Янги давр гносеологияси - Falsafa - Referatlar

Янги давр гносеологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158 KB

Ko'chirib olish

Янги давр гносеологияси Режа: 1. Янги даврда фалсафий тафаккурнинг ривожланишига таъсир кўрсатган ижтимоий - маданий омиллар . 2. Немис классик фалсафасида гносеология масаалари.

Янги даврда фалсафий тафаккурнинг ривожланишига таъсир кўрсатган ижтимоий-маданий омиллар. Янги давр – XVII-XIX асрларни қамраб олувчи катта тарихий босқич. Бу даврда жамиятнингн ижтимоий сиёсий маънавий ҳаётига таъсир қилувчи инқилоблар юз берди. Чунончи: · Англияда фуқаролар уруши билан бир вақтда ижтимоийбуржуа инқилоби (1640-1688). · Манудалилура ишлаб чиқаришидан фабрика шароитида машинада ишлаб чиқаришга жадал суръатларда ўтилишида намоён бўлган саноат инқилоби. · Фанни жамият ҳаётининг мустақил ва муҳим соҳасига айлантирган бир қанча янги географик, астрономик, физик кашфиётларда ўз ифодасини топган илмий инқилоб. Бу муҳим воқеалар фалсафий тафаккурнинг ривожланишига кучли таъсир кўрсатди. Янги давр Европа фалсафаси классик фалсафа деб аталади. Унинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат. Табиий фанларда мустаҳкам ўрин олган тажрибага асосланган тадқиқот методлари, табиий жараёнларни математик англаб етиш усуллари фалсафий тафаккурга кучли таъсир кўрсатди. Фалсафа ва фаннинг ўзаро таъсири кучаяди. Шу муносабат билан фалсафий тадқиқотларда билиш назарияси, фан методологияси муаммоларига қизиқиш янада кучайди. 1. Европа мамлакатларида ижтимоий ҳаётнинг фаоллашуви, феодал- табақавий давлатчилик ва Черковга қарши кураш шароитларида фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатнинг шаклланиши илғор фалсафа диний тазйиқ ва назоратдан халос бўлишига, унинг диндан ажратилиши ва дунёвий фанга айланишига имконият яратди. Фалсафий муаммолар мажмуида ижтимоий- сиёсий муаммолар улуши кўпайди, унинг амалий мўлжали кучайди. 2. Фалсафа мазмуни ва мақомининг ўзгариши фалсафий мулоҳаза юритиш услубининг ҳам ўзгаришига сабаб бўлди, у умумий илмий тадқиқот

методларига янада яқинлашди. Фалсафада табиий ва ижтимоий жараёнларни таҳлил қилишга нисбатан эмпирик ва рационалистик ёндашувлар янада фаолроқ ривожлана бошлади. Галилео Галией (1564-1643), Иоганн Кеплер (1571-1630), Исаак Ньютон (16421727) кашфиётлари оламшумул аҳамият касб этди. Бу ўзгаришлар таъсирида фалсафанинг ижтимоий негизи, унинг аудиторияси кенгайди: ундан ижтимоий синфлар ва гуруҳларнинг маънавий қуроли сифатида фойдаланила бошланди. Фалсафий тафаккурнинг ривожланишида қайд этилган ўзгаришлар фақат Европа фалсафасида юз берди. Янги даврда Ҳиндистон, Хитой, Шарқда фаол ривожланиш юз бергани йўқ, чунки бу даврда кўрсатилган мамлакатларнинг ижтимоий тузумида консерватив мафкуравий ғоялар, эски анъаналар, диний дунёқараш таъсири сақланиб қолди. Гарчи Европа мамлакатларида дин Янги даврда бутунлай рад этилган бўлмаса-да, фан ва фалсафа бу ерда анча мустақил эди. Европа фалсафасида билиш муаммоси марказий ўринни эгаллайди. Эмпиризм гносеологиядаги алоҳида йўналиш бўлиб, унга кўра билим ҳиссий тажрибадан келиб чиқади. Эмпиризм назариясига кўра, нафақат фан, балки бутун ҳаёт амалиёти тажрибага асосланиши лозим. Ашаддий эмпиризм бунда фақат ҳиссий идрокнигина тан олади, мўътадил эмпиризмда эса у муҳим рол ўйнайди. Эмпиризмнинг энг яқин ўтмишдоши – ўрта аср номинализми, ҳозирги издоши эса – позитивизмдир. Баъзан сенсуализм (лот. сенсус – сезги сўзидан) деб аталувчи эмпиризмнинг бош принципи: «Ақлда олдин сезгилардан ўтмаган бирон-бир нарса мавжуд эмас» » ғоясидир. Инсоннинг сезги маълумотларини таҳлил қилиш, таққослаш ва умумлаштириш, оқилона тафаккур қобилиятини биринчи ўринга қўювчи фалсафий йўналиш – рационализм эмпиризмнингқарамақаршисидир. Рационализмнинг бош тамойили: «Ақлда дастлаб сезгилардан ўтмаган ақлнинг ўзидан бошқа бирон-бир нарса мавжуд эмас».

