Ижтимоий тузилмалар ва шахс социологияси

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

242.5 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий тузилмалар ва шахс социологияси Режа: 1.Ижтимоий стратификация социологияси 2.Ёшлар социологияси 3.Девиант хулк-атвор социологияси 4.Шахс, жамият ва давлат социологияси.

Таянч иборалар Стратификация, бегоналашув, ижтимоий назорат, меъёр, девиант хулк- атвор, ижтимоий бирдамлик, ижтимоий динамика, ижтимоий мослашув (адаптация), девиантлик, анамия, ёшлар социологияси, статус, страта, ижтимоий узгарувчанлик, инсон, индивид, шахс, фаолият субъекти, социал- типик, табиий ва ижтимоий эҳтиёжлар, ижтимоий мавқе, шахс фаолияти, референт гуруҳ, расмий ва норасмий гуруҳлар, социал гуруҳ. 1-масала . Социал стратификация ҳамда унинг тарихий типлари . Стратификация (лот стратум - қатлам ва фацио – бажараман) - жамият тузилмаси, алоҳида қатламлари, ижтимоий табақаланиш белгилари тизими ва тенгсизликни ифода этувчи социологик тушунчадир. Социал стратификация - социологик тушунча бўлиб, жамият ва унинг айрим қатламлари тузилишини, ижтимоий табақаланиш, тенгсизлик белгилари тизимини ифодалайди. ёки бошқача айтганда: жамиятнинг мулк, мақом ва ҳокимият муносабатларидан келиб чиқадиган тизими бўлиб, у ижтимоий роллар ва вазифаларни ўзида акс эттиради. Социал стратификация жамиятдаги меҳнат тақсимотида турли гуруҳларнинг ижтимоий дифференциациясидан (табақаланишуви), шунингдек у ёки бу фаолиятнинг аҳамиятини ва ижтимоий тенгсизликни қонунийлаштирувчи қадриятлар ва маданий намуналар (стандартлар) тизимининг хусусиятидан келиб чиқади. Ижтимоий стратификациянинг асосий вазифаси - турли фаолият хиллари учун рагбатлантирувчи тизим ёрдамида ижтимоий ролларни мос равишда идрок этиш ва бажаришни таъминлашдир. Социал стратификация: маълумот, маиший шароит, Машгулот даромад, руҳий, дин ва шу каби белгилар асосида жамият «юқори», «ўрта» ва «қуйи» синфлар ҳамда страт (қатлам)ларга (2 дан 6 гача) бўлинади. Тенгсизлик ҳар қандай жамиятда бор. Социал стратификация тизимида кишиларнинг ўз

$қобилиятлари ва куч-гайратларига мувофиқ мақомларни ўзгартиришлари (социал мобиллик) эса жамиятнинг барқарорлигини таъминлайди ва синфий курашни «ортиқча» қилиб қўяди (Марксистик тадқиқотлар ижтимоий синфлар назариясига асосланиб келинган) Жамиятнинг ижтимоий, таркибий тузилиши қуйидагича: 1. Социал стратификация, социал мобиллик тушунчалари 1 . 2. Иқтисодий ва тақсимот муносабатлари. 3. Ижтимоий-синфий муносабатлар. 4. Ижтимоий демографик муносабатлар. Жамият тараққиёти ижтимоий гуруҳлар ҳарактерига ва ўзаро алоқадорлигига боглиқ. Унинг ҳарактерига: оила, мактаб, давлат партиялар, иқтисодиёт, фан, маданият, матбуот, со\лиқни сақлаш каби соҳаларнинг ривожланиши ўзаро мос равишда бўлади. Ана шу гуруҳ муносабатларида қайсилари пешқадам роль ўйнайди? Кайсилари асосий роль, бўйсунувчи ҳарактерга эга «Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади», деб Конституцияда кўрсатилган. Ҳар бир ижтимоий гуруҳ, айрим олинган шахс ҳам жамият ижтимоий таркибида ўз ўрнига эга. Шахс ўзининг жинси, ёши, ижтимоий келиб чиқиши, маълумоти, мутахассислиги, оилавий аҳволи, миллати ва бошқа шу кабилар билан муайян ижтимоий таркибга киради 2 . Жамиятнинг ижтимоий таркиби - ижтимоий гуруҳлар, уларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўз мавқеи билан фарқ қилувчи томонлари мажмуидан иборат. Олдинги замонларда ҳам жамият турли гуруҳлардан ташкил топган. Масалан, Ҳиндистонда жамият: а) юқори табақа – брахманлар; б) ўрта табақа - кшатрийлар (жангчи тоифаси) в) шудралар (қора халқ)дан иборат гуруҳларгажратилган. кадимги юнон файласуфи Афлотун (эр.аввал 4-аср) жамият аъзоларини 3 гуруҳга ажратган: 1 Юнусов К. Социология. Андижон, 1997, 51-58-бетлар. 2 У збекистон Республикаси Конституцияси. Т.: У збекистон, 1999, 7-бет.$

а) файласуфлар (юқори табақа бўлиб, давлатни бошқарувчи синф); б) ҳарбий жангчилар; в) қуллар - қуйи табақа; Гарб социлогиясида жамият ижтимоий таркиби социал стратификация тушунчаси асосида ўрганилади. Демак стратификация Гарб социологиясининг асосий тушунчаларидан бири бўлиб, жамият ижтимоий таркибининг ижтимоий табақаларга, гуруҳларга ажратилганини, жамиятдаги ижтимоий тенгсизликни ифода қилади. Социал стратификация назарияси марксизм социологиясининг синфлар ва синфий кураш назариясига зид бўлиб, жамиятнинг синфларга бўлинишининг асосий сабаби мулкий муносабатлардаги ҳолатни табиий- тарихий қонуният сифатида қарайди. Бу синфларни ижтимоий қатламлар ва гуруҳларнинг маълумоти, психологик жиҳатлари, турмуш шароити, ижтимоий бандлик, даромади ва бошқа хусусиятлар билан фарқ қилади. АКШлик социолог Т.Парсонс: «Стратификация - ижтимоий тизим таркибий зиддиятининг асосий юзага келтирувчиси» деб, уни ривожлантирди. Гарб мамлакатлари социологлари жамиятни «юқори», «ўрта», «қуйи» синф ва қатламлардан иборат деб талқин қилишади. Масалан, Гарбий Германиялик социолог Р.Дарендорф жамиятни бошқарувчи ва бошқарилувчилар тоифасига бўлади. Ўз навбатида бошқарувчилар тоифаси 2 гуруҳдан: а) мулкдор бошқарувчилар ва б) мулкдор бўлмаган бошқарувчилар - маъмурий бюрократ менеджерлардан иборат дейди. Бошқарилувчилар тоифаси ҳам 2 га: юқори - «ишчи аристократияси» ва қуйи - малакаси паст даражада бўлгaн ишчилардан иборат бўлиб, бошқарувчилар ва ишчи аристократиясининг қўшилишидан шаклланмоқда, деб фикр билдиради. Жамият ижтимоий таркиби турли ижтимоий бирликлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ҳам ифодалайди. Масалан: - ижтимоий-синфий, гуруҳлараро (синфлар, ижтимоий табақалар, қатламалар);

- ижтимоий-демографик (ёшлар, ўрта ёшлар, халқлар); -ижтимоий-профессионал (касб-корга қараб ўқитувчилар, инженер, тиббиёт ходимлари); - ижтимоий-ҳудудий (минтақа, шаҳар, қишлоқ, район, маҳалла, аҳолиси) Ижтимоий ў згарувчанлик тушунчаси : Ижтимоий ўзгарувчанлик социологик тушунча бўлиб, демографик ва ижтимоий фаолиятларда қўлланилади. Шахснинг бир синфдан иккинчи бир синфга, бир ижтимоий гуруҳдан иккинчи бир ижтимоий гуруҳга ўтиши, жамият ижтимоий таркибида тутган ўрнини, ўзгаришини билдиради. Шахс мисолида гўдак бола, ўсмир, ёшлик, ўрта ёшлик, қарилик. Маълумот, олаи, ҳунар ўрганади, касб эгаллайди. Унинг жамиятда тутган ўрни ўзгариб боради. Ўқувчи эди, ишчи бўлди, ё студент бўлди, нафақахўр ва бошқа. Жамият мисолида . Жамият асосини ташкил этган инсонлар ҳаётида ижтимоий ўзгарувчанлик жараёни содир бўлади. Синфлар пайдо бўлишида, синфларнинг бир кўринишдан иккинчи бир кўринишга ўтишида, жамият синфий структурасида, ундаги ишлаб чиқариш кучлари жойлашишида, тараққиётида, фан, техника, маданият, саънат тараққиётида ўз аксини топади. Масалан, қул, крестиян, ишчи, совхозчи, помешчик, капиталист, фермер. Ижтимоий ўзгарувчанлик турли кўринишларда содир бўлади ёки социал мобиллик тушунчаси билан боглик. Кишиларнинг ижтимоий погоналардан 2 йўналиши бўйича ҳаракат қилишидир: 1) Вертикал (йўналиш) ижтимоий ўзгарувчанлик. Бу бир ижтимоий тизимда тутган ўрни, ўзгаришдир. Масалан, шахс мисолида: ўқувчи, ишчи, хизматчи, олим, колхозчи, пенсионер ва ҳоказо (Юқори ва паст даражага қараб ўзгариб боради). 2) Горизонтал (йўналиш) ижтимоий ўзгарувчанлик. Бир ижтимоий гуруқ доирасидаги ўзгаришлар ёки ижтимоий даражадаги ўзгаришлар. Масалан, ишчи 1-5 разряд, аспирант, кандидат, фан доктори, академик.

Ижтимоий ўзгурувчанликнинг турлари: 1. Репродуктив. Ишлаб чиқариш, тузилиши, экологик ўзгаришлар. 2. Статусли - хизмат погонасига кўтарилиш, ҳаёт даражаси ва бошқа. 3.Территориал - қишлокдан шаҳарга кўчиш, ишлаб чиқаришни кўчириш, бир давлатдан иккинчисига қўшиш ва ҳ.к. 4. Маънавий - манфаатлар, қадриятлар, фикр, гушунчалар, ҳис-туйгулар. 5. Сиёсий (синфий структура), ҳукмронлик шакли. 6. Илмий-техникавий ва ҳоказо. Жамият ижтимоий таркибининг яна бир йўналиши – мамлакат халқ хўжалигида банд бўлган ижтимоий гуруҳлар ва таркибини ўрганишдир. Аҳолининг уй-жой билан бандлиги, маиший хизмат ва бошқа. Таълим даражаси, мансаб даражаси, ижтимоий-ҳудудий йўналиш ва бошқалар. Иқтисодий ва тақсимот муносабатлари. Бунда асосий эътибор- меҳнатнинг ижтимоий муаммолари, меҳнат фаолияти ва тақсимот муносабатларини ўз ичига олади. Тақсимот муносабатлари - ҳаётий неъматлар юзасидан итимоий гуруҳлар ва қатламалар ўртасидаги муносабатлардир. Бозор мутносабатларига ўтишнинг (Ўзбекистонда) 5 та тамойили бор: 1) иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги; 2) давлат бош ислоҳотчилиги; 3) қонун устуворлиги; 4) ўткир ижтимоий сиёсат (шу масалага тааллуқлидир); 5) бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш. Кучли ижтимоий сиёсат принциплари эса қуйидагилардан иборат: 1) Аҳолини иш билан таъмин қилиш ва меҳнат бозорини шаклан-тириш. 2) Даромад сиёсатини юргизиш: пул даромадлари. 3) Ижтимоий таъминот, ижтимоий кафолатлар, кам таъминлаган-ларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш. 4) Аҳолига ижтимоий хизматлар кўрсатиш. 5) Халқнинг моддий турмуш шароитини яхшилаш.

6) Ҳар кимнинг меҳнатига ва ҳар кимнинг қобилиятига яраша принципига риоя қилиш. «Адолат бу - кишилар ўртасидаги тенгликни назорат қилишдирким, токи бир тоифа бошқа тоифа устидан ҳукмрон бўлмасин, ҳар қайси табақа ушбу қоидага риоя қилсин», деган эди Ҳусайн Воиз Кошифий «Аллоҳи Муҳсинийдан» (1440-1505) асарида. Ижтимоий-синфий муносабатлар: (Синфлар ўртасидаги муносабатлардир). Бунда: 1) инсонлар ўртасидаги ўзаро боглиқлик; 2) турли ижтимоий гуруҳлар, қатлам, тоифалар ўртасидаги ҳаётий эҳтиёжларни қондириш бўйича ўзаро боглиқлик билан юзага келадиган муносабатлар. 3) инсонларнинг ижтимоий-маиший соҳадаги ўзаро боглиқлик муносабатлари. Мулк шакллари қуйидагилардан иборат: 1) Давлат мулки. 2) Давлатга қарашли бўлмаган мулк: а) хусусий мулк; б) жамоа (ширкат) мулки. 3) Юридик ва жисмоний шахслар, бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлар мулки. 4) Аралаш мулк шакли. Ҳозир Ўзбекистонда умуман мулкдорлар синфи шаклланишининг 2 та шарти манбаи мавжуд: 1) Кичик ва хусусий тадбиркорликни кенг ревожлантириш; 2) кимматбаҳо қогозлар бозориии ривожлантириш 3 . 4. Ижтимоии-демографик муносабатлар (аҳолининг ёши, ўсиши, иш билан таъминланганлик ва бошқалар киради. Умуман, стратификация йигиндилари: - даромад; 3 Каримов И.А. Бун ё дкорлик й у лидан 4-том. Т.: «Узбекистон», 1996, 174–175- бетлар.

