлигини тугатиш, миллий қадриятларни, одамларнинг ўзига хос хусусиятлари ва анъаналарини сақлаб қолишга қаратилган объектив эҳтиёждир. "Ҳар қандай миллат, у нақадар кичик бўлмасин инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай миллий бирликнинг, унинг тил, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ бўлиб кетиши Ер юзидаги маданий ва генетик фонднинг, шахс имкониятларининг қашшоқлашувига олиб келади. Шу боис ҳар бир этник бирликни сақлаб қолиш унга мансуб одамларнинг энг муҳим мақсади бўлмоғи керак. Ва бу мақсад, биринчи навбатда, ушбу этник гуруҳларни ўз ичига олувчи ҳар бир алоҳида давлатнинг вазифасидир" 1 . Ўрта Осиё халқларининг чоризм мустамлакачиларига қарши XIX асрнинг иккинчи ва XX асрнинг биринчи ярмида олиб борган курашлари, ҳозирги вақтда Ичкерия-Чеченистон халқлари томонидан Россияга нисбатан қилинаётган ҳаракатлар, Грузия ва Абхазия, Озарбайжон ва Тоғли Қорабоғ ва 1 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.:Ўзбекистон,1997,73-74-бетлар.

бошқа жойларда содир бўлаётган вазиятлар миллий озодлик ҳаракатларининг нақадар авж олиб кетганидан далолат беради. Миллатлараро муносабатлар айни вақгда, давлатлараро эканлигини ҳеч қачон эсдан чиқармаслик даркор. Бунга Югославия, Исроил ва Фаластин ўртасидаги кескинликлар яққол мисол бўла олади. Этник тозалаш сиёсати туфайли сайёрамизнинг у ёки бу мамлакатларида содир бўлаётган миграция жараёнлари мазкур давлатларнинг ижтимоий-этник таркибининг хилма-хил бўлишига олиб келмоқда. Бу эса, ўз навбатида, бирқатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Мисол тариқасида шуни кўрсатиб ўтиш жоизки, ҳозирги даврда Олмония Федератив Республикасида икки миллиондан ортиқ турк мигрантлари истиқомат қиладилар. Францияга кўчиб келган мигрантларнинг сони бундан кам эмас. Англия ва АҚШ маъмуриятлари кўчиб келаётганлар сонини чеклаш йўлларини излаб, турли қонунлар ишлаб чиқмоқдалар.Собиқ Иттифоқ пароканда бўлиб, унинг ўрнида мустақил давлатларнинг барпо этилиши туфайли миллий ўзликни англаш жараёни янада ривожланиб кетди. Мустабид тузум ҳукмронлик қилиб турган йиллари Ўрта Осиё ва Қозоғистон Республикаларига қатағон қилинган чеченлар, месхети-турклар, қорачойлар ва бошқалар ўзларининг ота маконига қайтиб кетдилар, бу қатор сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маданий-маънавий муаммоларни юзага келтирди. Мана шундай вазиятни минтақамизда кўп йиллар яшаб, эндиликда Олмония Федератив Республикасига кўчиб кетиш истагини билдираётган немислар мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Янги мустақил давлатларга эски тузумдан мерос бўлиб қолган мазкур муаммолар миллатлараро муносабатларни йўлга қўйишда алоҳида эътибор беришни талаб қилмоқда. Кўп миллатли давлатларда ижтимоий-этник муносабатлардаги уйғунликни таъминлашда барча этник гуруҳларнинг манфаатларини эътиборга олиш катта аҳамият касб этади. Миллий манфаат теран ижтимоий-психологик ҳодиса бўлиб, миллатларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий ҳаётини ҳар