Рационализм ўтмишдошлари – ўрта аср реалистлари, издошлари эса – Маърифатпарварлик даври мутафаккирлари, Гегель ва бошқалар. Эмпиризмнинг йирик намояндалари – Ф.Бэкон ва Ж.Локкдир. Френсис Бэкон (1561-1626) Янги давр билиш назариясининг биринчи буюк тадқиқотчисидир. У тадқиқотларида тажриба йўлига кирди ва ҳақиқатнинг тагига етишда кузатиш ва синовларнинг аҳамиятига эътиборни қаратди. У фалсафа аввало амалий хусусият касб этиши лозим, деган фикрни илгари сурди. У инсоннинг табиат устидан ҳукмронлигини фаннинг олий мақсади деб билар, бунга фақат табиат қонунларига бўйсуниш орқали эришиш мумкин, деб ҳисоблаган. Бэкон «Куч – билимда» деган машҳур шиорни илгари сурди. Табиат хизматчиси ва талқинчиси бўлган инсон табиатни иши ёки фикри билан қамраб олишга қодир бўлган даражадагина ва тушунади: бундан ортиқ у ҳеч нарсани билмайди ва билиши мумкин ҳам эмас. Сабаблар занжирини ҳеч қандай куч уза олмайди: табиатни фақат унга бўйсуниш йўли билан енгиш мумкин. Билиш, тафаккур жараёнини ўрганувчи фанлар қолган барча фанларга калит бўлиб хизмат қилади, чунки улар ақлга кўрсатма берувчи ёки уни хатолар (идоллар)дан сақлайдиган «ақл қуроллари»га эгадир. Кузатиш, таҳлил қилиш, таққослаш ва эксперимент билимга элтувчи йўл ҳисобланади. Олим ўз тадқиқотларида айрим далилларни кузатишдан кенг умумлаштиришлар сари ҳаракатланиши, яъни билишнинг индуктив методини қўллаши лозим. Бэкон ўзининг «Янги органон» асарида фан вазифаларининг янгича талқинини ривожлантирди 1 . У экспериментал табиатшунослик методологиясига асос солди. Бу методология ёрдамида янги илмий кашфиётлар яратиш мумкин. Бироқ тажриба онг сохталик шарпаларидан холи бўлган тақдирдагина ишончли билим бериши мумкин. «Уруғ шарпалари» - бу инсон табиат ҳақида одамлар ҳаёти билан ўхшашлик бўйича хулоса чиқариши билан боғлиқ хатолар. «Ғор шарпалари» айрим одамларнинг тарбияси, диди ва одатлари билан боғлиқ индивидуал хусусият касб этувчи хатолардан иборат. 1 ª: Бэкон Ф. Новый органон. – М.: Наука, 1992. – С. 113