- бойлик; - обрў. Стратификациянинг тарихий типлари: - даромад; - ҳокимият; - обрў. Барча инсонлар билим олишда тенглик принципидан фойдаланади. Стратификация кишилик жамиятининг пайдо бўлиши, тугилиши билан юзага келади. 1. Кулдорлик - кишиларни қарам қилишнинг иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий шаклидир. Тенгсизлик даражасининг кўринишидир. 2. Касталар (лат. Партугал. гуруҳ, тоифа, табақа) – одам тугилганидан бошлаб аъзо бўлиб қоладиган ижтимоий гуруҳлар (стратлар) дир. 3. Табақалар - таомиллар ёки ҳуқуқ, қонунлари билан мустаҳкамланган наслдан-наслга ўтувчи ҳуқуклар ва бурчларга эга бўлган ижтимоий гуруҳлар. 4. Синфлар - синфлар пайдо бўлиши ХVIII-Х1Х аср билан боглиқ АКШ - ўрта синфлар жамияти. АКШда 4 та асосий синфлар бор: - олий; - урта; - ишчи; - қуйи синфлар. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда табақаланишда синфлар: бойлар, ўрта, камбагаллар мавжуд. Стратификациянинг аралаш типи бор. Ҳозир бизда мулкдорлар синфи шаклланмоқда. 5. Синфсиз жамият… Бу «Марксизм-ленинизм таълимотида» айтилган. 6. Ўзбекистон Республикасида жамият ижтимоий тузилиши: Бозор муносабатлари билан боглиқ бўлган мулкчиликнинг 4 та тури ва шунга

мувофиқ синфлар юзага келди. Мулкдорлар синфи шаклланиб бормоқда 4 . (53-54-моддалар). Жамиятнинг моддий-ишлаб чиқариш жараёни социологияда ижтимоий тизим сифатида олиб қараб ўрганилади. Моддий ишлаб чиқариш тизими- ижтимоий ҳаёт соҳаси бўлиб, кишиларнинг моддий неъматлар ишлаб чиқариш фаолияти билан боглиқ. Ҳар қандай ижтимоий жараёнлар инсон фаолияти билан уйгунлашади. Муайян ижтимоий бирлик сифатида уюшган кишиларнинг катта-катта гуруҳлари, синфлар, миллатлар миллий-этник, ижтимоий-демографик, нисбатан кичик тизимлар: ўқув-тарбиявий, оила-турмуш ва бошқа гуруҳлар, ижтимоий ташкилотлар, бирлашмалар, иттифоқлар–жамиятнинг ижтимоий таркибини ташкил қилади. Улар тарихий ривожланиш босқичларида турли ижтимоий асосларда шаклланадилар. Яшаш шароитига, ривожланиш хусусиятларига, ижтимоий эҳтиёжга, мнфаатларга ва муайян мақсадга эга бўлади. Ижтимоий тизимлар занжирида турли ўзига хос ҳалқага эга бўладилар. Ички ташкилий тузилиши, ҳарактери, функционал ва ривожланиш даражаси, турмуш тарзи, фаолият шакли ва усуллари билан қадриятлар тизими, норма, гоялари, қарашлари ва бошқа жиҳатлари билан ўзаро фарқ қиладилар. Жамиятнинг ижтимоий таркибини конкрет тарихий давр кесимида олиб қараш талаб қилинади, чунки турли тарихий даврлар ижтимоий таркиб ўзаро сифат ва хусусиятлари билан фарқ қилади. Жамиятнинг ижтимоий таркибини социология жиҳатидан ўрганиш уни уч маънода: умумий, махсус кенг ва хусусий тор маънода олиб қарашни тақозо этади. Умумий маънодаги ижтимоий таркиб-жамиятнинг бир бутун таркибини ташкил қилади. Бу ижтимоий таркибнинг элементи сифатида жамиятнинг ижтимоий муносабатларига мос тушувчи иқтисодий сиёсати, идеологияси каби соҳалари киради. Иккинчи, махсус, кенг маънодаги ижтимоий таркибга эса ижтимоий-тарихий бирлик муносабатлари киради. 4 У збекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент: «Узбекистон», 200 4 , 15-бет.

Бу таркиб миллий-этник, ижтимоий-демографик, мутахассислик ва бошқа шу каби кишилар гуруҳларини ўз ичига олади. Тор маънода ижтимоий таркиб тушунчасига меҳнат жамоалари, ҳудудий бирлик, нисбатан тез ўзгарувчан гуруҳлар киради. Бозор муносабатларининг таркиб топиши жараёнида Ўзбекистон ижтимоий таркибида кескин ўзгаришлар рўй бермоқда. Бу ўзгаришларни юқорида кўрсатилган уч методологик босқич бўйича социологик тадқиқ қилиш - асосий масалалардан бири бўлиб қолмоқда. 2-масала . Ёшлар социологияси тушунчаси ва унинг асосий тамойиллари . Ёшлар социологияси ХХ асрнинг 20-йилларида Олмонияда, АКШда ва Францияда шаклланди. 1928 йилда К.Мангеймнинг «Авлод муаммоси» асари босилиб чиқди. Бу асар ёшларнинг социологик муаммолари илмий асосда ўрганилган дастлабки асарлардан эди. ХХ асрнинг 60-йилларидан ёшлар муаммоларини таҳлил қилишга ва ечишга қаратилган асарлар кўплаб чоп этила бошланди. Олмонияда ёшлар социологияси бўйича Г.Шельскийнинг «Скептик авлод» (1957), Ф.Тенбрукнинг «Ёшлар ва жамият» (1962); Венадаги социологик институт директори Л.Розенмайрнинг «Эмпирик социал тадқиқот бўйича қўлланма» (1969), Америка социологи Д.Кемпбеллнинг «Социализация бўйича справочник» (1969), Америка социологи С.Эйзенштадтнинг «Авлоддан авлодга» (1966) асарлари ёшлар социологиясининг кенг ривожланишига таъсир кўрсатди. Ҳозирги давр ёшлар социологияси доирасида ёшлар ҳаётини илмий- социологик ўрганишнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: 1. Ёшлар муаммосини ўрганишда тарихий ёндошиш лозимлиги. Ёшларнинг ижтимоий қарашларига, ҳулқига, қизиқишига ва бошқа жиҳатларини тадқиқ этишда муайян тарихий давр, шарт-шароитларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб баҳо бериш талаб қилинади. Масалан, ҳозирда, шаклланиб келаётган бозор муносабатлари шароитида

ёшларнинг ижтимоий қарашлари, қизиқишлари ва юзага келаётган муаммолар аввалги давр, ижтимоий-иқтисодий тузумдагига нисбатан ўзгариб, янгича мазмунга ва хусусиятларга эга бўлмоқда. 2. Ёшларнинг ўзига хос турмуш тарзини таҳлил қилиш ва ўрганиш. Бунда ёшларнинг ижтимоий ҳолати, ҳаёт кечириш тарзи ва унинг ривожланишини назарий ва эмпирик жиҳатдан ўрганиш. 3. Ёш авлодни ҳар жиҳатдан ривожланиб боришини таҳлил қилиш. Мавжуд ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитнинг, муҳитнинг ўзгариши оқибатида авлодлар ўртасида доимо муайян ривожланиш рўй беради. Шу сабабли, кекса авлод билан ёшлар ўртасида ўзаро зиддият вужудга келади. Кўпинча, ёшларнинг манфаат ва қизиқишлари, фаолияти, ташқи қўриниши (мода) кекса авлодда норозилик, эътироз тугдиради. 4. Ёшларга табақавий жиҳатдан ёндашиш. Бу методологик тамойил ёшларни турли табақалардан иборат гуруҳларга ажратиб ўрганишни билдиради. Бозор муносабатларининг таркиб топа бориши билан ёшлар ўртасида ҳам табақаланиш янада кучайиши табиийдир. Ҳозирданоқ уларнинг турли ижтимоий табақаларга ажралиш жараёни рўй бермоқда. Бир томондан, жамият ижтимоий ривожланишига салмоқли таъсир кўрсатувчи ёшлар гуруҳлари: талабалар, ёш олимлар, ишчилар, фермерлар, ишбилармон ёшлар, санъаткорлар, савдогар ёшлар каби гуруҳлар салмоги ортиб бораётган бўлса, иккинчи томондан эса ёшлар, бекорчи-саёқ, гиёҳванд, жиноятчи каби ёшлар жамият ҳаётида салбий, дисфункционал аҳамият касб этмоқда. Масалан, ҳозирда Ўзбекистон миқёсида жиноятчиликнинг 85 фоизга яқини 25 ёшгача бўлган ёшлар томонидан содир қилинаётганлигини эътиборга олсак, ёшлар социологиясининг жамият ҳаётида нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини англаш мумкин бўлади. Социологияда ёшлик болалик давридан сўнг улгайиш давригача бир неча босқичларга ажратилиб кўрсатилади. Масалан, ёшликнинг дастлабки, қуйи чегараси 14-16, юқори чегараси эса 25-30 ёшларни ўз ичига олади. 20 ёшгача бўлган ёшларда асосий муаммо, уларнинг касб танлаши, маълумот

олиши ва ҳаётга мустақил қадам қўйиши билан боглиқ вазифалари ўз ичига олади. Социологиянинг бу махсус назарияси жамиятнинг барча ижтимоий соҳаларидаги ёшлар билан боглиқ муаммоларни ўрганади. Жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий шарт-шароити ва ёшлар муаммоси; халқ хўжалиги, фан ва маданиятнинг ёш мутахассис кадрларга бўлган эҳтиёжи; таълим тизими ва ёшларни мустақил меҳнат фаолиятига тайёрлаш; демографик жараёнлар ва ёшларни иш билан таъминлаш; ёшларнинг маълумот олиши ва касб танлаши муаммоси; ёшларнинг касб танлаши ва социал мобиллик; ёшларни касб танлашида миллий, ҳудудий ва минтақавий хусусиятлар; ёшларнинг маълумот олиш имкониятларини олдиндан прогноз бериш; ёшларда меҳнат малакасини шакллантириш масалалари; шаҳар ва қишлоқ ёшлари ҳаёти; ёшларнинг турмуш даражаси каби масалалар шулар жумласидандир. Ушбу маълумотлар бўйича эмпирик ва назарий жиҳатдан социологик тадқиқот олиб бориш, уларнинг статик ва динамик хусусиятларини ўрганиш муҳим ҳисобланади. Ёшлар социологиясининг ўзига хос қийин, мураккаблиги ҳам, унинг кўп қирралигидадир. Айниқса, бозор муносабатларига ўтиш жараёнида ёшларни иш билан таъминлаш муаммоси долзарб масалалардан биридир. Бу муаммони хал этиб борилиши ёшлар билан боглиқ бўлган кўплаб масалаларнинг ечимини топишга сезиларли таъсир кўрсатади. Бу борада, вилоятларда ёшларни иш билан таъминлаш борасида «Уста ва шогирд» тизими асосида кўплаб ишлар қилинмоқда. Бундан асосий мақсад, ёшларни миллий ҳунармадчиликка, қадриятларга, анъаналарга ҳурмат ва эъзоз билан муносабатда бўлиш руҳида тарбиялаш ҳамда уларни моддий жиҳатдан таъминлашни яхшилашдан иборатдир.. Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг таркиб топа бориши, айниқса, ёшларнинг ижтимоий қарашларида жиддий ўзгаришлар ясамоқда. Шунинг учун ёшларнинг келажак ҳаёти режаларини, уларнинг қизиқишларини аниқлаш мақсадида эмпирик-социологик тадқиқотлар

ўтказиш ва назарий хулосалар чиқариш ёшлар социологиясининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозим, ёшларнинг келажак ҳаётини режалаштириш энг аввало оиладан бошланади. Бу жиҳатдан ёшлар социологияси оила социологияси билан узвий боглиқ бўлади. Ёшларнинг касб танлаши, иш жойларига эга бўлиши ишлаб чиқаришнинг интенсив равишда ривожланиши ва юксак технологик такомиллашув жараёнида кўп жиҳатдан таълим тизимининг сифат даражасига ҳам боглиқ. Бу жиҳатдан эса ёшлар социологияси таълим, илм- фан социологияси билан яқин алоқададир. Президентимиз Ислом Каримов ўзининг қатор асарларида, сўзлаган нутқларида ҳозирги даврда мамлакатимизда ёшлар ҳаёти ва фаолиятига доир қатор муаммоларни кўрсатиб ўтган. Ўзбекистонда ёшлар ҳаёти ва фаолиятининг ижтимоий масалалари.Ўзбекистон ёшлар мамлакати. Юртимизда истиқомат қиладиган жами аҳолининг 60 фоизидан ошигини 24 ёшгача бўлган ёшлар ташкил этади. Демографларнинг тадқиқотларига қараганда, мамлакатимиз аҳолисининг юқори суратларда ўсиши яқин чорак асрда ҳам давом этади. 2015 йилга келиб Ўзбекистон аҳолиси 1,5 баробарга ортиб, жами 36 миллион 330 минг кишидан ортиши кутилмоқда. Шу давр мобайнида меҳнатга яроқли аҳоли сони ҳам икки баробарга ошади ва 2015 йилда қарийб 20 миллион нафар кишини ташкил этади. Бу рақамлар фақат юртимиз аҳолисининг сон жиҳатдан ўсишинигина кўрсатиб қолмай, у навқирон миллат сифатида катта интеллектуал имкониятларга эга эканини ҳам намоён этади. Ана шу боис ҳам мамлакатимиз Президенти И.Каримов истиқлолнинг илк йилларидаёқ «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» деган гояни илгари сурди. Ўзбекистоннинг ўз истиқболини ёшларда кўриши социолог олимлар олдига ҳам улкан вазифаларни қўядики, бу шарафли юмуш жамиятимиздаги муҳим ижтимоий қатламнинг ижтимоий қиёфаси, тавсифини, ўрганиш, орзу-

ниятлари ҳақида доимо бохабарликни таъминлашдан ташқари улар фаолиятини оптималлаштириш, эзгуликка йўналтириб туриш, охир оқибатда эса баркамол авлодни тарбиялашга ҳам ҳисса қўшишдан иборатдир. Шу боисдан ҳам юртбошимизнинг «Биз истеъдодли, фидоий болаларимизга, фарзандларимизга билим ва касб чўққиларини забт этиши учун қанот беришимиз керак» деган фикрлари жуда муҳимдир. Таъкидлаш жоизки, ёшларинг интеллектуал-руҳий камолоти уларнинг маънавий ўз-ўзини англаш жараёнлари билан бевосита боглиқдир. Айниқса, бозор иқтисодиёти шароитида ёшлар характерида ижтимоий идеалларнинг сусайиб кетишига йўл қўйилмаслик муҳимдир. Ёшларнинг миллий ўзлигини англаш шароитида улар ижтимоий манфаатларини ўрганиш ҳамда назарий жиҳатдан тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, булар қуйидагилардир: – фикрлар хилма-хиллиги нуқтаи назаридан мустақиллик шароитида ижтимоий манфаатлар мавжуд концепциялар орқали таҳлил этилади ва замонавий шароитларга хос бўлган қарашлар тарзида ифодалаб берилади; – ижтимоий манфаатларнинг жамият тараққиётидаги ўрни, аҳамияти замонавий сиёсий жараёнларда сиёсий ва иқтисодий манфаатлар билан ўзаро уйгун турзда ўрганилади; – ижтимоий манфаатлар моҳияти, мазмуни ҳамда жамият ривожидаги ўрни масалаларини социологик жиҳатдан таҳлил этади; – жамиятда этносиёсий жараёнларни таҳлил этиб, уларнинг миллатлараро муносабатларга таъсирини ҳамда миллий манфаатлардаги ўрнини кўрсатади; – этник масалаларнинг ижтимоий тараққиёт ва жамият ривожидаги воқеа-ҳодисаларга ўзаро алоқадорлик диалектикасини ўрганиб, ушбу жараённинг жамият тараққиёти билан боглиқ хусусиятларини таҳлил этади; – жамиятда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий омилларнинг ижтимоий манфаатларга таъсирини ўтказади;