томонлама қамраб олади. Бошқача айтганда, ҳаққоний миллий манфаатлар бу муайян миллат вакилларининг қўллаб-қувватлаётган талаб ва эҳтиёжлари йиғиндисидан иборатдир. Мана шундай қарашдаги миллий манфаатлар ва эҳтиёжлар бошқа миллат вакиллари манфаатларига зид бўлмаслиги керак. Бир миллат "ўз эҳтиёжлари ва манфаатларини бошқа миллатнинг ёки бошқа халқлар вакилларининг худди шундай интилишларини камситиш ҳисобига рўёбга чиқармаслиги лозим. Баъзи миллат, этнослар вакилларининг бошқаларга такаббурлик билан, менсимай муносабатда бўлиши каби ҳолатлар юзага чиқиши мумкин бўлган ҳар қандай шароитга барҳам бериш лозим" 1 . Миллатлар ва миллий манфаатлар, миллий эҳтиёжлар мавжуд экан, уларни назар-писанд қилмасликка асло йўл қўйиб бўлмайди. Бир миллатнинг манфаатлари бошқа миллат ва элатларнинг манфаатларидан ажратилмаган ҳолда ўрганилиши лозим. У ёки бу миллатнинг манфаати умумхалқ, умуммиллий манфаатлар билан уйғун бўлмоғи керак. Умуммиллий манфаатлар миллий манфаатлардан фарқли ўлароқ алоҳида ёки бир гуруҳдаги кишиларни эмас, балки мамлакатдаги барча мавжуд миллат, элат ва халқларнинг мақсад ва интилишларининг яхлитлиги, умумийлигини ифодалайди. Миллий ва умуммиллий манфаатлар бир-бири билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун уларни бир-биридан ажратиб ёки бир-бирига қарама-қарши қўйиб бўлмайди. Умуммиллий манфаатлар миллий манфаатларга нисбатан устувор туради. Умуммиллий манфаатлар қуйидагиларни ифодалайди: -барча халқларнинг миллатидан ва яшаш жойидан қатғи назар, тенг ҳуқуқлилиги ва эркин ривожланишини таъминлаш; - халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши, миллий қадр-қимматни қарор топтириш; 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997,74-бет .

-она тили ва маданиятини, халқ урф-одатлари ва анъаналарини ривожлантириш ҳуқуқи билан таъминлаш; -кам сонли халқларнинг, миллий гуруҳларнинг манфаатлари ва қизиқишларини ҳимоя қилиш, улар турмушининг анъанавий шаклларига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш, қатағонга учраган ва зўрлаб кўчирилган халқарнинг ҳуқуқғгарини тиклаш, мана шу зўравонлик ҳара- катлари оқибатларини бартараф этиш, уларга зарурий ёрдам бериш; -миллий экстремизм, шовинизм, ирқчилик, фуқароларнинг миллатларига ёки тилига, турмуш ёки яшаш жойига қараб камситилишининг ҳар қандай кўринишига қарши курашиш; -ҳар қандай кўп миллатли давлатнинг миллий хавфсизлигини таъминлаш ва қўриқлаш. Юқорида кўрсатиб ўтилган муносабатларнинг барчаси айнан ҳаётимиз мезонидан келиб чиқаётган ҳаққоний талаблардир. Буларга вақтида эътибор бермаслик, ўз навбатида, кўплаб салбий ижтимоий оқибатларга олиб келиши муқаррар. Маълумки, Ўзбекистон халқининг этник таркибида туб аҳоли устун мавқени эгаллайди. Шу билан бир вақтда республикамиз ҳудудида ўз маданияти ва анъанасига эга бўлган юздан зиёд миллат вакиллари яшаб турибди. Ўрта Осиё туб халқпари табиатида бошқа миллатларнинг вакилларига нисбатан кенг феълликнинг мавжудлиги билан ажралиб туради. "Халқимиз, — дейди И.А.Каримов, — ва давлатимизнинг тарихий хотирасида антисемитизм, ирқчилик ва ўзга миллатга, ўзга халққа менсимасдан, ҳурматсизларча муносабатнинг бошқача шакллари намоён бўлган шармандали саҳифалар йўқлиги билан фахрланади" 1 . Миллатидан қатъи назар инсонларга хайрихоҳлик билан муносабатда бўлиш, ўзгалар кулфатига ҳамдард бўлиш ва ўзаро ёрдам кўрсатиш 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т.:Ўзбекистон,1997,73-74-бетлар.