Ф.Бэкон бу идолларнинг барчаси «рад этилиши ва ирғитиб ташланиши лозим, ақл улардан бутунлай халос бўлиши, тозаланиши даркор» 2 деб қайт этади. Бироқ бунга қандай қилиб эришиш мумкин? Бунинг учун ҳар бир фан, ҳар бир назария, ҳар бир назарий хулоса замирида тажрибада кўрилган эмпирик маълумотлар ётиши, индукция методи тадқиқотнинг бирдан-бир тўғри методига айланиши лозим. Индукция (лот. inductio – йўқламоқ сўзидан) методи ҳар қандай назарий хулоса замирида тажрибада олинган маълумотлар ётишини талаб қилади. Бэкон метод сифатидаги индукцияни дедукцияга (лот. deductio – хулоса чиқариш сўзидан) қарши қўяди. Дедукцияда фикр юқоридан пастга, умумий мулоҳазалардан муайян далиллар сари ҳаракатланади. Дедукция методи кўпгина хатоларнинг манбаи ҳисобланади. Энг ишончли метод – фикрнинг пастдан юқорига ҳаракатланиши – индукция методи. Айни вақтда Ф.Бэкон тадқиқотнинг турли методларига баҳо беришда бир ёқламалик тарафдори эмас. У энг самарали илмий билим фақат тажриба ва мулоҳаза, таҳлил ва синтез, индукция ва дедукция маҳсули бўлиши мумкинлигини қайд этади. Гарчи бизнинг сезги органларимиздан тарқалувчи ахборот кўзгуга ўхшаса-да, бу нотекис кўзгудир. Ақлнинг вазифаси бу ахборотни тартибга солишда табиат ҳақидаги билимларимизга кўзгунинг табиати аралашишига йўл қўймасликдан иборатдир. «Майдон шарпалари» - бу дунё ҳақида мулоҳаза юритишда мавжуд тасаввурлар ва фикрлардан уларга танқидий ёндашмасдан фойдаланишдир. «Театр шарпалари» обрўли шахслар фикрига кўркўрона ишониш билан боғлиқ. Бирон-бир обрўли шахсларга таянмаслик Янги давр фанининг бош тамойилларидан биридир. Нарсаларнинг ҳақиқий алоқасини Бэкон табиий сабабиятни аниқлашда кўради. Унинг фикрича, ҳақиқат икки хил – диний ва дунёвийдир. Бэкон 2 ł . – С. 114.

ҳақиқатнинг бу турлари ваколат доирасини аниқ белгилашни талаб қилади. Илоҳиёт Худони талқин қилишга қараб мўлжал олади. Худога эътиқод ваҳий йўли билан эришилади, «дунёвий» ҳақиқатга эса фақат тажриба ва ақл ёрдамида эришиш мумкин. «Фанларнинг буюк тикланиши» асарида Бэкон: «Табиат сирларини теранроқ англаш учун ҳар хил ғорлар ва туйнукларга иккиланмасдан кириш ва бош суқиш лозим, башарти олдимизда бир мақсад – ҳақиқатни билиш турган бўлса», деб ёзади. Ҳақиқий билим сабабларни билишдир. Тўрт сабаб: материя, шакл, амалдаги ва пировард сабаб ҳам яхши аниқланади. Бироқ улардан пировард сабаб нафақат бефойда, балки инсон ҳаракати ҳақида сўз юритилмаган ҳолда ҳатто фан учун зарарлидир. Шаклнинг кашф этилиши ишончсиз деб ҳисобланади. Амалдаги сабаб ва материя эса мазмунсиз ва юзаки нарсалар бўлиб, ҳақиқий ва фаол фанга деярли ҳеч нарса бермайди. Бироқ юқорида биз шаклларга моҳият устунлигини берувчи инсон ақлининг хатосини қайд этдик ва тузатдик. Зеро, табиатда қонунга мувофиқ айрим соф ҳаракатларни амалга оширувчи ҳақиқий нарсалар мавжуд бўлмаса-да, фанларда айни шу қонун ва уни топиш, кашф этиш ва тушунтириш билимнинг ҳам, фаолиятнинг ҳам асоси бўлиб хизмат қилади. Шакллар номи остида биз айни шу қонун ва унинг бўлимларини назарда тутамиз, шунингдек бу ном кундалик муомаладан мустаҳкам ўрин олган. Бэкон ўз билиш назариясининг муҳим фикрларини тушунтирар экан, соф эмпирик олим чумолига ўхшаб фақат далилларни йиғиши ва улар билан кифояланишини, соф рационалист, назариячи эса, аксинча, далилларга эътибор бермай, ўргимчакка ўхшаб ўз-ўзидан назарий тўр тўқишини, бироқ ҳақиқий олим асаларига ўхшаб ҳар хил гуллардан материал йиғиши ва уларни ўз ихтиёрига кўра тасарруф этиши, ўзгартиришини қайд этади. Шундай қилиб, Бэкон инсоннинг бу икки табиий қобилияти – тажриба ва ақл баҳамжиҳат иш кўришига ишонч билан қараш лозим, деган тўхтамга келади файласуф.