– ҳозирги даврда ижтимоий тараққиётга хос жараёнлар ривожида этник манфаатларнинг ўсиб, миллий ва умуминсоний мазмун касб этиш хусусиятларини назарий тадқиқ этади. Социология фани ёшларни жамиятдаги ижтимоий ва руҳий ўзига хос холатга эга бўлган йирик ижтимоий гуруҳ сифатида ўрганади. Бу ижтимоий ва руҳий ҳолатда уларнинг нафақат ёшдаги тафовутлари,балки ижтимоий- иқтисодий,шунингдек,ижтимоий-сиёсий мавқеи ҳам ўз ифодасини топади. Ёшлар деганда, маънавий дунёси шаклланиш жараёнида бўлган, асосан 16 -30 ёшлардаги инсонлар тушунилади. Бироқ, ёшларнинг ижтимоий жиҳатдан бир-биридан фарқланиши айрим мутаҳасисларни ёшнинг «юқори» чегарасини турли гурҳларнинг ижтимоий-иқтисодий ва касбий сифатлари шаклланиши давомийлигига қараб аниқлашга ундамоқда. Жумладан, ёш ишчининг бир касб бошини қатъий тутиши асосан 25 ёшларда амалга ошса, ёш олим 35 ёшида шаклланиб улгуради. Ёш чегаралари у ёки бу мамлакатдаги мавжуд тарихий шароит ҳамда ижтимоий тузумга бевосита боглиқдир. Масалан, болалар ва ўсмирлар меҳнатини кенг қўллаш «ёшлар» деб аталадиган қатламнинг «пастки» чегарасини анча қуйи ёшдан аниқлашни тақозо этади. Кўпгина мамлакатларда ёшликнинг қуйи чегараси тегишли хуқуқий- меъёрий хужжатларда ёзиб қўйилган. Мустақил касб фаолияти билан шугулланиш хуқуқи ва имкониятлари, ижтимоий-сиёсий ҳаётда қатнашиш хуқуқи, ўз ҳатти-ҳаракатлари учун фуқаро сифатида жавоб бериш қобилияти, никоҳга кириш хуқуқи мана шу қуйи чегарани аниқлашни тақозо этади. Ҳозирча бу жаҳон тажрибасида 14–16 ёшни ташкил этади. Ёшлар таркибига кирувчи ўқувчилар, талабалар, ёш ишчилар ва бошқалар ижтимоий – руҳий яқинлиги, қизиқишларининг умумийлиги нафақат бир мамлакат ҳудудида, балки бутун жаҳон узра уларнинг оммавий чиқишлари, биргаликда ҳаракатига сабаб бўлади. Ёшларнинг мустақил ҳаётга қадам қўйиш жараёнидаги мураккабликлар ва қарама –қаршиликлар гоҳида уларнинг турли шаклдаги, жумладан, аксил ижтимоий (жиноятчилик,

гиёҳвандлик каби) норозиликларини, шунингдек, ўзига хос ёшлар «маданияти» ни келтириб чиқаради. Жамиятни синфларга бўлишни одат қилган шўролар замонида айрим мутахассислар ёшларни алоҳида синф деб қарашга мойил бўлган пайтлар ҳам бўлган. Бироқ коммунистик мафкура мутахассислари ҳам ёшларни жамиятдаги бир қатлам эканини эътироф этишга мажбур бўлдилар. Ёшлик – бу аҳлоқий идеални излаш, мақсадларни ва ҳаётий позицияни шакллантириш, касб танлаш, оилавий ҳаётга тайёргарлик палласидир. Ҳаётга қадам қўяётган йигит-қизлар учун улар фаолияти ижтимоий фойдали бўлишгина эмас, балки бу фаолият ўз шахсий мақсадларига, интилишларига мувофиқлиги, ҳаёт режаларининг амалга ошишига мумкин қадар тўлароқ кўмаклашиши ҳам гоят муҳимдир. Жамият ўз олдига мустақил фикрловчи эркин шахсни шакллантириш вазифасини қўймоқда. Бу ўз қадр-қимматини англайдиган, иродаси бақувват, иймони бутун, ҳаётда аниқ мақсадга эга бўлган инсонларни тарбиялаш деганидир. Шундагина онгли турмуш кечириш жамият ҳаётининг бош мезонига айланади. Президент И.Каримов айтганидек, «Шунча одам оламон бўлиб, ҳар лаҳзада серкага эҳтиёж сезиб эмас, аксинча ўз ақли, ўз тафаккури, ўз меҳнати, ўз маъсулияти билан онгли тарзда озод ва ҳур фикрли бўлиб яшайди. Бунда одамлар уюшган жамиятни, улар барпо этган маънавий-руҳий муҳитни сохта ақидалар, бақириқ-чақириқлар, ҳавойи шиорлар билан асло бузиб бўлмайди. Уларни ўзлари ақл-идрок ва қалб амри билан танлаб олган ҳаётий мақсадлардан чалгитиб бўлмайди.» Хориждаги айрим сиёсий кучлар жамиятимизнинг истиқболи бўлган ёшларимизни ўз таъсирига олишга уринаётган айни замонда таълим-тарбия тизимимизни, жумладан, социология фани назариясини ёшларга қаратишимиз, улар муаммолари, ўй-ташвишларини билиб, ёшлар сиёсатини илмий асосга кўчиришимиз асосида юқорида таъкидланган ижобий натижаларни қўлга киритишимиз мумкин бўлади.

Мамлакатимизда ёшларнинг ўз келажагини қуриши учун кенг имкониятлар очилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ёшларнинг меҳнат қилиш, касб танлаш ва маълумот олиш ҳуқуқи кафолатланган. Ўзбекистон Ҳукумати ёшларга алоҳида эътибор қаратмоқда. Ёш мутахассислар давлат бошқарувининг маъсулиятли ишларига кўпроқ жалб этилмоқда. Айниқса, иқтидорли ёшларга алоҳида эътибор берилиб, уларнинг фаолияти мавжуд иқтисодий қийинчиликларга қарамасдан, моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватланмоқда. Аммо, ёшлар билан боглиқ муаммоларни ҳал этиш бўйича олиб борилаётган ишларнинг етарли даражада, деб бўлмайди. Бу борада файласуфлар, сиёсатчилар, руҳшунослар, аҳолишунос олимлар ва биринчи галда социологларнинг илгор гоялари ҳамда амалга оширадиган аниқ социологик тадқиқотлари гоят муҳим аҳамият касб этади. 3- масала . Социологияда девиант хулк-атвор тушунчаси . Девиация (лотинча четга оғувчи феъл-атвор деган маънони беради) кўпгина ҳолларда социал санкцияларга муҳтож бўлади. Девиациянинг шундай кўринишлари борки, улар одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар нормаларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, жамиятга жиддий зарар етказмайди. Улар ижтимоий фикр ва ўзаро муносабатлар қатнашчиларининг ўзлари томонидан бошқарилади. Девиациянинг позитив ва негатив кўринишлари мавжуд. Позитив девиация ҳоллари нормалар эскириб, талабга жавоб бермай қолганда ва улардан оғиш тизимнинг ривожига, феъл-атворнинг мавжуд консерватив стандартларини ўзгартиришга ёрдам бериши мумкин бўлганда учрайди. Негатив девиация социал патологиядир ва унинг кўринишлари конкрет шахсга ва бутун жамиятга жиддий зарар етказади. Буугунги кунда, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида админстратив бошқарув тизими томонидан юзага келтирилган ва кутилган натижаларни бермаётган илгариги феъл-атвор нормаларининг девальвациясига олиб келувчи сифатга хос ўзгаришлар рўй бераётган даврда девиация муаммоси

долзарб масала бўлиб қолмоқда. Бозор муносабатларига ўтиш, эски иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий муносабатларининг бузилиши, одамларининг моддий аҳволида негатив акс этаётган ишлаб чиқаришнинг стабиль бўлмаган ривожланиши билан боғлиқ муаммолар, кутилган натижа ва реаллик ўртасида қарама-қаршиликларга, жамиятда жиддийликнинг ва одамларнинг ўз феъл-атвори ўзгартиришга ва мавжуд нормалар чегарсидан чиқишга мойиллигига олиб келди. Девиациянинг қуйидаги классификацияси мавжуд: жиноятчилик, алокоголизм, гиёҳвандлик, суицид, фоҳишабозлик. Жиноятчилик франко-белгиялик олим математик статистик Л.А.Кетле ўзининг «социал-физика» (1835 йил) китобида шундай хулосага келадики, ҳар қандай социал тузум ўзининг ташкил топишига кўра келиб чиқувчи жиноятларнинг маълум бир миқдори ва тартибини белгилайди. Бу соҳада олиб борилган тадқиқотлар жиноятни бир қатор объектив ва субъектив факторлардан келиб чиқишидан кўрсатди: социал ўрин (мавқе), фаолият тури, маълумот даражаси, қониқтирмайдиган моддий аҳвол, индивид ва социал гуруҳ ўртасида муносабатларни пасайиши, маданий чегараларнинг йўқлиги, социал назоратни талабга жавоб бермаслиги. Жаҳон амалиёти кўрсатганидек, бозор муносабатларига ўтишда, айниқса, биринчи даврларда жиноятни кучайиши кузатилади. Жиноятчиликни аҳволига носоғлом конкуренция, ишга жойлашишга қийинчиликлари, инфиляция катта таъсир кўрстаади. Жиноят бу инсониятни барча нуқсонларини акс эттиришидир. Ҳеч қайси жамият уни йўқ қилишга эришгани йўқ. Шундай бўлсада, жамиятни мажбурий бўлган вазифаси ўсиш темпларини пасайишига эришиш ва жиноятчиликни социал чидамкорлик даражасида назорат устида ушлаб туришидир. Алкоголизм (ичкиликбозлик), байрам, тантанали маросимлар, оилавий тантаналарни ўтказишда, шунингдек, шахсий муаммоларни ҳал этиш йўлида спиртли ичимликлар ичиш мажбурий бўлиб қолганлиги анъанаси инсонлар ҳаётида алкоголни қаттиқ ўрнашиб қолганлигига асос бўлади. Лекин бу

социал-маданий анъана жамиятга қимматга тушмоқда. Статистикага кўра, собиқ иттифоқ даврида майда безориликни 90%, тажавузкорликни 90%, бошқа жиноятларни қарийиб 40% ичкиликбозлик билан боғлиқ бўлган. Тарих гувоҳлик берадики, жамият алкоголизмга қарши 2 йўл билан курашган: 1) Спиртли ичимликларни чегаралаш, уларни ишлаб чиқаришни ва сотишни қисқартириш, нархини ошириш, таъқиқ ва чегараларни бузганлиги учун жазони кучайтириш йўлидир. 2) Бу алкоголга эҳтиёжни камайтиришга қаратилган чора тадбирларни кучайтириш, ҳаётни социал ва иқтисодий шароитларини яхшилаш, умумий маданий ва маънавиятни ўсиши, алоҳида алкоголсиз феъл-атвор стереотипларини шакллантириш йўлидир. Иккинчи йўл мақсадга мувофиқдир, лекин бу алкоголизмга қарши курашни административ йўлини рад этмайди. Бу 2 йўлни бирга онгли равишда мувофиқлаштириш лозим. Гиёҳвандлик (наркомания). Шахсга ва жамиятга бугун бузғунчи таъсир кўрсатувчи, оғир социал оқибатларига кўра гиёҳвандлик асосий ўрин тутади. Социологик тадқиқотлар кўрсатишича, одамлар роҳат олиш, ўткир ҳиссиётларга киришиш учун гиёҳванд моддаларга берилиб қоладилар. Гиёҳвандлар асосан ёшлар ичида кўп учрайди. Тадқиқотлар яна шуни кўрсатадики, кўпчилик бошқа одамлар таъсири остида, асосан дўстлари, танишлари орқали гиёҳванд моддаларга берилиб қолмоқдалар. Хавфли томни шундаки, наркотиклар қабул қилишни бошланиш этапларида одам ҳеч қандай ёмон таъсир, оғир сезмайди, аксинча гиёҳванд моддани қабул қилганда кайфият кўтарилади. Жисм шундай роҳат оладики, буни кўпчилик соғлиқга яхши ёрдам беради, тинчлантиради деб ўйлайди. Жисмоний ва психик деградация босқичида эса, улар боши берк кўчага кириб қолганлигини англаб етадилар. Лекин бу одатдан вос кечишга кучлари етмайди, унга бўйсуниб қоладилар. Гиёҳвандлик билан курашида социал, иқтисодий, маданий характердаги чора-тадбирлар ва шунингдек махсус медицинага оид, ҳуқуқий чора-тадбирлардан фойдаланилади.