Ўзбекистон халқига хос фазилатлардандир. Бу халқимиз тинчлигининг асосий манбаидир. Миллий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг ажралмас қисмидир. Шунинг учун ҳам миллий ва миллатлараро муносабатларда ижтимоий ҳаётимизнинг барча соҳаларида рўй бераётган ўзгаришлар, қийинчиликлар, зиддиятлар ўз аксини топмай қолмайди. Ҳар қандай ри- вожланишга ҳам зиддиятлар хос бўлади, улар милдатлараро муносабатлар соҳасида ҳам муқаррардир. Энг муҳими уларнинг доимо юзага келиб турадиган жиҳатлари ва қирраларини кўра билиш, ҳаёт ўртага қўяётган саволларга ўз вақтида тўғри жавоб топиб беришдан иборат. Мустақилликка қадар нашр этилган илмий ишларда, собиқ раҳбарларнинг баландпарвоз нутқларида миллий муносабатларда ҳеч қандай муаммо йўқлиги, бўлиши ҳам мумкин эмаслиги ҳақида зўр бериб гапирилди, бу соҳадаги ютуқлар бир ёқлама, фақат яхши томондангина баён этилди ва бўрттирилди, реал ҳақиқат бузиб кўрсатилди. Умумтараққиётнинг барча соҳаларида мавжуд бўлган зиддиятлар ҳақида, миллатлараро муносабатларда, маданият соҳасида, аҳолини озиқ-овқат, уй-жой, тиббий хизмат билан таъминлаш, миллий кадрларни ўстириш каби сохалардаги муаммолар эътиборга олинмади, керакли чора-тадбирлар кўрилмади. Бунинг натижасида кўп йиллар давомида юзага келган муаммолар йиғилиб-йиғилиб ижтимоий зиддиятларни кескинлаштирди ва собиқ тузумнинг емирилишига олиб келди. Шуни эслатиб ўтиш жоизки, миллий сиёсатдаги бузилишларнинг катта қисми шахсга сиғиниш даврида юз берди. Бутун-бутун халқлар, элат ва миллатлар қатағон қилинди. 1941—1945 йилларда Шимолий Кавказ ва Қрим аҳолиси — қалмоқлар, чеченлар, ингушлар, қорачойлар, Крим та-тарлари ва бошқалар зўравонлик йўли билан ўз юртларидан Шарққа томон кўчирилди. Кўчирилган халқларнинг умумий сони тахминан 3 миллион кишини ташкил қилди. Мажбурий равишда ўз ҳудудларидан бадарға қилинган халқларга

нисбатан асоссиз чеклашлар жорий этилди, улар-нинг барча ҳақ-ҳуқуқдари ва эркинликлари камситилди. 50—60-йилларда миллий муносабатлар соҳасидаги салбий хатолар кўпайгандан кўпайиб бораверди. Миллий муносабатлардаги муаммолар, камчиликлар ва қийинчиликлар хусусида сукут сақланди, кенг жамоатчилиқдан бор ҳақиқат атайин яширилди, ютуқлар керагидан ортиқча мақталди. Миллатлар ва элатларнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий манфаатлари эътиборга олинмади. 60—70-йилларда мамлакат иқтисодиётида рўй берган танглик, ижтимоий, маънавий ва ахлоқий соҳалардаги бузилишлар, порахўрлик, танишбилишчилик, ўз вазифасини суистеъмол қилишлар, қўшиб ёзишлар ва бошқа салбий ҳодисалар миллий ва миллатлараро муносабатларнинг ҳолатига кескин таъсир кўрсатди. Ана шу салбий ҳодисаларнинг ҳаммаси ҳар хил миллатчилик кайфиятларининг намоён бўлиши, миллатлараро низолар вужудга келиши учун негиз яратди. Мустақиллик туфайли жамиятимизнинг барча соҳаларида содир бўлаётган туб сифат ўзгаришлар миллатлар ва миллатлараро муносабатларни такомиллаштирилишига қулай шарт-шароитларни вужудга келтирди. Айни вақгда шулардан тўлиқ фойдаланган ҳолда миллий ва миллатлараро муносабатлар соҳасидаги барча мавжуд камчиликларни бартараф этиш устида мунтазам равишда кўпгина ижобий ишлар қилинмоқда. И.А.Каримов таъкидлаганидек, миллатлараро муносабатлар соҳасида муайян, ноантагонистик зиддиятларнинг мавжудлиги янги мустақил давлатларнинг қарор топиш даври учун реал ҳодисадир. Лекин мавжуд зиддиятларнинг халқлар ва давлатларнинг хавфсизлигига таҳдид соладиган фожиали оқибатларга олиб борувчи миллатлараро можароларга асло йўл қўйиб бўлмайди. Миллий ва миллатлараро муносабатлар соҳасидаги муаммоларни ҳал қилишда минтақадаги этник-нуфус вазиятни, аҳолининг полиэтник таркибини ҳисобга олиш катта аҳамият касб этади. Ўзбекистоннинг туб