Шунга қарамай, Ф.Бэкон инсоннинг ҳиссий тажрибаси билишнинг бош ва энг муҳим манбаидир. Шу сабабли у тарихдан эмпиризм фалсафасининг асосчиси сифатида ўрин олди. Томас Гоббс (1588-1679) – инглиз файласуфи. Унинг билиш назарияси замирида сенсуализм тамойиллари ётади. Гоббс маънавий субстанциялар мавжуд бўлганида ҳам уларни билиш мумкин бўлмас эди, деб ҳисоблаган. У жисмсиз руҳлар мавжуд бўлиши мумкинлигига ишонмаган. Гоббс мутаассиблик ва хурофотни қаттиқ қоралаган, бироқ Худонинг борлигига ишонган. У Худога олам бошланғич энергиясининг манбаи, бутун борлиқнинг биринчи сабаби деб қараган. Гоббс фикрига кўра, Худо дунёвий жараёнларга аралашмайди. Гоббс мулоҳаза юритиш қобилияти сезгилар ва хотира каби туғма қобилият, шунингдек фақат тажрибада орттирилган нарса эмаслигини, у аввало нарсаларнинг номларидан ўринли фойдаланиш, яхши ва тўғри методни ўзлаштириш натижасида шаклланишини қайд этади. Сезги ва хотира бизга фақат юз берган далил воқеа ҳақида билим беради, фан эса далил воқеаларнинг алоқалари ва боғланишларини билиш демакдир. Гоббс илмий билим белгилари ҳақида ҳам шундай мулоҳаза юритади. У илмий билимнинг айрим белгилари ишончли ва хатосиз, айримлари эса ишончсиз деб ҳисоблайди. Бирон-бир нарса ҳақидаги билимга эгаликка даъвогар одам уни ўргатишга, яъни ўз даъвосининг тўғрилигини бошқа одамга ақлга мувофиқ тарзда исботлашга қодир бўлса, бундай билим белгилари ишончлидир. Айрим хусусий ҳодисаларгина унинг даъвосига мос бўлиб, кўпгина тасодифлар натижасида шундай бўлиб чиққан ҳолда, бундай билим белгилари ишончсиздир. Ақлга мувофиқлик белгилари доимо ишончлидир, чунки эришилган натижани ўзгартириши мумкин бўлган барча ҳолатларни тажрибада кўриш ва эслаб қолиш мумкин эмас. Шундай қилиб, инсон ақлининг нури – бу ақлга мувофиқ, бироқ ҳар қандай икки маънолиликлардан аниқ тушунчалар билан олдиндан тозаланган сўзлардир.