Суицид (ўз-ўзини ўлдириш). Суицид бу одамнинг ўзини-ўзи ўлдиришга ҳаракат қилишдир. Кўп ҳолларда суицид четга оғувчи феъл-атвор сифатида ечилиши мумкин бўмаган муаммолардан, умуман ҳаётдан қутулиш усули бўлиб келади. Бундай ҳоллар кузатилиб, ўрганилиб, шундай хулосага келиндики, улар маълум даражада жинс, ёш маълумот, социал ва оиладаги тутган ўрнига боғлиқ ҳолда келиб чиқади. Суицидлар, асосан ривожланган давлатларда кўп учрайди ва бугунги кунда уларни кўпайиши кузатилмоқда. Эркаклар орасида содир этилаётган суицид ҳоллари аёл орасидагига қараганда кўпроқ оғир аҳволларга олиб келади. Ўз жонига қасд қилиш 20 ёшгача ва 55 ёшдан ошганлар ичида учрайди. Ҳозирги ўз-ўзини ўлдириш ҳоллари 10-12 ёшли болалар ичида ҳам кучаймоқда. Жаҳон статистикасига кўра, суицид феъл-атвор кўпинча шаҳарларда, ёлғиз яшовчи одамлар орасида кузатилади. Ўрта Осиёда 60-йиллардаёқ аёллар ичида ўз жонига қасд қилиш ҳоллари кузатилган. Асосан ўзини ёқиш кўпайган. Бунинг социал сабаби аёлларга бўлган нотўғри муносабатлар, уларга жамият томонидан бефарқ қаралганлиги турмушдаги қийинчиликлар, аёлларни ижтимоий ишлаб чиқаришга, ижтимоий-сиёсий ҳаётга жалб этишда зарур шарт-шароитни яратиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни маҳаллий бошқариш органлари томонларидан нотўғри ҳал этилганлигидир. Фоҳишабозлик. Бу термин лотинча « Prostitutio » сўзидан олинган бўлиб, ор-номусни йўқотиш, хўрлаш, топташ деган маъноларни беради. Меҳнат тақсимоти, шаҳарларни вужудга келиши жараёнида пайдо бўлган фоҳишабозлик капиталистик муносабатлар билан бир қаторда ривожланиб борди. ХХ асрнинг 20 йилларининг бошларидан Европада ҳам, Шимолий Америкада фоҳишабозликни камайиши кузатилмоқда. Бу анъанани сабаби тадқиқотчиларни фикрига кўра аёлларни иқтисодий аҳволини яхшиланиши, бировга қарам бўлиб қолмаслигидир. Собиқ иттифоқда фоҳишабозлик тўғрисида гапирилмас эди, яқиндан бошлаб тадқиқот натижалари очиқ матбуотда эълон қилина бошланди, қаерлардадир бу ҳаракатлар қонунийлаштирилган. 20-йилларда кўп аёллар бундай иш билан очлик ва

етишмовчилик туфайли шуғулланишган. Улар асосан маълумоти паст аёллар эди. Бугунги кунда социал ва ёш базасини кескин кенгайиши кузатилмоқда. Аёллар бундай ишни очликдан, йўқчиликдан эмас, балки моддий аҳволини янада яхшилашга, «чиройли ҳаёт» га интилишлари туфайли қилмоқдалар. Фоҳишабозликка қарши турли сиёсатлар олиб борилган: прогибиционизм (таъқиқ), регламентация (рўйҳатга олиш ва медицинага оид кўрсатиш), аболиционизм (профилактика), тушунтириш-тарбиялаш ишлари. 1-2 формани етарлича эффектив эмаслиги маълум бўлди. Моддий манфаатдорликни ўсиши билан аёлларни ахлоқий ўсиши фоҳишабозликни бора-бора четга чиқишига ёрдам беради. Ҳозирги кунда ўсмирлар орасида девиант феъл-атворни ўсиши долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Ўсмирлар кўпинча четга оғувчи ҳатти-ҳаракатларни онгсиз равишда, беҳосдан қиладилар. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги қилган ишларини моҳиятини англаб етмайди, ўз хатосини, айбини кўрмайди. Сўровлар натижасига кўра, ўсмирларни кўпчилиги ўз жиноий ишларини сабабини ташқи шарт-шароитлардан қидирадилар, ташқи дунёни айблайдилар, сўралганларни тўртдан бир қисми ўхшаш вазиятда ҳар бири шундай ҳатти-ҳаракат қилишини айтиб ўтганлар. Ўсмирларни ҳатти- ҳаракатида четга оғиш ҳолларини асосида социал-маданий эҳтиёжларни ривожланмаганлиги, маънавий дунёни етишмовчилиги ётади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, ёшлар девиацияси-жамиятдаги социал муносабатларни акс эттишидир. Четга оғувчи феъл-атвор сабабларини топиш, социал ёрдам тизимини ташкил қилиш, тушунтириш тарбия ишларини олиб бориш бўйича яхши ўйланган, мақсадли йўналтирилган ишлар қилиш керак. Инсон тарбиясида энг биринчи ва энг муҳим ижтимоий назорат институти бу – оиладир. Фарзанд тарбиясида ва баркамол авлодни шакллантиришдан соғлом оила муҳитини ўрни каттадир. Қолаверса, инсон ҳатти-ҳаракати ва хулқ-атвори, фаолиятини таълим муассасалари, маҳалла, меҳнат жамоаси, умумдавлат миқёсида эса қонунни ҳимоя қилиш органлари

(суд, прокуратура, милиция) ҳам назорат қилиб боради ва ушбу шахсга нисбатан ижтимоий назорат институтлари вазифасини бажаришади. 4-масала . Соцологияда шахс тушунчаси ва унинг шаклланиш асослари . Ҳар қандай ижтимоий тизимнинг бўлаклари одамлар ҳисобланади. Одамларнинг жамиятга киритилиши турли бирликлар орқали амалга оширилади. Ҳар бир аниқ шахс социал гуруҳлар, социал институтлар, социал ташкилотлар жамиятда қабул қилинган қоида ва қадриятлар тизими, яъни маданият орқали гавдаланади. Шунга мувофиқ инсон кўп социал тизимларга тортилган бўлиб, уларнинг ҳар бири унга шакллантирувчи таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, одам фақат социал тизимнинг бўлаги бўлибгина қолмай, унинг ўзи ҳам мурккаб тузилмали тизимда акс этади. Социология шахсни барча хилма-хилликдаги мажмуида эмас, яъни табиат маҳсули сифатида эмас, балки ижтимоий муносабатлар йигиндиси, жамият маҳсули сифатида қараб чиқади. «Жамиятни ислоҳ қилиш ва янгилаш бўйича кўп қиррали фаолиятимиз марказида инсон, суверен Ўзбекистоннинг фуқароси туради. Ислоҳотларнинг мазмуни айни ҳар бир фуқаро ўз қобилиятини, ўз истеъдодини намоён этишига, шахс сифатида ўзини кўрсатиш имкониятига эга бўлишига қаратилган» 5 . Шахс социал ўзаро таъсир ва муносабатларнинг бирламчи омили бўлиб ҳисобланади. Шу жиҳатдан қараганда шахснинг ўзи нима? Бу саволга жавоб бериш учун, аввало, «инсон», «индивид», «шахс» тушунчаларини бир- биридан фарқлаб олиш керак. «Инсон» тушунчаси, умумий, ҳамма учун хос бўлган сифат ва қобилиятини изоҳлаш учун қўлланилади. Бу тушунча дунёда мавжуд бўлган, тарихан ўзига хос шундай ривожланаётган бирликки, инсониятни англатиб, у бошқа ҳамма моддий тизимлардан фарқли ўлароқ ўзига хос ижтимоий фаолият усуллари билан фарқ қилади. Ушбу ҳаётий фаолият усули туфайли инсон тарихий ривожланишнинг ҳамма босқичларида, дунёнинг барча нуқталарида ўзига ўхшаш бўлган антологияга оид ҳолатни сақлаб қолади. 5 Каримов И.А. Ватан саждаго х каби му к аддасдир. Т.3. – Т.: « У збекистон», 1996, 352–353-бетлар.

$Демак, инсоният ўзига хос моддий воқелик сифатида мавжуд бўлади. Аммо, инсоният ўз ҳолича мустақил мавжуд бўлмайди. Аниқ инсонлар яшайдилар ва ҳаракат қиладилар. Инсоният алоҳида вакилларининг мавжуд бўлиши «индивид» тушунчаси билан ифодаланади. Индивид - бу инсоният зотининг якка вакили, инсониятнинг ҳамма социал ва руҳий жиҳатларини идрокий, иродаси, эҳтиёжлари, манфаатлари ва ҳоказоларнинг соҳиби ҳисобланади. «Индивид» тушунчаси бу вазиятда «аниқ инсон» сифатида фойдаланилади. Масаланинг бундай қўйилишида турли биологик омиллар (ёш жиҳатлари, жинсий мижозларининг ўзига хос томонлари), шунингдек, инсон ҳаётий фаолиятининг социал шароитлардаги тафовутлар белгиламайди. Инсонни турли даражада: якка тарзда ва тарихий ривожланишининг аниқ-тарихий ўзига хослигини акс эттиришда «индивид» тушунчаси билан бир қаторда «шахс» тушунчаси ҳам қўлланилади. «Шахс» бир қатор гуманитар фанларнинг фалсафа, руҳшунослик, педагогика ва социологиянинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Фалсафа шахсни фаолият субъекти, онг ва ижодиёт сифатида тутган ўрни, нуқтаи-назаридан қараб чиқади. Руҳшунослик - шахсни руҳий жараёнлар, хусусият, қобилият, ирода сифатлари ва бошқа жиҳатлардан барқарор яхлит ҳолда ўрганади. Социологик ёндашув шахснинг социал-типик жиҳатини ажратади. Шахс социологик назариясининг асосий масаласи шахснинг шаклланиш жараёни ва унинг эҳтиёжларини қондириш, социал бирликда ривожланиши ва амал қилиши, жамият билан шахс алоқалари, шахс ва гуруҳлар, шахснинг социал феъл-атворини, тартибга солиш қонуниятларини ўрганиш билан чамбарчас бо\ланган. Бу ерда, социологияда шахсни ўрганишга айрим умумий тамойилар нуқтаи-назаридан ёндашув ифодаланган. Социология шахсга оид кўпгина назарияларни ўз ичига олган бўлиб, улар бир-бирларидан қатъий методологик кўрсатмалар орқали фарқ қиладилар.$

Инсоннинг қайси жиҳати шахс тушунчасида номоён бўлади? Инсоннинг 2 хил эҳтиёжи мавжуд: табиий ва ижтимоий. Табиий - бу барча биологик эҳтиёжлар: Ижтимоий - меҳнат фаолияти, ижтимоий фаоллик, маънавият ва бошқалар. Шахс бу инсоннинг жисмоний табиати эмас, балки унинг ижтимоий сифатидир. Шахс эҳтиёжлари унинг манфаатлари орқали номоён бўлади. Манфаатлар эса уни мақсадли фаолиятга йўллайди. Кишиларнинг ижтимоий муносабатлари уларнинг хулқларида, энг аввало, манфаатлар тарзида номоён бўлади. Бу эса ўз навбатида шахс фаолиятининг мақсадини, мазмунини ва моҳиятини ифодалайди. Манфаатларнинг мақсадга айланиши шахс фаолияти мотивининг олий даражасидир. Социология тарихида ўзининг методологик қурилмаси жиҳатидан фарқ қилувчи шахс тўгрисидаги назариялар ишлаб чиқилган. Карл Маркс ва Ф. Энгельс томонидан асос солинган шахс ижтимоий фаолият ва муносабат субъекти ва объекти тўгрисидаги назарияси, Ч.Кули, Р.Дарендорф, Р.Милтон, Р.Мертонларнинг шахс роли назарияси ва бошқа шу кабилар. 1. Шахс ижтимоий фаолият, муносабат субъекти ва объекти тўгрисидаги марксистик назарияда асосий эътибор шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабатига қаратилган. Марксистик социологияда шахснинг моддий фаолияти жараёнида юзага келувчи ва онгининг муайян хусусиятларини акс эттирувчи субъектив жиҳатлари кўпроқ тадқиқ қилинган. 2. Америка социологлари: Т.Знанецкий ва Ч.Томаслар асос солган шахс ижтимоий ҳулқини ўз-ўзини бошқаришининг диспозицион назарияси да шахс ҳаётидаги дунёқарашлик ва қадрятли - норматив омилларга кўпроқ аҳамият берилади. Бу назарияга кўра, шахс онги унинг ҳаётий ўрнини белгилайди. Шахс дунёқараши, ижтимоий қадрияти, гоявий ва маънавий нормалар унинг фаолиятини белгиловчи асосий омиллардир. Кўриниб турибдики, шахс тўгрисидаги бу назарияда шахснинг социологик ва ижтимоий психологик хусусиятлари бир қилиб олинган.

$3. Социологияда Америкалик Д.Ж.Мид ва Г.Р.Минтонлар томонидан асос солинган шахснинг роли назарияси ҳам диққатга сазовордир. Кейинчалик бу назария Г.Мертон ва Т.Парсонс, Гарбий Олмония социологи Г.Дарендорфлар томонидан янада ривожлантирилган. Бу назария икки асосий тушунчалар: шахснинг ижтимоий мавқеи ва ижтимоий роли орқали тушунтирилади. Унга кўра, ҳар бир инсон муайян ижтимоий тизимда бир неча ўринни эгаллаши мумкин. Ҳар бир эгалланган ўрин ижтимоий мавқе деб аталади. Шахс ўз ҳаёти давомида бир неча ижтимоий мавқега эга бўлиши мумкин. Бинобарин, бу ўринлардан қайси биридир унинг асосий ижтимоий мавқеини белгилайди. Бош мавқе шахснинг эгаллаб турган мансаби (масалан, директор, раис, профессор каби) билан белгиланади. Шахс ижтимоий мавқеи унинг ташқи хулқида, ташқи қиёфасида, юриш туришида ва ҳатто муомаласида ҳам ўз ифодасини топади. Шахснинг ижтимоий роли назариясида белгиланган ва эришилган ижтимоий мавқелари ўзаро фарқланади. Белгиланган мавқе - бу шахс хизмати ва хатти-ҳаракатидан қатъий назар, жамият томонидан белгилаб қўйилади. Шахснинг этник келиб чиқиши, ту\илган жойи, оиласи, жинси ва бошқалар шулар жумласидандир. Эришилган мавқе деганда , шахснинг ўз хатти-ҳаракати, қабилияти билан эришган мавқеи тушунилади. Масалан, ёзувчи, фирма бошлиги, директор, профессор ва шу кабилар. Булардан ташқари, яна шахснинг табиий ва касбий лавозим мавқеи ҳам ўрганилади. Шахснинг эркак ва аёл, болалик, ўсмирлик, ёшлик, ўрта ёш, кексалик даврларини билдирса, касбий лавозим мавқеи шахснинг ижтимоий - иқтисодий ва ишлаб чиқариш - техник ҳолати (муҳандис, темирчи, ҳайдовчи ва бошқалар)ни билдиради. Ижтимоий мавқе шахснинг муайян ижтимоий тизимида эгаллаган конкрет ўрнини ифодалайди. Ижтимоий роль эса шахснинг ижтимоий тизимида эгаллаган мавқе билан бажарадиган фаолияти мажмуини ифодалайди. Масалан, маъмурий - буйруқбозликка асосланган Собиқ совет тизими буйруқбоз шахслар типини шакллантириб қўйди. Бундай шахс типига$

«юқори»га кўр-кўрона, сўзсиз бўйсуниш, дунёқараши тор, бир томонлама, ўз мансабини сақлаб қолиш ва юқори мансабларга эришиш йўлида ҳар қандай қабиҳликдан қайтмайдиган, мунофиқлик каби хусусиятларга эга бўлганлар киритилди. Бундай кишиларнинг шахс хусусиятлари улар бажарадиган вазифасига ўз ўрнини бўшатиб беради. Шахс типининг бундай кўриниши ҳозирда ҳам баъзан жамият ҳаётини янги шароитда эркин ривожланишига тўсқинлик қилмоқда. Шахс фаолияти деганда, унинг ички ва ташқи тенденцияларининг ижтимоий ҳаётда намоён бўлиши хусусиятларига айтилади. Ижтимоий фаоллик инсон шахс сифатидаги даражасининг асосий ифодаси бўлиб унинг юксак қадриятли эҳтиёжларини қондиришлари ва сифат кўрсаткичдир. Демак, ижтимоий фаоллик шахснинг муҳим сифатидир. Шахс фаоллиги деб, унинг ҳаётини бошқариш билан, боглиқ бўлган ва қадриятларининг номоён бўлиш хусусиятларига айтилади. Ижтимоий фаоллик инсон шахси сифати даражасининг асосий ифодаси бўлиб, унинг юксак қадриядаги эҳтиёжларини қондириш усули ва сифат кўрсаткичидир. Шу жиҳатдан шахс фаолияти социологияда кенг ва кичик (тор) ижтимоий даражаларда ўрганилади. Шахснинг бундай даражаларда ўрганилиши методологик аҳамият касб этади. Шу боисдан ҳам шахс социологиясини ўрганиш Ватан, халқ фарзанди, ҳақиқий чин инсонга хос бўлган шахс даражасига етишини англаб олишимизга ёрдам беради. Ватанни севиш, Ватан фарзанди бўлиш гурурини ўстиради. Ватан учун, халқи учун керак бўлса жонини фидо қилишга шай туриш – буюк инсоний (фазилатдир. Шахс социологияси ана шундай етук шахсларни етиштириб беришга хизмат қилади. «Шахс» - одамнинг ижтймоий хусусиятларининг яхлит мажмуи бўлиб, ижтимоий тараққиёт ва индивиднинг фаол хатти-ҳаракати ҳамда муомаласи воситасида ижтимоий муносабатлар тизимига қўшилишининг маҳсули ҳисобланади. Шахс тушунчаси ижтимоий муносабатлар ва онгли фаолият субъекти сифатидаги индивидни ҳам ифодалайди.