аҳолиси — ўзбеклардир. Уларнинг мамлакат аҳолиси таркибидаги ҳиссаси 78% ни ташкил этади. Республиканинг иккинчи туб аҳолиси қорақалпоқлар 2,1%, тожиклар 4,7%, қозоқлар 4,1%, қирғизлар 0,9%, туркманлар 0,6% ни ташкил этади. Республикада улардан ташқари татарлар, Қрим татарлари, озарбайжонлар, бошқирдлар, уйғурлар, славян халқларидан—руслар, украинлар, белоруслар, шунингдек, поляклар, чехлар, словаклар, болгарлар истиқомат қилади. Шунингдек, Ўзбекистонда форслар, пуштунлар, балужлар, корейслар, арманлар, яҳудийлар ва бошқалар ҳам яшайди. Уларнинг турли-туман эҳтиёжларини қондириш учун республикамизда қатор чора-тадбирлар қилинмоқда. Она тилида таълим олиш борасидаги эҳтиёжлари тўлароқ қондирилмоқда. Кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш, маданият ва маънавий бойликларни тақсимлаш масалаларида ижтимоий адолат тамойилларига асосланилмоқда. Миллий тилларда рўзномалар, китоблар, дарсликлар, ўқув қўлланмалари ва бошқа адабиётлар нашр этилмоқда. Кўпчилик миллатларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олиб телевизион кўрсатув ва радио эшиттиришлар кенгайтирилмоқда, миллий маданият марказлари очилмоқда. Бошқа миллатларнинг вакиллари давлат ва жамоат ишларига жалб қилинмоқда. Этник гуруҳлар, миллатлараро муносабатлар масаласида йўл қўйилган хато ва камчиликлар қандай салбий оқибатларга олиб келганлигини, нималарда намоён бўлаётганлигини билиш, миллий масалада келажакда бундай вазиятлар такрорланишига йўл қўймаслик учун уларни келтириб чиқарган ва кескинлаштириб юборган сабабларни чуқур ва атрофлича идрок қилиш миллий сиёсат юритишда катта аҳамият касб этади. Мамлакатимизда барқарорлик, тинчликни сақлаб, ижтимоий- иқтисодий тараққиётни жадаллаштиришда миллат ва элатлар ўртасидаги дўстликни кучайтириш, уларнинг ҳамкорлигани мустаҳкамлаш катта аҳамият касб этади.

Ҳозирги вақтда мавжуд бўлган ҳар бир миллий маданиятдаги ютуқлар, унинг ижобий, фойдали томонларини доимий равишда ўрганиш, улардан кенг ва атрофлича фойдаланиш миллий маданиятларни ўзаро бойитишнинг, кишиларни байналминал руҳда тарбиялашнинг зарур йўлларидан ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида барча этник гуруҳлар ва миллатлар ўртасида шу ҳудудда яшайдиган ҳар қандай одамга ўзини эркин ва тенг ҳуқуқли деб ҳис қилиш учун барча имкониятлар яратиб берилган. Уларнинг фуқаро-лик, шахсий, ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида кафолатланган. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг "Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонунда Ўзбекистон Республикасининг ҳамма фуқаролари "ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий мавқеи, ирқий ва миллий мансублиги, жинси, маълумоти, тили, динга муносабати, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатъи назар" тенг сайлов ҳуқуқига эга деб ёзиб қўйилган. Шунингдек, Ўзбекистон ҳудудида яшайдиган этник озчиликнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида ҳам алоҳида кўрсатиб ўтилган. Конституцияда ёзилганидек, "Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урфодатлари ва анъаналари ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади". Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, жамиятимизда кундан-кунга мустаҳкамланиб бораётган миллий ҳамжиҳатлик, миллий бирдамлик нафақат республикамиз туб аҳолиси — ўзбеклар, қорақалпоклар билан бошқа миллатлар ўртасида, балки Ўзбекистонда яшаётган бошқа миллатларнинг вакиллари орасида ҳам этник-маданий асосларда жипслашиш жараёнлари фаол юз бермоқда. Республикамизда ҳозирги кунда 80 дан ортиқ миллий-маданий марказлар фаолият кўрсатиб келмоқда. Улар кўп миллатли Ўзбекистоннинг жамиятни сиёсий, иқтисодий, маданий-маънавий жиҳатдан қайта қуриш