Мулоҳазалар қадам, билимнинг ўсиши – йўл, инсон қавмининг фаровонлиги – мақсаддир. Ренэ Декарт (1596-1650) тажрибанинг вазифаси фақат ақл маълумотларини амалда текширишдан иборат деб, инсон тафаккурини биринчи ўринга қўйган. Ренэ Декарт гносеологиясидаги биринчи масала ишончли билим олиш мумкинлиги ва у билан белгиланувчи бундай билимни олиш методи муаммосидир. Бу масалани ечишда Декарт фалсафий скептицизмни енгишига тўғри келди. Билишнинг табиати шундаки, ҳар қандай билимга нисбатан татбиқ этилиши лозим бўлган шубҳаланиш талаби ишончли билимнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Мени ёвуз ва маккор иблис ёки бошқа ёлғончи алдаётган бўлиши мумкинлигини тушунгач, мен ҳамма нарсага шубҳа қила бошлайман, бироқ бунда мен шубҳаланаётганимга, менинг шубҳам, фикрим мавжудлигига шубҳа қила олмайман, деб қайд этади Декарт. Фикр ва фикрловчи жонзот борлиғининг ишончлилиги орқали Декарт нарсалар борлиғининг ишончлилиги сари ҳаракатланади. Р.Декартнинг илмий қизиқишлари соҳаси Ф.Бэконникидан деярли фарқ қилмайди. Иккала файласуф ҳам аввало гносеология муаммоларини, билишнинг самарали ва ишончли усулларини тадқиқ этган. Улар билиш жараёнида инсоннинг Худога яқинлашишига эмас, балки инсоннинг амалда мавжуд қобилиятларига умид боғлаган. Бироқ улар муаммоларни ечишга ҳар хил ёндашган. Гносеологиянинг асосий муаммоларини ечишга Р.Декарт ёндашувининг ўзига хослиги нимада? У яратган назариянинг асосий таомйилларини мухтасар тарзда қуйидагича тавсифлаш мумкин: 1) Билиш бир марталик эмас, балки кўп босқичли жараёндир. Бу жараённинг асосий босқичлари сифатида ҳиссий, оқилона, интуитив билишни, шунингдек дунёни Худо билан бевосита мулоқот қилиш йўли билан билишни, яъни диний фалсафага хос бўлган, маълум сабабларга кўра Р.Декарт рад этишга журъат этмаган усулни ўз ичига олади. Бу усулларнинг

барчаси ҳақиқатни билишга ўз ҳиссасини қўшади, бироқ улар бу мураккаб жараёнда ҳар хил рол ўйнайди. 2) Инсон ақли, унинг сезгилар даражасида олинган маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш ва тартибга солиш қобилияти энг аниқ, муҳим маълумотлар манбаи ҳисобланади. Р.Декарт ўз билиш назариясининг бу асосий ғоясини асослар экан, шундай деб ёзади: «Одамларнинг бундай енгилтаклиги мени даҳшатга солади: улар ўз билимини сезгиларнинг ишончлилиги билан асосламоқчи бўлади. Ҳолбуки, сезгилар баъзан бизни алдашини ҳамма тушунади» 3 . Ақл – билишнинг энг ишончли воситаси. У инсонга дунёдаги энг аниқ мўлжалларни, кундалик ҳаётда мустаҳкам таянчга эгалик туйғусини беради. Мен фикрлаяпман, демак, мавжудман. Бу машҳур ибора Янги давр фалсафасининг Декарт асос солган қудратли йўналиши – фалсафий рационализм шиорига айланди. Шу сабабли бу йўналиш баъзан картезианчилик деб ҳам аталади. 3) Декарт ақл имкониятларининг кенглигини эътироф қилиш билан бир вақтда унинг имкониятларини ошириб кўрсатишдан эҳтиёт бўлишга чақиради. Ақл ҳам, сезгилар каби, баъзан ишончли маълумот бермаслиги мумкин. Инсон онгига хос кўп сонли янглишишлар ва хом хаёллар бунинг ёрқин исботидир. Ф.Бэкондан фарқли ўлароқ, Р.Декарт инсон хатоларининг сабабларига анча теран онтологик изоҳ берди. Унинг фикрича, дуализм инсон хатоларининг манбаидир. Бу бир вақтнинг ўзида ҳам моддий, ҳам идеал дунёдир. Бу икки дунё бирбиридан шу даражада фарқ қиладики, уларнинг ўртасида тўла мослик йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас. Шундай қилиб, гносеология соҳасида рационалист бўлган Декарт онтологияда дуалист сифатида амал қилади. Бироқ Декартнинг рационализми унинг дуализмидан кучлироқ бўлиб чиқди. Унинг фикрича, ақл дуалистик дунёда ҳам ўзининг чекланган, бироқ улкан имкониятларини сақлаб қолади. Инсон ҳатто ақл ёрдамида нарсалар моҳиятини англай олмаса 3 Декарт Р. Рассуждения о методе. – М.: Наука, 1994. – С - 115.