Индивид сифатида намоён бўлган мавжудот ижтимоий муҳит таъсирида шахс сифатида шаклланади. Индивиднинг жамият билан ўзаро муносабати уни маълум бир социал жамоа вакилига айлантирувчи турли гуруҳлардир. Бу муносабатни амалга оширишда мулоқат асосий роль ўйнайди, социал гуруҳлар орқали амалга ошади. Чунки мулоқот шахснинг асосий ижтимоий муносабатлар системасида назарий ва амалий билимларни эгаллашида унинг шу системадаги ўзининг мақомига эга бўлишида, фаолият жараёнида ва кундалик турмуш тарзида асос сифатида хизмат қилади 6 , Шу билан бирга шахс мулоқот орқали ўзинннг шахс сифатида шаклланганлигини ва бошқа шахсларнинг ижтимоий муҳитининг ҳақиқий субъекти ёки унинг ижрочиси сифатида шакллангани тўгрисида тушунчага эга булишда муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли шахс жамиятдаги барча муносабатларнинг шаклланиши ва социал динамик ҳарактерини белгилашда асос бўлиб хизмат қилади. Демак, шахс кишининг ҳаёт кечириш шароитларида социал гуруҳлар, социал институтлар, социал ташкилотлар таъсирида фаолият жараёнида шаклланади. Шахснинг шаклланишида гуруҳлар ва жамоалар етакчи роль ўйнайди. Демак, шахс - ўзига хос интеллектуал, эмоционал, иродавий-шахсий белги ва сифатларга эга бўлган субъект. Бу белги ва сифатлар муайян социал- иқтисодий формациянинг маҳсулидир. Шахс ўтмиш тарихий тажрибани, ўтмишдаги маданий бойликларни ўзида тўплайди. «Шахс - барча ижтимоий муносабатларнинг йигиндисидир». Жамиятдан ташқари-даги шахс нореалдир. Шахснинг шаклланишида: 1) шахснинг ривожланиш даври ва унинг натижаси. 2) шахсни мақсадга йўналтирилган тарзда тарбияланишидан иборатдир 1999. Шахснинг ривожланишини унинг фаолиятида ўзгариб турувчи эҳтиёжлари билан уларни қондиришнинг имкониятлари ўртасидаги 6 Умумий социология. Тошкент: ТошДУ, 1999, 42-бет.

зиддиятларда аниқланади. Мустақил Ўзбекистоннинг буюк келажагини барпо қиладиган, унга муносиб шахс бўла оладиган кишини тарбия қилиб етиштириш ҳозирги даврнинг асосий вазифаси эканлиги шахс социологиясида ўрганилади. Ҳозирги даврда жамиятимизда шахснинг қуйидаги белгилари мавжуд: 1. Биринчи группа шахс белгиси: жамиятга, сиёсатга муносабати билан боглиқ, (Ватанга садоқат, ўлка бойлиги хўжайини эканлигини англаш, оптимизм, мақсад сари интилиш, интизомлилик, уюшқоқлилик, актив ҳаётий позиция ва бошқа). 2. Иккиичи группа шахс белгиси: унинг ўз фаолиятига бўлган муносабати билан ҳарактерланади (меҳнат қилиш, сўз билан иш бирлиги, билим олишга интилиш, маданиятга интилиш, меҳнатда ташаббускорлиги ва бошқа). 3. Учинчи группа шахс белгиси: унинг бошқа кишиларга бўлган муносабати билан боглиқ (Кишиларни ҳурмат қилиш, қардошлик, тугрилик, ахлоқийлик). Шахснинг асосий хислатлари, булар: - онглилик; - маънавий бойлик; - ижтимоий муносабатлар; - жамиятга нисбатан нисбий мустақиллик; - жавобгарлик. Инсоннинг ижтимоий сифатларини белгиловчи омиллар: 1) ижтимоий мақсади: а) эгаллаб турган мақоми; б) бажараётан ижтимоий роли; в) нормалар ва қадриятлар; - маданият; - инсон фойдаланадиган белгилар тизими; - билимлар;

- билим ва махсус тайёргарлик даражаси; - ижтимоий-психологик ўзига хосликлар; - ечимни қабул қиладиган мустақиллик; - фаоллик. Шахснинг асосий социал сифатлари конкрет социал гуруҳлар, жамоалар фаолияти ва муносабатидан таркиб топади. Шу сабабли шахснинг социал сифатлари 3 та кичик тизимдан иборатдир: 1. Шахснинг индивидуаллиги. 2. Шахслараро муносабатлари. 3. Муносабатлар субъекти. 1. Шахснинг индивидуаллиги ундаги ҳарактер, ирода дунёқараш, фаолият жараёнидаги баъзи бир хусусиятлар билан елгиланади . Ундаги индивидуал хусусиятлар унинг амалий фаолиятида намоён бўлади. 2. Шахснинг шахслараро муносабати, аввало шу муносабатлар сис- темаси элементларидан бири эканлигини билдиради. Шахслараро муносабат шахс ривожланишининг, унинг комил инсон сифатида таркиб топишининг асоси сифатида хизмат қилади, шу сабабли шахснинг шахслараро муносабатлар шахсда инсонийлик, поклик, ростгўйлик, самимийлик каби хислатларнинг шаклланишида ва такомиллашувида алоҳида ўринга эга. 3. Муносабатлар субъекти. Шахснинг ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида мавжуд бўлиши унинг шу муносабатлардаги субъект сифатидаги мақомини белгилайди. Шахс маълум социал хусусиятли ҳодисаларнинг оқибатигина эмас, балки сабаби ҳамдир. Ҳар бир шахснинг социал сифатлари унинг амалий фаолиятининг мазмун ва ҳарактерини белгилайди. Айнан фаолият жараёнида киши атрофдаги муҳитнинг ўзига хос хусусиятларини ишлаб чиқади. Социал хусусиятлар шахснинг ички ҳолат таъсирида унинг фаолиятида ўраб турган воқеликка шахсий муносабат сифатида намоён бўлади. Социал хусусиятлар бу маълум социал муҳит шароитларида индивидлар орасидаги ўзаро

таъсирлар жараёнида юзага келган алоқалар тизимидир. Шахснипг социал хусусияти кишининг фаолияти, хатти-ҳаракатида, унинг социал сифати шаклида кўринади. Шахснинг социал сифатларини ташкил этувчи элементларга (шахс социал мақсади): - ўз фаолияти жараёнида амал қилувчи норма ва қадриятлар; - фойдаланадиган белгилар тизими; - ўз ролини бажариш ва ташқи дунёга нисбатан эркин ҳаракат қилиш учун ёрдам берувчи билимлар мажмуаси: билим ва қарор қабул қилишда мустақиллик даражаси киради. Шахс социологиясида шахс манфаати алоҳида ўринга эга. Шахс манфаати - бу индивид фаолиятининг у ёки бу эҳтиёжини қондириш билан боглиқ йўналганлигидир. Манфаатлар асосида кишиларнинг эҳтиёжлари ётади. Улар социал қонунлар талабларини ифодалайди, бунинг натижасида манфаат эҳтиёжини англашда муҳим роль ўйнайди. Манфаатнинг 4 тури мавжуд: 1. Муносабат манфаати : - шахс фаолиятида у ёки бу объектдаги воқеа ва ҳодисаларга нисбатан қизиқувчанлигини англатади. Муносабат манфаати 2 кўринишда кечади: а) асосий муносабат манфаати - бу шахснинг ҳаётида мақсад ва вазифасини, ҳаракатларини ўз ичига олади. б) ёрдамчи ёки иккинчи даражали муносабат манфаатдир. Бу шахс фаолиятининг мақсад ва вазифаларидан ташқари унинг бошқа воқеликка қизиқишини билдиради. 2. Ҳаракат манфаати: – шахснинг у ёки бу фаолиятида қатнашиши-да кўринади. Актив ё пассивлигини билдиради. Ҳаракат манфаати: а) мақсадли ва б) мақсадсиз бўлиши мумкин. (бошлангич фаолияти билан чекланиб қолган, тор доирадаги ҳаракат). 3. Таянч манфати: – шахснинг бошқа шахслар, гуруҳлар билан узоқ социал таъсирлашувида шаклланган ва турли вазиятларда ўз йўналишини сақлаб қолган манфаатдир. Шахслараро ва гуруҳлараро муносабатларда шаклланади..

4. Йуналиш манфаати: – бу йўналиш манфаатлар ичида жуда мураккаб бўлиб у шахс манфаатларидан бирини танлаши билан боглиқ. Демак, шахснинг типи у яшайдиган жамиятнинг ижтимоий тузилишига боглик. Шахснинг шаклланишини белгиловчи омиллар қуйидагилардан иборат: 1) Ижтимоий сиёсий тузум. 2) Тарбия ва маориф тизими. 3) Турмуш. 4) Меҳнат фаолияти. 5) Ижтимоий фаолият. 6) Оила ва бошқалардир. Шахс ижтимоийлашувининг икки фазаси, ижтимоий фаолият ҳамда ўз- ўзини англаш ҳолати . Жамият ва шахс мақсадлари орасидаги богловчи у ёки бу социал тизим бўлиши мумкин. Демак: Шахснинг ижтимоийлашуви деб, шахснинг жамиятга, социал жамоаларнинг турли, типларига маданият элементлари, социал норма ва қадриятларни ўзлаштириш орқали содир бўладиган жараён (ижтимоийлашув деб аталади)га айтилади. Шахснинг (индивиднинг) социал ташкилот элементи бўлиши 2 муҳим жиҳатга боглиқ: 1) социал ташкилотнинг шахсга таъсир этиши билан қобилиятининг шаклланишига ва 2) шахснинг бошқа одамлар таъсирига берилиши билан қобилиятининг шаклланишига боглиқ. Шахс ижтимоийлашувнинг 2 фазаси мавжуд: 1. Социал адаптация (мослашиш). Бунда индивиднинг социал шароитларга, функцияларга, социал нормаларга, социал гуруҳларга, ташкилот ва институтларга, яъни муҳитга мослашишдир. Социал адаптация жараёни, асосан оилада бошланади ва шаклланади. Оиладаги ҳар қандай муносабатлар шахснинг ижтимоийлашувида ўз аксини топади. Шу боисдан индивиднинг шахс сифатида шаклланишида оила асосий роль ўйнайди.

$2. Социал интериоризация, яъни социал норма ва қадриятларнинг индивид ички дунёсига киришиш жараёнидир. Шахс социал муҳитга қоришиб кетмайди, балки унга мустақил бирлик сифатида киради, Кўпгина назарияларда шахснинг ижтимоийлашуви, ташқи таъсир объекти сифатидагина қаралади. Бу назарияларда асос қилиб фақатгина ижтимоийлашув ёрдамида социал ўзгарадиган инсоннинг табиий моҳияти олинади; шахснинг активлиги ва унга бериладиган биологик хусусиятлар ҳисобга олинмайди. Ижтимоийлашув шунга асосланадики, одам ижтимоий фаолиятчи сифатида ўзи ва ҳам ижтимоий ҳаётининг, ҳамда шароит ва вазиятларини белгиловчи омилдир. Шахс социал таъсирланишнинг объекти ва субъектидир. Ижтимоийлашув жараёнида белгилар тизими муҳим аҳамиятга эга. Белгилар ёрдамида жамият индивидлар фаолиятини бошқаради. Индивид социал фаолият курсатиш учун социал жамоада қабул қилинган белгилар ва уларни ишлатиш усулларини ўзлаштирган бўлиши керак. Индивид фаолият қилувчи мавжулотдир. У ташқи муҳитга шунчаки жавоб бермайди, балки амалий фаолият жараёнида ҳам инсон сифатидаги ўзининг тараққиёт ва фаолияти қонуниятларни англайди ва англаш асосида ўзининг социал фаолиятини белгилайди. Шахс томонидан ўз фаолиятини бошқариш фақат объектив ва субъектив қонуниятларни билишгина эмас, балки шу қонуниятларни, унинг элементларини, хусусиятларини ҳам билишни тақозо этади. Шахсларнинг социал фаолияти ва социал ҳаракатининг бошлан\ич нуқтаси маълум эҳтиёж ва манфаатларни юзага келтирувчи объектив ҳаёт шароитларидир. Фаолият турлари кўп, лекин энг муҳими уларнинг барчаси шахснинг моддий ва маънавий асосини ташкил қилувчи, эҳтиёжларини қондиришга қаратилган, эҳтиёжлар шахснинг ташқи муҳитга объектив боглиқлигини билдиради. Шу сабабли шахснинг амалий фаолият эҳтиёжларни қондириш шакли сифатида қаралиши объектив шароитларнинг$