жараёнида ижобий ролғ ўйнамоқда. Миллатлараро тинчлик, тотувликни таъминлашда ўзбек миллатининг бошқа суверен давлатларда, хусусан, Ўрта Осиё мамлакатларида яшаётган ўз этник қардошлари билан яқин муносабатда бўлиши катта аҳамият касб этади. Мавжуд маълумотларга кўра, ҳозирги кунда кўпгина ўзбеклар бошқа республикаларда яшаб келмоқдалар. Масалан, Тожикистонда жами аҳолининг 24,4 фоизини, Қирғизистонда — 13,8 фозини, Туркманистонда — 9,0 фоизни, Қозоғистонда — 2,5 фоизни ўзбеклар ташкил этади. Маълумки, Туркистон халқларининг кўп асрлик тарихи, бой маданияти, ранг-баранг урф-одат ва анъаналари бир-бири билан чамбарчас боғланиб кетган. Улар Туркистонни ўзларининг муқаддас ватани деб билганлар. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг "Туркистон — умумий уйимиз" ғояси минтақамизда истиқимот қилувчи миллий-этник бирликни янада мустаҳкамлаб, минтақамизда барқарорлик, тинчликни сақлаб қолишда қўл келмоқда. "Туркистон — умумий уйимиз" ғоясини, асосланган ўзаро муносабатлар кон- цепдиясини илгари сурар эканмиз, — дейди И.А.Каримов, — минтақада ҳам, унга кирадиган айрим давлатларда ҳам инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тартибга солинишини истаймиз" 1 . Миллатлараро муносабатлар жараёнида миллий ва минтақавий хавфсизликка путур етказиши мумкин бўлган ҳар қандай вазиятларнинг олдини олиш учуи қуйидаги қоидаларға амал қилишимиз керак: 1.Давлатнинг этник сиёсати шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг устивор бўлишига асосланиши даркор, шунингдек, миллий озчиликнинг ҳуқуқлари ҳам камситилмаслиги шарт. 2. Давлатнинг этник сиёсатидаги бош йўл миллатлараро зиддиятларни амалий тарзда ҳал қиладиган усулларга асосланиши лозим. 3. Жамиятимизнинг бозор муносабатларига асосланадиган иқтисодий тараққиёти республикамизда яшаётган барча миллатларнинг манфаатларига мос бўлмоғи керак.

Миллатлараро ҳамдўстлик, тинчлик, тотувлик — мустақиллик туфайли қўлга киритилган энг катта ютуғимиздир. "Ўзбекистон аҳолисининг кўп миллатлилиги, — деб ёзади И.А.Каримов, — ўзбек халқининг миллий ўзлигини англаши ва маънавий қайта тикланишининг ўсиши билан чамбарчас боғлиқ ҳолда жамиятни янгилаш, уни демократлаштиришга ундовчи зўр куч бўлиб хизмат қилмоқда. Бу республиканинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши учун қулай шарт-шароит яратмоқда" 1 . Халқларимиз азалдан орзу қилиб келган миллатлараро дўстлик, ҳамжиҳатлик, тинчлик, тотувликка эришган эканмиз, эндиликда бизнинг олдимизда турган долзарб вазифа — ана шу олий ижтимоий-сиёсий қадриятларни қўлдан бермай, авайлаб-асраб, кўз қорачиғидай эҳтиёт қилиб, сақлаб қолиш устида доимий ҳаракат қилишимиз даркор. Бунга Республикамизда яшовчи ҳар бир инсон — ёшидан, миллатидан қатъи назар, ўз ҳиссасини қўшмоғи керак. Бунинг учун Президентимиз атрофида жипслашиб, халқ билан бамаслаҳат, бир танбир жон бўлиб, ҳалол меҳнат қилиб мустақилликни янада мустаҳкамлашимиз даркор. 1 И.А.Каримов.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т.:Ўзбекистон, 1997, 72,84-бетлар.

$Адабиётлар : 1. Каримов И.А.Узбекистоннинг истиклол ва ТАРАККИЁТ ЙУЛИ.т. 1992 Й. 2. Каримов И.А . Узбекистон иктисодий ислохотларни ч\укурлаштириш йулида Т. 1995 й. 3. Каримов И.А . Узбекистон XXI аср бусагасида Т. Узб. 1997й. 4. Каримов И.А . Узбекистон XXI асрга интилмокда Т. Узб. 1999 й. 5. Каримов И.А. Донишманд халкимизнинг иродасига ишонаман. «Фидокор» газ. 2000 й. 8 июнғ.$

O'xshashlar

Жамиятнинг социал хаёти

Социал фалсафа масалалари. Сиёсат фалсафаси

Ижтимоий тузилмалар ва шахс социологияси

Ижтимоий тараққиётнинг субъектлари ва ҳаракатлантирувчи кучлари

Ижтимоий билиш. Жамиятни илмий билиш ва бошқариш