ҳам уларга ўзи учун амалий фойда нуқтаи назаридан баҳо бериши мумкин. Бу йўлдан борар экан, инсон табиат хўжайини бўлишга умид қилиши мумкин. Бироқ бунинг учун Декарт таклиф қилган «ақл амал қилиши учун қоидалар»га қатъий риоя этиш лозим. Бу қоидалар қуйидагилардан иборат: 1) Тафаккур жараёнида биз сезгилар иштирокисиз, далилларсиз интуитив тарзда тан олувчи оддий, «туғма» ҳақиқатлар етакчилик қилиши лозим. Худо, макон, замон ғоялари, «бутун қисмдан катта», «йўқ нарса бор бўлиши мумкин эмас» қабилидаги ойдек равшан қоидалар ана шундай аксиомалар ҳисобланади. 2) Бу ва бошқа оддий «туғма ғоялар» фикрнинг мураккаб хулосалар сари ҳаракатида таянч нуқтасига айланиши лозим. Фикрнинг бундай ҳаракати мантиқда дедукция методи деб аталади. Бу методни Декарт тўғри тафаккурнинг бош шарти деб ҳисоблаган. 3) Бироқ, тафаккур жараёнида бирон-бир мантиқий бўғин тушиб қолмаган ва мулоҳазалар занжирининг узлуксизлиги таъминланган ҳолдагина дедукция методидан фойдаланиш самарали бўлиши мумкин. Изчил фикрлайдиган олимни Декарт ўз тўрини биронта ҳам бўғинни ўтказиб юбормасдан пишиқ-пухта тўқийдиган ўргимчакка ўхшатади. 4) Шунингдек, муаммони ўрганиш жараёнида унинг бирон-бир жиҳати эътибордан четда қолмаслиги, у тўла қамраб олиниши лозим. Шундай қилиб, Декарт билиш жараёнида инсон ақлини биринчи ўринга қўяди. Шу тариқа билиш назарияси соҳасида диний дунёқарашдан халос бўлиш, диний ақидаларга қарам бўлмаган, мустақил дунёвий фалсафани яратиш йўлида катта қадам ташланди. Бироқ Декарт фалсафаси ўз диний «қобиғи»ни, диний ақидалар билан алоқани хўжакўрсинга бўлса ҳам сақлаб қолди. Хусусан, Декартнинг билиш методида дунёни илоҳий ваҳий орқали англаб етиш усули мавжуд. Бироқ билиш тизимида у олдингидек муҳим рол ўйнамайди. Худо билан боғлиқ билиш методлари ролининг торайиши Декартда Худонинг табиатдаги роли ҳам чекланганлиги ҳақидаги тасаввурлар билан