инъикоси ва уларни қондиришнинг реал имкониятларини англаш сифатида қаралиши мумкин. Эҳтиёжларининг 2 кўриниши мавжуд: 1) табиий ва 2) жамият томонидан пайдо қилинган эҳтиёжлар. 1) Табиий эҳтиёжлар сифатида кишиларнинг кундалик эҳтиёжлари: овқат, кийим, турар-жой ва бошқалар тушунилади. 2) Социал эҳтиёжлар эса одамнинг меҳнат қилиш эҳтиёжи, социал активлиги, руҳий маданияти, яъни нима ижтимоий ҳаёт маҳсули шунга бўлган эҳтиёждир. Табиий эҳтиёжлар асос бўлиб, уларда социал эҳтиёжлар пайдо бўлади, ривожланади ва қониқтирилади. Шахснинг ижтимоийлашув даври: қуйидагилар асосида кечади: 1) Болалик: - агентлар ва ижтимоийлашув турлари. 2) Ота-оналик: - оталар ва болалар: икки дунё; - «оталар ва болалар» муносабатларининг мутаносиблиги. 3) Успиринлик: - қадриятлар параллель тизими. 4) Балогат ёши: - вояга етган инсон мақомининг асосий мезоилари; - вояга етганлар - шахс ижтимоийлашувининг фаол пайти. 5) Кексалик: - ижтимоийлашув ушбу даври мақоми ва муаммолар. Ижтимоий фаолият ва ижтимоий феъл-атвор механизмлари: 1) Фаолият турлари. 2) Эҳтиёжлар: - табиий эҳтиёжлар; - биологик эҳтиёжлар; - ижтимоий эҳтиёжлар. 3) Ижтимоий фаолиятни асословчи механизмлар:

$- эҳтиёжлар; - қадриятлар; - манфаатлар ва уларнинг ўзаро таъсири; 4) Ижтимоий назорат. 5) Санкциялар. 6) Ижтимоий буйруқ. 7) Ўз-ўзини назорат. 8) Ташқи назорат. 9) Жамоатчилик фикри. 10) Девиант (жиноий бўлмаган) феъл-атвор. 11) Делинквент (жиноий) феъл-атвор. 12) Шахснинг муҳим ижтимоий-психологик хислати - ўз-ўзини англаш кабилардир. Умуман ижтимоий муҳит таъсири остида шахснинг шаклланиш жараёнини тасвирлаш учун «ижтимоийлашув» тушунчаси XIX аср охирида - пайдо бўлди. Ижтимоийлашув деганда шахснинг ўз ҳаёт мобайнида ўзи мансуб бўлган жамиятнинг ижтимоий меъёрлари ва маданий қадриятларини ўзлаштириш жараёнини тушунилади. «Ижтимоийлашув» тушунчаси «шахсни тарбиялаш», «шахсни шакллантириш» тушунчалари билан чамбас боглиқ, бироқ у кенгpқ тушунча бўлиб, инсонга барча мумкин бўлган таъсирларни қамраб олишга имкон беради. Сиёсий ижтимоийлашув индивид томонидан ўзининг сиёсатга қўшилувини таъминловчи сиёсий билимларни, қадриятларни, меъёрларни, қоидаларни, хатти-ҳаракат одобини ўзлаштириш жараёнидан иборатдир. XX аср 90-йилларнинг бошларида сиёсий ижтимоийлашув жараёнига ҳокимият муассасаларига ишончнинг йўқолиши, уларни сиёсатида шахсан қатнашишни истамаслик, буз\унчилик, сиёсий норозиликнинг қупорувчилик усуллари катта таъсир кўрсатиб келди. Расмий сиёсат кўпинча кўпчилик кишилар учун маънавий таянч бўлмай қолган эди.$

Турмуш тарзидаги, ижтимоий муҳитдаги ўзгаришлар шахс мавқеини анча мураккаблаштирди. Иқтисодий жараён характерида жиддий ўзгаришлар юз берди. Янги технологияларнинг жорий қилиниши жиддий ўзгаришларга олиб кела бошлади. Ўтмишда сиёсий ижтимоийлашув икки тамойил қарама- қаршилиги асосида кечди: 1) Шахснинг ижтимоий ривожланишига, унинг сиёсатда фаол қатнашишига жиддий ижтимоий эҳтиёж борлиги маълум бўлди. 2) Иккинчи томондан инсон ҳокимиятдан, унинг ташкилотларидан сиёсий бегоналашувга олиб келган эди. Бегоналашув турлари: 1. Иқтисодий бегоналашув : а) фаолиятдан бегоналашув; б) фаолият бошқарувдан бегонлашув; в) фаолият натижаларидан бегонлашув. 2. Сиёсий бегоналашув : Сиёсий ҳокимиятдан бегонлашув. 3. Маданий бегоналашув : маънавиятдан, маданиятдан бегонлашув. 4. Ижтимоий бегоналашув : мулоқотдан, инсонларнинг бир-биридан бегонлашув. 5. Руҳий бегоналашув : ўз-ўзидан бегонлашув, ўз моҳиятидан узоқла- шув. Шахсни сиёсатга тортиш механизми мураккаб ва кўп босқичлидир. Сиёсий ижтимоийлашув даврида шахсга ҳам англашилган, ҳам ташқи муҳитнинг табиий таъсири бўлади. Шахснинг дастлабки ижтимоийлашуви унинг келиб чиқиши билан боглиқ. Инсон онгига оила катта таъсир кўрсатади. Машгулот тури, турмуш даражаси, маълумоти, сиёсий иўналиши каби омиллар таъсир қилади. Сиёсий онгни қайта қуриш купинча илгариги қоидаларни ўзгартириш натижасида юз беради. Сиёсий онг шаклланишида: Сиёсий маданият ўсиши: - турли, сиёсий ташкилотлар фаолияти; - оммавий ахборот воисталари; - норасмий гуруҳлар;

- корхона жамоатлари; - уйда яшовчилар; - сиёсий партиялар; - касаба уюшмалари; - ёшлар ташкилотлари катта таъсир кўрсатади. Сиёсий ижтимоийлашувда мафкура катта роль ўйнайди. Шахс сиёсий ижтимоийлашувида сиёсий онг тузилиши қуйидагиларни ўз ичига олади: - эҳтиёжлар ва ижтимоий кузатишлар тизимини шакллантириш; - ўз ижтимоий гуруҳини тенглаштириш; - ўз манфаатларини англаш; - сиёсий фаолият имкониятларига баҳо бериш; - ижтимоий-сиёсий қадриятлар ва дастурлар тизимини қабул килади. Ўз-ўзини англаш: ўз-ўзини англашда иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ахлоқий ва маданий муҳитнинг таъсири катта. Ўз-ўзини англаш миллатлар учун сиёсий онглиликнинг ошишигина эмас, шу миллат бирга миллий мустақиллик ва миллий озодлик ҳамдир. Ўз-ўзини англаш жаҳон тарихида озодлик ҳаракатларнинг кучайишига, социализм ва империализнинг емирилишига, парчаланишига олиб келди. Португалия, Испания, Голландия, Англия, Франция, собиқ СССР каби империя давлатлари ўз мустамлакаларидан маҳрум бўлди. Ўзбек миллатининг ўз -ўзини англаши моддий куч сифатида миллат шаъни, қадр-қиммати, обрў-эътибори, ор- номуси тикланишига олиб келди. Ўз-ўзини англаш миллатнинг моддий ва маънавий манфаатларини ҳимоя қилишдир. Мустақиллик шароитида ўзбек халқнинг ўз -ўзини англашини ривожлантириш давлат сиёсати даражасигача кўтарилди. Ўзбекистон Конституциясида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари (24-31 -модда) ўз ифодасини топди: 1) сиёсий ҳуқуқлар 2) Иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар 3) инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кафолат-ланиши 4) фуқаролар бурчлари ўз ифодасини топган.

Социал гуруҳларнинг асосий белгилари ва турлари. Кишилар ўз ҳаёт фаолиятлари давомида бирлашадиган гуруҳлар масаласи нафақат социал психология фанининг, балки социологиянинг ҳам муҳим масаласи бўлиб ҳисобланади. Ижтимоий муносабатлар, асосан социал гуруҳлар ўртасидаги муносабатларда намоён бўлади. Кишилик жамиятида ниҳоятда кўп турли- туман жамоалар, уюшмалар, бирликлар, ташкилотлар мавжуд. Инсон бутун ҳаёти давомида гоҳ эҳтиёждан, гоҳ манфаат юзасидан, гаҳо мажбурийликдан, баъзан ўзи ҳоҳламаган ҳолатда юқорида таъкидланган гуруҳларга аъзо бўлади ва уларнинг вакили бўлиб қолади. Мана шу кишилик жамоаларини қандайдир мезон (белги, хусусият) билан нисбатан маълум гуруҳларга ажратиш - социологик таҳлилнинг гоят муҳим ва жиддий масаласидир. Олдиндан шуни қайд қилиб ўтиш лозимки, гарчи «социал гуруҳ» термини социал тадқиқотларда кенг кўламда қўлланилса ҳам, лекин социологик тушунчалар категориясига мувофиқ келадиган мақомига ва назарий асосига эга эмас. Бу тушунча ижтимоий фанлар доирасида яққол категорияли хусусиятга эга ва ижтимоий муносабатлардаги ўзига хос субъектни аниқлаш учун ишлатилади. «Гуруҳ» тушунчаси ижтимоий фанлар орасида иккита маънога эга. Бир томондан, у бирор бир умумий белгиларга қараб кишиларни маълум тоифаларга ажратилганда қўлланилади (кўпинча статистикада, демографияда). Баъзан бу маънода «гуруҳ» термини психология фанида ҳам ишлатилади. Масалан, тест синовлари натижаларига қараб, кишиларни у ёки бу гуруҳларга ажратиш мумкин. Иккинчи томондан, ҳамма ижтимоий фанлар доирасида гуруҳ деганда, реал мавжуд кишилар бирлиги тушунилади. Бу ҳолатда одамлар умумий белгилар, фаолиятларининг хилма-хиллиги ёки бирор шарт, ҳолатлар билан бирлашадилар ва маълум маънода ўзларини мавжуд бирлик вакили эканликларини ҳис қиладилар. Масалан, талаба ўзини талабалар гуруҳининг аъзоси сифатида ҳис қилади. Илмий адабиёт билан танишиш «социал гуруҳ» терминини, биринчидан, жуда кенг қўлланилаётганлигини, иккинчидан турли ҳодисаларга нисбатан

ишлатилаётганлигини кўрсатаяпти, қайси нуқтаи назар қарашларидан қатъий назар, конкрет ижтимоий фан вакиллари гуруҳларни социал-иқтисодий, социал-демографик, социал-психологик ва бошқа гуруҳларга ажратадилар. Гуруҳ – бу хатти-ҳаракатлари расмий ва норасмий институтлар томонидан бошқариладиган, маълум норма ва қадриятларга эга бўлган, бошқа бирликлардан ўз хусусиятлари билан фарқ қиладиган, бир-бирлари билан ижтимоий муносабатлар системаси билан богланган кишилар йигиндисидан иборат бўлган социал бирликдир. Гуруҳга хос ҳарактерли хусусиятлар қуйидагилар: гуруҳ сони, ички ташкилот, яъни институтлар, назорат шакллари; фаолият намуналари; норма ва қадриятлар; фарқ қиладиган хусусиятлари. Гуруҳ сони дейилганда, мавжуд бирликни ҳажм жиҳатдан ташкил этадиган аъзолар йигиндиси тушунилади, ҳозирги кунгача социалогияда аъзолар сони қанча бўлиши кераклиги ҳақида аниқ бир тўпламга келингани йўқ. Бу тўгрисида гуруҳ турлари ҳақида сўз кетганда гапириб ўтилади. Гуруҳ ўз сони ва аъзолари сонини чегаралаши ёки чегарамаслиги мумкин. Мана шу асосга кўра гуруҳларни «берк» гуруҳлар, яьни янги аъзоларни қабул қилишда аниқ мезон қўядиган гуруҳлар; чегараланган гуруҳлар, яъни гуруҳ аъзолигига қабул қилиш мезони кам талабчанлик билан қабул қилинадиган гуруҳлар. Шунингдек, ниҳоят хоҳлаган киши кўриши мумкин бўлган очиқ гуруҳлар ва бу гуруҳларда аъзоларга нисбатан аниқ талаблар кўйилмайди, кўпинча гуруҳлар аъзо қабул қилиш ва аъзоларни гуруҳдан чиқиши учун аниқ талаб қўяди. Бунинг натижасида гуруҳнинг бир хиллиги ва унинг таъсир доираси таьминланади. Гуруҳнинг пайдо бўлиши учун ички ташкилот, яъни институтлар, назорат шакллари, фаолият намуналари бўлиши керак. Шунинг учун ҳам ўз шахсий ташкилотига эга бўлмаган, фақатгина контактлар (алоқаларга) асосланган эркин социал бирликлар гуруҳ деб аталмайди. Гуруҳ ўзининг шахсий норма ва қадриятларига, яъни бирлашиш марказига эга бўлиши керак. Буларга гоялар, рамзлар, шиорлар, мақсадлар,

моддий предметлар ва бошқаларни киритиш мумкин. Булар гуруҳда кишиларни гуруҳга мансублик ва бирлашиш ҳиссини уйготиш ва ривожлантириш учун зарур. Бу қадриятлар асосида гуруҳда «биз» сўзи билан ифодаланадиган бирлик ҳисси пайдо бўлади. Бу ҳис кишиларни бирлаштирадиган психик (руҳий) алоқа бўлиб ҳисобланади. Ниҳоят, гуруҳ ўзининг шахсий фарқ қиладиган хусусиятларига эга бўлиши керак. Булар ёрдамида гуруҳ бошқа социал бирликлардан фарқ қилади. Бундай хусусиятлар аввало, бир ҳудудда яшаш, алоҳида ритуал ҳаракатлар, тил, мафкура ва бошқалар ҳисобланади. Бу 4 шарт жуда кўп гуруҳларни таърифлаш учун қўл келади. Лекин гуруҳларни таснифлаш (классификация қилиш) вақтида бу тўгрида тўхталиб ўтамиз. Чунки бу шартлар нисбий ҳарактерга эга. Булар кўпгина гуруҳларни қаноатлантирса ҳам, баъзи гуруҳларни таҳлил қилиш вақтида тўгри келмаслиги мумкин. Гуруҳлар энг аввало миқдор жиҳатдан катта ва кичик гуруҳларга бўлинади. Социология ва социал психология фанида катта социал гуруҳлар ўзининг аниқ таърифига эга эмас. Умуман катта социал гуруҳ деганда, аъзолар сони кўп бўлган кишилар гуруҳлари тушунилади. Катта социал гуруҳларнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1. аъзолар сонининг кўплиги; 2. ягона ҳудуднинг мавжуд эмаслиги; 3. аъзолар ўртасидаги алоқаларнинг асосан оммавий алоқа воситалари орқали ўрнатилиши; 4. гуруҳ тузилишининг мураккаблиги, аниқроқ қилиб айтганда, бу гуруҳлар кўп расмий ва норасмий, уюшган ва уюшмаган гуруҳларни ўз ичига олади. Катта гуруҳлар икки турга бўлинади.

1. Тасодифий, стихияли пайдо бўладиган ва қисқа вақт мавжуд бўладиган гуруҳлар. Буларга оломон, халойиқ (публика), аудитория ва бошқаларни киритиш мумкин. 2. Тарихий ривожланиш натижасида вужудга келган ва жамият ижтимоий муносабатлари тизимида маълум ўринга эга бўлган бирликлар. Бу турдаги гуруҳларга социал синфлар, турли этник гуруҳлар (эллат, халқ, миллат), касбий гуруҳлар, жинсий ва ёшга оид гуруҳлар (ёшлар, аёллар, кексалар) ва бошқа гуруҳларни киритиш мумкин. Катта социал гуруҳларда кичик гуруҳларда йўқ бўлган хатти-ҳаракатни бошқариб турадиган ўзига хос куч мавжуд. Бу ҳуқуқлар, урф-одатлар ва анъаналардир. Катта гуруҳ билан кичик гуруҳ ўртасида ўрта гуруҳ ҳам бор. Аммо гуруҳ муаммоси билан шугулланаётган социологлар фикрича, ўрта гуруҳлар, уларнинг структураси, алоқаси, унда бўладиган ҳодиса ва жараёнлар моҳият жиҳатдан каттароқ гуруҳларга хосдир. Кичик ва катта гуруҳлар ўртасидаги фарқни кичик гуруҳнинг йириклашуви ва унинг катта гуруҳга айланиши жараёнида кўриш мумкин. Масалан, бир ёки бир нечта таниқли кишилар атрофида бирлашган, 40-45 кишидан иборат партия кичик гуруҳдир, чунки бу гуруҳ вакилларининг шахсан бир-бирларини танишлари (билишлари) кичик гуруҳга хос бўлган хусусиятни беради. Кичик гуруҳлар деганда, кўпи билан бир неча ўнлаб аъзолардан иборат бўлган кам сонли гуруҳлар тушунилади. Бу гуруҳлар кўпинча самимий дўстона муносабатларда бўлади, гуруҳ аъзолари ўртасидаги бевосита ўзаро алоқалар устун туради, гуруҳ аъзолари ўртасидаги муносабатлар норасмий институтлар ёрдамида тартибга солинади. Бундан ташқари, махсус вазифаларни бажаришга мўлжаллаган, юқори даражада шакллаган кичик мақсадли гуруҳлар ҳам мавжуд. Бу гуруҳларда аъзолар ўртасидаги муносабатлар махсус хизмат кўрсатмалари билан тартибга солинади. Яширин ишлаётган партия ячейкаси бунга мисол бўла олади. Кичик

гуруҳларга оилани, дўстларни, қўшниларни, ишлаб чиқариш бригадасини ва бошқа гуруҳларни киритиш мумкин. Кичик социал гуруҳларнинг турлари жуда кўп. Улар турли мезонларга қараб турларга ажратилади. Гуруҳ муносабатлари тузилмасига қараб кичик социал гуруҳлар расмий ва норасмий гуруҳларга, аъзолар ўртасидаги муносабатларнинг яқинлигига қараб эса бирламчи ва иккиламчи гуруҳларга, гуруҳга аъзо бўлиш ва бўлмаслигига қараб аъзоли ва референт гуруҳларга бўлинади. Санаб ўтилган гуруҳларни бирма-бир кўриб чиқамиз. Расмий ва норасмий социал гуруҳлар , гуруҳларни бундай тарзда турларга бўлиш биринчи бўлиб америкалик социолог Э. Мейо томонидан таклиф қилинган эди, гуруҳларни расмий ва норасмий гуруҳларга ажратиш асосида гуруҳ муносабатларининг тузилмаси ётади. Расмий гуруҳлар - бу ҳуқуқий статусга эга бўлган социал институт, ташкилот қисми ҳисобланадиган мавжуд институт, ташкилотдаги меҳнат доирасида аниқ мақсадга эга бўлган социал гуруҳлардир. Расмий гуруҳларга қуйидаги белгилар хос: аниқ ва исчил мақсад, иерархияга асосланган аниқ функциялар, маълум қоидаларга мувофиқ келадиган ҳуқуқ ва бурчлар, аъзолар ўртасидаги расмий муносабатлар, гуруҳ фаолиятини назорат қиладиган расмий институтнинг мавжуд бўлиши ва бошқалар. Расмий гуруҳларда гуруҳ мақсадлари, функциялари хатти-ҳаракат қоидалари, ҳатто аъзолик шартлари махсус ҳужжатларда (дастур, инструкция, қонун ва бошқалар) қайд этилган бўлади. Расмий гуруҳларга сиёсий партиялар, давлат, диний ва бошқа ташкилотлар киради. Шунингдек, ишлаб чиқариш коллективи, мактаб синфи, спорт командаси ва боқаларни киритиш мумкин. Расмий гуруҳ - бу аниқ социал гуруҳ, жамият социал тузилмасининг элементидир. У объектив ҳолда мавжуд. Унинг структураси ва хатти-ҳаракат шакллари кенг миқёсдаги гуруҳ ёки жамият томонидан бошланади. Индивид расмий гуруҳга аъзо бўлар экан, ўзининг шахсий сифатларини йўқотади ва

расмий гуруҳ ташкилоти доирасидаги у ёки бу ролларни бажарувчи кишига айланади. Расмий гуруҳлар ҳам расмий (корхона, бригада касаба уюшмаси, жамоат ва давлат ташкилоти), ҳам расмий структура томонидан тан олинмаган, яъний норасмий (яширин ташкилот, норасмий гуруҳ ва ҳоказо) бўлиши мумкин. Норасмий гуруҳлар , кўпинча бундай гуруҳлар «психологик гуруҳлар» ёки «социал психологик гуруҳлар» деб аталади. Чунки бу гуруҳларнинг ташкил топиш заминида гуруҳ аъзолари ўртасидаги психологик, ҳиссий муносабатлар ётади. Норасмий гуруҳларнинг пайдо бўлишида вазият ва умумий мафаатлар мажмуи муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам бу гуруҳларни баъзан, манфаат юзасидан тузилган гуруҳлар ҳам деб аташади. Одамлар эҳтиёжлари турли-туман бўлганлиги сабабли норасмий гуруҳлар мавжуд. Норасмий гуруҳ расмий гуруҳга қараганда бошқача тузилишга эга. Агар расмий гуруҳда гуруҳ социал структуранинг юқори органлар ва ҳатто жамият томонидан тузилса, норасмий гуруҳлар эса шахсий асосда, яъний уни ташкил этадиган индивидлар ташаббуси билан тузилади. Ташаббускор кишилар бу гуруҳда фаол роль ўйнайдилар ва ўз-ўзидан гуруҳда аъзоларнинг эҳтиёжларини қондиришга имконият берадиган хатти-ҳаракат тизими ривожланади. Р еферент ва аъзоли гуруҳлар . Кичик гуруҳларни ўрганишнинг жиҳатларидан бири бўлиб, «референт гуруҳ» термини америкалик социал психолог Мустафо Шериф томонидан киритилган. «Референт гуруҳ» термини (инглизча сўз, «мансуб бўлиш» деган маънони англатади) индивид онгли равишда кирадиган социал гуруҳларга (иқтисодий, сиёсий, маданий, касбий) нисбатан ишлатилади. Шахснинг «гуруҳ нормаларига» муносабати белгиларига мувофиқ гуруҳлар референт гуруҳлар ёки «эталонли» (ўлчовли) гуруҳларга бўлинади.

Референт гуруҳлар, кичик гуруҳлар ҳамда катта гуруҳлар - синф ёки ижтимоий табақа бўлиши мумкин. «Референт гуруҳ» термини тўрт хил маънода қўлланилади: 1. Индивид хатти-ҳаракати учун намуна, эталон ёки мезон бўлиб хизмат қиладиган гуруҳ. 2. Индивид ўз ҳаракатларини шу гуруҳга йўналтирадиган гуруҳ. 3. Идивид аъзо бўлишига интилаётган гуруҳ. 4. Аъзоларининг қадрият ва фикрлари бевосита шу гуруҳ аъзоси бўлмаган киши учун ўзига хос таққослаш ўлчови, социал «ўлчов доираси» сифатида хизмат қиладиган гуруҳ. Реал ҳаётда «референт гуруҳ» назарияси шахснинг турли социал муҳитларга мослашув жараёнида, социал ҳаракатларни ўрганишда қўлланилади. Референт гуруҳлар реал ва идеал гуруҳларга бўлинади. Реал референт гуруҳнинг шахсга қулай социал норма ва қадриятларни эгаллаши учун эталон бўлиб хизмат қиладиган алоҳида кишилар ёки кишилар бирлигидир. Идеал референт гуруҳ - бу маълум бир гуруҳнинг қадриятли ва норматив йўл-йўриқларининг инсон онгида акс этишидир. Шахс бу гурухга ўз тасаввурлари ва ҳаракатлари билан мослашишга ҳаракат қилади. Масалан, муҳандис ўзини реал ҳаётда муҳандислар гуруҳига мансуб дейиш билан бирга ўзини гуруҳ сифатида мавжуд бўлмаган «маънавий элита»га мансуб деб ҳисоблайди. Жамият ва давлатнинг социал моҳияти . Жамият - кишилар ҳаётий фаолиятининг тарихий ривожланиш шакли бўлиб, ўз тузилиши жиҳатидан мураккаб тизимни ташкил қилади. Бизнинг ҳозирда яшаб турган жамиятимиз социал тизимининг муайян конкрет шакли сифатида, унинг функционал ва ривожланиш қонуниятини, ҳар бир бўлакчаларнинг ўзига хос томонларини, ўзаро муносабатларини илмий жиҳатдан ўрганиб, тўгри бошқариш муҳим аҳамиятга эгадир.

Чунки, ўз вақтида кейинги оқибати ўйланмаган, олдиндан социологик асосда таҳлил қилинмаган ва олди олинмаган нуқсонлар жамият тараққиётида салбий асоратлар қолдиради. Социология тарихда жамият – ўз ижтимоий эҳтиёжларини қондирувчи кишилар бирлиги сифатида тушунилган. Шу билан бирга, жамият айрим ижтимоий бирлигина эмас, балки ижтимоий муносабатлар мажмуаси ҳамдир. Социология жамият тўгрисидаги таълимот бўлиб, ижтимоий тизимлар ривожланиши ва функционал қонунятлар, ҳаракатлантирувчи кучларни ўрганувчи фан ҳамдир. У турли ижтимоий ҳодисалар, жамият ва табиат ўртасидаги алоқадорликни, шунингдек, шахс кишиларнинг ижтимоий хулқи, унинг элементлари ва ривожланиш қонуниятларини ўрганади. Ҳозирча жамият ҳаётини социологик жиҳатдан тадқиқ қилиш асосан, икки йўналишда ривожланиб келди. Биринчи йўналиш О.Контдан француз социологи Э.Дюркгейм орқали ривожлантирилган америкалик социолог Т.Парсонсларнинг социологик таълимотларини ўз ичига олади. Бу йўналишда ижтимоий тизим ўзгариши ташқи кучлар таъсири орқали тушунтирилиб, кўпроқ психологик омилларга эътибор берилган. Иккинчи йўналиш: марксистик социологик таълимот бўлиб, унда ижтимоий тизим ички зиддиятлар асосида ички куч таъсири орқали тушунтирилиб, материалистик моҳиятга эга бўлган моддий муносабатларнинг белгиловчи ролига асосий эътибор қаратилган. Ҳар икки таълимот ҳам жамият ҳаётида муҳим белгиларни ўзида мужассамлаштириб келди. Социологик амалиёт функционал ўзгаришларсиз, эволюциясиз, революция тушунчаси билан, функционал муносабатлар таҳлилисиз ижтимоий тизимлар ривожланишини фақат зиддият ва конфликтлар орқали асослашга уринувчи бу таълимот жамият ҳаётини бир томонлама ўрганишга олиб келганлигини давр кўрсатмоқда.

Буржуа социологияси номи билан аталган Гарб социологик таълимотида ҳам ўзига хос ижобий жиҳатлар билан бир қаторда, ижтимоий тизимлар ривожланишининг ички зиддиятли хусусиятларни ҳисобга олмаслик ҳам жамиятни бир томонлама тушунтиришни билдиради. «Жамият ҳаётининг индустрлашуви объектив равишда, қайси ижтимоий тизимлар бўлишидан қатъий назар, ижтимоий иерархиянинг бир хил (ягона) типига олиб боради» - деган америка социологларининг фикри ҳозирча тарихий ривожланиш амалиётида тасдиқланмоқда. Ижтимоий тизим - ўзаро богланган индивидлар, ижтимоий гуруҳлар ва институтларни ўз ичига олувчи, мураккаб ташкил бўлган ва тартибланган ижтимоий яхлитлик. Алоҳида шахс ҳам унинг ташқи дунё билан мунособатларининг серқирралиги ва ўз-ўзни ташкил қилишининг яхлитлиги нуқтаи назаридан ижтимоий тизим ҳисобланиши мумкин. Ижтимоий тизим - мураккаб ички тузилишга эга бўлиб, тартибли, бир бутун, ўзига хос ижтимоий алоқадорлик ва турли ижтимоий муносабатлар бирлигини ташкил қилади. Ҳар қандай ижтимоий тизим таркибий тизимлар, масалан, иқтисодий, сиёсий, хуқуқий, маънавий, ижтимоий турмуш, фан ва бошқа шу каби соҳаларида то алоҳида олинган инсонгача бўлган ижтимоий тизимлар шулар жумласидандир. Аввалло биз жамиятни социологик нуқтаи назардан қуйидагича ўрганамиз: 1. Жамият тузулиши ва таркиби ўрганилади. (Жамият қандай кишилардан иборат, улар қанча ва қандай синф ёки табақаларга мансуб). 2. Жамиятда яшаётган кишиларнинг хатти-ҳаракатлари нималардан иборат. (уларнинг ўзаро муносабатларидаги ҳарактерлари). 3. Жамият тараққиёти унинг ривожланиши нуқтаи назаридан ўрганилади. Дунёдаги барча ходисалар, вақтлар ўтиш билан ўзгаради. Жамиятни тўлиқ тушиниш учун фақат унинг тузилиши ва ривожланишини ўрганишгина эмас, балки унинг ўтмишини, тарихини ҳам синчиклаб ўўрганиш, бу жамиятни қандай таркиб топганлигини, қандай

шаклланганлигини, ривожланганлигини билмоқ жамиятни тўлиқ тушунишга имкон яратади. Жамият ижтимоий ҳодисанинг умумий ва мураккаб системасидир. Жамият элементлари: - ижтимоий фаолиятнинг белгиланган социал статусга эга; - ўзида ижтимоий меъёр ва қадриятларни акс эттиради; - индивидуал сифатларга (шахс ижтимоий белгиси, қизиқишлари, қадриятлари йўналиши, шахс мотивлари) шулардандир. Жамият ҳар бир соҳаси ишлаб чиқариш таракқиётида маълум бир функцияларни бажаради: - иқтисодий муносабатлар - моддий ишлаб чиқариш функцияси; - ижтимоий муносабатлар - ижтимоилашувини – социализация; - сиёсий муносабатлар - ижтимоий бошқарувни (элементар назорати); - мафкуравий муносабатлар - маънавий ишлаб чиқариш функцияси ва бошқалардир. Ижтимоий структура - жамиятнинг ижтимоий асосидир. Социология назариясида барча ижтимоий тизимлар 2 хил муносабатда мавжуд бўлади: 1. Социеталь муносабатлар 2. Ижтимоий муносабатлар 1. Социеталь муносабатлар системасига: жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва мафкуравий муносабатлари киради. Улар бир-бирлари билан узвий алоқадор тизимга эга. Социеталь системасида иерархик қарамлик мавжуд. Яъни бунда иқтисодий муносабат белгиловчи омил бўлади. Демак: Социеталь муносабатлар системаси тузилиши: 1) иқтисодий: (асосчиси А.Смит: «Дунёдаги барча нарсалар меҳнатнинг маҳсули, меҳнат тақсимоти натижасида ҳар бир индивид ўзи учун ишлайди ва бошқалар учун ҳам ишлашга мажбур бўлади, у бошқалар учун ишлаганда ўзи учун ҳам ишлайди);

$2) ижтимоий : а) ижтимоий муносабатлар асосий элементи ижтимоий жамоалар ташкил этади (синфлар, миллатлар профессионал, демографик, ҳудудий, сиёсий гуруҳлар); б) элементи кишилар (жамоага бирикадиган инсонлар); в) оила ташкил этади. 3) сиёсий; 4) мафкуравий. 2. Ижтимоий муносабатлар: («ижтимоий» система элементи – кишилар). Ижтимоий муносабатлар - кишиларнинг фаолияти жараёнида юзага келган ўзаро муносабатлар. Улар турли жамоалар ижтимоий гуруҳлар, синфлар ва уларни ташкил қилган кишилар ўртасидаги муносабатлар бўлиб, уларни бир бутун социал организм қилиб бо\лайди. Ижтимоий муносабатлар жамиятда ижтимоий ишлаб чиқариш вужудга келиши билан пайдо бўлади. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг пайдо бўлиши жамият тараққиётида чорвачилик пайдо бўлиши, деҳкончилик, савдонинг юзага келиши билан боглик. Ижтимоий муносабатларнинг турлари: ҳамфикрлилик, кооперация, конфликтлар, кураш, бефарқлик, бегоналашув, кризис, камситиш, тенгсизлик. Ижтимоий муносабатлар ўз моҳиятлари билан жамият таракқиётига ижобий ҳам салбий таъсир этади. Ижобий муносабатлар таъсири: ҳамфикрлилик, кооперация, кураш. Салбий таъсирли муносабатлар: бефарклик, камситиш, конфликтлар, бегоналашув, кризис, тенгсизлик. Ижтимоий муносабатлар системасида плюрализм (лот. кўплик катта аҳамиятга эга. Плюрализм концепциясига кўра борлиқ асосини бир неча ёки жуда кўп бир-бири билан бо \ ланмага н субстанциялар ташкил этади. Плюрализм немис философи Вол ф томонидан киритилган. Субстанция (лот. моҳият) нарса ва ҳодис а ларнинг асоси ни ташкил этувчи омил . Субстанциянинг ҳам материалистик ҳ ам идеалистик қарашлари бор. Ижтимоий муносабатлар 2 турга бўлинади :$

1. Моддий муносабатлар. 2. Мафкуравий (идеологик) муносабатлар. Моддий муносабатлар - инсон ҳаётини моддий тараққиётидаги муносабатлар: инсон яшаши, бор бўлиши учун, аввало у моддий эҳтиёжини таъминлаши керак. У озиқ-овқат, кийим, турар-жой билан таъминланиши лозим. Ана шу эҳтиёжини қондириш учун у жамиятда бошқа инсонлар, гуруҳлар билан муносабатда бўлади. Худди шунингдек оила ҳам, гуруҳлар ҳам, холи давлат ҳам ниҳоят бутун жамият ҳисобланади. Мафкуравий (идеологик) муносабатлар - сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий ва диний муносабатлар. Унинг асосий ўзагини моддий муносабатлар ташкил этади. Демак, моддий муносабатлар базис, идеологик муносабатлар устқурма ҳисобланади. Маданий муносабатлар ҳам мавжуд. Ижтимоий муносабатлар ўртасидаги боглиқлик: 1) инсонлар ўртасидаги ўзаро боглиқлик; 2) турли ижтимоий гуруҳ, қатлам, тоифалр ўртасидаги ҳаётий боглиқлик; 3) инсонларнинг ижтимоий-маиший соҳадаги ўзаро боглиқлиги мавжуд. Ижтимоий муносабатларда соҳаларга доир ижтимоий институт турлари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 1) иқтисодий институтлар; 2) сиёсий институтлар; 3) никоҳ, оила ва қон-қариндошлик; 4) тарбия институтлари; 5) маданият соҳаси институтлари. Ижтимоий мавқе (статус) тушунчаси биз олдин баён этганимиздек, алоҳида олинган инсон ёки ижтимоий гуруҳларнинг жамиятда, мавжуд ижтимоий тизимда тутган, эгаллаб турган мавқеини ифодалайди. Бу тушунча орқали кишилар ижтимоий келиб чиқиши, ирқи ёки ўзининг

ҳаракати (маълумоти, кўрсатган хизмати) орқали эришган даражаси ўрганилади. Ижтимоий санкция (санкция - лот. қатъий қарор маъносини бил.) - деб ижтимоий гуруҳ ёки тизимнинг индивид хулқига ижтимоий нормадан ижобий ёки салбий томонга ўзгаришига нисбатан реакцияси тушунилади. Ижтимоий санкция жамият ҳаётини бошқаришда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, шахснинг ижобий хатти-ҳаракати учун рагбатлантириш ёки ёмон салбий хатти-ҳаракати - учун жазо белгилаш билан ижтимоий назорат воситаси бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий санкция турлари: 1) Жисмоний санкция: калтаклаш, озодликдан маҳрум этиш, ўлим жазоси ва бошқалар. 2) Иқтисодий санкция: мукофотлаш, моддий рагбатлантириш, жарима солиш ва бошқалар. 3) Рамзий санкция: ҳурмат билдириш, изза қилиш, хайфсан бериш. Ижтимоий муносабатлар асосини яна ижтимоий роль ташкил этади. Ижтимоий роль: жамият ижтимоий таркибида богловчи аҳамиятга эга. Ижтимоий роль, олдинги масалада таъкидлаганимиздек, жамият ижтимоий таркибида-психологик жиҳатларни ўзида мужассам этган. Социологияда жамиятнинг қуйидаги йўналишлари мавжуд: 1. Механик йўналиш (мактаби) - (XIX асрда пайдо бўлди, социал ҳаракатни биологик ҳаракат шаклида тушунади, оламни механик талқин қилади). 2. Органик йўналиш (мактаби): (XIX аср охири ва XX аср бошларида юзага келган, жамиятни организмга тенглаштирган ва ижтимоий ҳаётпи биологик қонуниятлар билан тушунтиришга уринади, жамият организм билан бир, дейди). 3. Культурологик йўналиш (мактаби): - қадриятлар маданиятни вужудга келтиради, деб талқин қилади. Ҳозирги кунда жамиятнинг қуйидаги кўринишлари мавжуд:

1. Фаровонлик (мўл-кўллик) жамияти: – (Кўпроқ Гарбда: Скандинавия давлатини мисол келтириш мумкин). 2. Истеъмол қилиш жамияти (АКШда ХХ аср 40–50-йилларда юзага келганлиги билан ҳарактерланади). 3. Очиқ ва ёпиқ жамият. Очиқ жамият - демократик жамият бўлиб ташқи муҳит шароитларида осон ўзгарувчи ва мослашувчи, танқидни ёриб ўтмоқка мослашган жамият. ¨пиқ жамият – догматик-авторитар режим асосида бўлиб, сеҳрли (магик) тафаккур, догматизм ва коллективизм тамойиллари билан ҳарактерланади. 4 Индустриал (саноат) жамияти. (XX аср 50-60 -йилларида юзага келди. Бу концепцияга ўз моҳиятига кўра марксча ижтимоий-иқтисодий формация тўгрисидаги таълимотларга қарши қаратилган. Индустриал жамият таълимотига кўра жамият тури: техникавий, индустриал-ривожланиш даражаси билан белгиланади. Жамият типини синфий структурадан ажратиб олиб қарайди «Индустриал» жамият 2 босқичда кечади: 1) «Индустриал» саноат жамияти; 2) «Анъанавий» жамиятдан саноат жамиятига ўтиб боради. 5. Постиндустриал жамият . У 3 босқичда юзага келади: 1) индустриал жамияггача бўлган давр; 2) индустриал саноат жамияти даври; 3) постиндустриал жамият даври. Постиндустриал жамияти таълимотига кўра давлат монополистик капитализм ўрнини босади. Хизмат кўрсатиш соҳасида фан ва маорифга эътибор беради. Олим, мутахассис ролига юксак баҳо кўрсатилади. Синфларга муносабати, унинг ишлаб чиқаришга эгалигини инкор қилади. Жамиятни бошқариш олимлар ва мутахассислар қўлига ўтиши тарафдори. Социал тенгсизлик сақланиб қолишини эътироф этади. Жамиятнинг тузилиши қуйидагича:

1. Тоталитар жамият: - (лот. умумий, бутун, жамики). Авторитар шаклларидан бири. Жамият ҳаётининг барча соҳалари устидан ялпи назорат ўрнатилади. 2. Авторитар жамият: - (лот. бошловчи, асосчи, ижодкор, автор) демократик бўлмаган сиёсий режимга асосланган ёки сиёсий онгнинг авторитар шакли. Бу сиёсий ҳукмронлик қилишнинг ўта реакцион давлат тизими. Шахснинг диктаторлик элементлари билан уйгунлашиб кетади. 3. Демократик жамият: - (юнон. халқ ҳокимияти) - халқнинг ҳокимият манбаи эканлиги, давлат ишларини ҳал қилишда қатнашишини билдиради. Ижтимоий тузилма - жамиятнинг ижтимоий асосини ташкил қилади. Ижтимоий (социал) ҳаракатлар: Фалсафада : ижтимоий фаолият маъносини билдиради. Социологияда: - ижтимоий фаолиятнинг энг оддий бирлиги, (онгли ҳаракат) мазмунига эга. Умуман, ижтимоий ҳаракатнинг 4 хили, типи мавжуд: 1. Мақсадли-оқилона ҳаракат (оқилон восита). 2. Кадриятли оқилона ҳаракат (этик, эстетик, диний). 3. Аффектив ҳаракат типи (эмоционал ҳолатлари). 4. Анъанавий ҳаракат (маданий, тақлид билан) 7 Шахснинг хуқуқлари ва бурчлари: 1) Масъулият. 2) Статуслар. 3) Бош статус. 4) Шахсий статус. 5) Ижтимоий статус. 6) Кайд қилинган статус. 7) Аралаш статус 7 Умумий социология. Т: ТошДУ, 1999, 70 -бет

8) Эришилган статус. Статуснинг элементлари: (Статус: - лат. фуқаро ёки юридик шахснинг ҳуқуқий ҳолати – ҳуқуқ ва мажбуриятлари мажмуи) – Статусни идентификация қилиш биров билан ёки бир нарса билан солиштириш - статус роли - статус ҳуқуқлари - сгатус диапазони - статус рамзлари - статус бурчлари - статус образи (имидж) Статус орқали оламни кўриш Роллар йигиндиси...

Кисқача хулосалар Хулоса қилиб шуни айтиб ўтиш жоизки, «жамият, шахс, гуруҳлар социологиясини ўрганишга илмий ёндашиш мустақил давлатимиз фуқароларининг яшаш тарзи ва маънавий етукликка эришиши» а катта ҳисса қўшади. Умуман олганда, социология фани илмий жиҳатдан таҳлил асосида давлатни, ижтимоий муносабатларни бошқаришга ҳар томонлама кўмаклашади. Социология миллий мафкурани шакллантириш, яратиш жараёнида алоҳида ўрин тутади. Эскириб қолган дунёқараш, эскича моддий ва маънавий муносабатлар ўз ўрнини янгисига онсонликча бўшатиб бермайди. Бунинг учун маълум вақт керак. Социология шу вақт давомида маънавиятда рўй бераётган ўзгаришларни аниқлашга ва илмий асосга эга бўлган тадбирлар ишлаб чиқишга хизмат қилади. Социологиянинг бир бўлаги бўлмиш «шахс, гуруҳлар социологияси»ни ўрганиш кўзланган мақсадга мукаммал эришишда ёрдам беради.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси - Т.: «Ўзбекистон», 2001. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. Т.: «Ўзбекистон», 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир Т.3. - Т.: «Ўзбекистон», 1996. 4. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. Т.: «Ўзбекистон», 1999. 5. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳаёт – пировар мақсадимиз. Т.8. Т.: «Ўзбекистон», 2000. 6. М.Б.Бекмурадов. Социология-Т.: 2002. 7. Алиқориев Н.С. Умумий социология - Т.: 2000. 8. Социология - М.: 1990, 50-78-б. 9. Юнусов К. Социология. Андижон.: 1997. 10. Социология. Маърузалар матни. Т.: 2000. 11. Носирхўжаев С.Ҳ., Бекмуродов М., Султонов Т., Носирхўжаева Ҳ. Социология асослари. Маърузалар матни. Т.: ТошДПУ, 2000.

O'xshashlar

Шахс ва инсон фаоллиги ижтимоий узгаришларнинг мухим омили

Жамият ва шахс

Маҳалла ва маҳаллий бошқарув социологияси

Ижтимоий психологик тренингни ташкил этувчи шахс билимдонлигини ошириш муаммоси

Инсон. Шахс