боғланади. Декарт учун Худо дунёнинг шахссиз, бироқ ақлли биринчи сабаби ҳисобланади. Бироқ дунёни яратиб, унинг қонунларини ўрнатгач, Худо, файласуф фикрига кўра, табиатга ўз аралашувисиз мустақил ривожланиш имкониятини берган. Декартнинг илмий билиш методи аналитик ёки рационалистик деб аталади. Бу дедуктив метод тафаккур жараёнининг аниқлиги ва зиддиятлардан холилигини (буни математика таъминлайди), тафаккур объектини оддий элементар зарраларга ажратиш ва уларни аввал алоҳида- алоҳида, сўнгра – оддий нарсалардан бошлаб, аста-секин энг мураккаб нарсалар томон юқорилаб бориш тартибида ўрганишни талаб қилади. Декарт илгари сурган ҳақиқат мезони билимнинг аниқравшанлигидан иборат бўлиб, бу тафаккурнинг аниқ ва изчиллигига кўп жиҳатдан кўмаклашади. Ривожланиш ғоясини шакллантириш ва бу ғояни табиатни билиш тамойил сифатида қўллашга ҳаракат қилиш, математикага ўзгарувчи катталик воситасида диалектикани киритиш, ўз билиш методи қоидаларининг мослашувчанлиги ва уларнинг ахлоқий меъёрлар билан алоқасини кўрсатиш Декарт гносеологиясининг самарали методи ҳисобланади. Бенедикт Спиноза. Декарт таълимотини нидерланд файласуфи Б.Спиноза (1632-1677) ривожлантирди. У Декартнинг дуализмига монизм тамойилини қарши қўйди. Агар Декарт ўз таълимотини «Мен»дан бошлаган бўлса, Спиноза объетив борлиқдан бошлайди. Декарт фалсафаси Спинозанинг фалсафасини яратгани йўқ, балки унинг вужудга келишига кўмаклашди 1 . унинг фикрича ягона субстанциянинг ички қонунларидан келиб чиқувчи сабаблар ва оқибатларнинг зарурлиги олами тартибининг бирдан-бир тамойилидир. Кўламлилик билан бир қаторда, материя, тошдан тортиб инсон миясига қадар, тафаккурга қодир. Бироқ оқилона даражада инсон тафаккури умуман тафаккурнинг айрим кўриниши, холос. Бу эса гилозоизмдир. Тафаккур табиатнинг ўзликни англаши сифатида талқин қилинади. Спиноза илгари

сурган монизм ғоясининг моҳияти шундадир. Бундан дунёни билиш мумкинлиги тамойили ҳамда ғоялар тартиби ва алоқаси нарсалар тартиби ва алоқаси билан бирдир, деган теран хулоса келиб чиқади. Ғоялар тартиби ва алоқаси ҳам, нарсалар тартиби ва алоқаси ҳам фақат илоҳий моҳият оқибатларидир: боши ва охири йўқ нарсани севиш Худони севиш демакдир. Инсон ўз ҳаёти, хоҳиш-истаклари ва қилмишларини мослаштириш учун оламдаги жараённи билишга ҳаракат қилади. Табиатнинг умумий қонунларига мувофиқ нарсалар доираси қанча кенг бўлса, тафаккур шунча етук бўлади, дунёнинг тўғри англаб етилган умумий шакллари ва қонунлари тафаккур жараёнининг ҳақиқий қоидалари ҳисобланади. Нарсани тушуниш унинг ўзига хослиги ортида универсал элементни кўриш, модусдан субстанция сари ҳаракатланиш демакдир. Ақл табиатдаги сабаблар ва оқибатларнинг ички уйғунлигини англаб етишга ҳаракат қилади. Ақл бевосита кузатишлар билан кифояланмай тасаввурларнинг бутун мажмуидан келиб чиққан ҳолда бундай уйғунликка эришиш мумкин. Инглиз файласуфи Жон Локк (1632 – 1704) билимнинг ваҳийга бўйсундирилишига қарши чиққан ва эътиқод тажрибада олинган аниқ маълумотлар олдида нуфузлилик (авторитет) кучига эга бўлмайди, деб ҳисоблаган. Локк туғма ғоялар ҳақидаги нуқтаи назарни рад этиб, инсон барча билимларни тажриба, сезгилардан олишини таъкидлайди. Инсоннинг онги туғилганда тоза тахтага ўхшайди. Ҳаёт бу тахтага ўз расмлари – билимларини чизади. Жон Локк Р.Декарт рационализмига қарши чиқар экан, сенсуализмни шундай асослашга ҳаракат қилди. Декартнинг туғма ғоялар ҳақидаги қарашларини танқид қилар экан, Локк ғоялар туғма бўлганида, улар тенг даражада гўдакка ҳам, катта одамга ҳам, телбага ҳам, ақли расо одамга ҳам тушунарли бўлур эди, деб қайд этади. Ақлда илгари сезгиларда мавжуд бўлмаган бирон-бир нарса йўқ - Локк асосий тезисининг мазмуни ана шундай. Ҳис-туйғулар ташқи нарсаларнинг инсон сезги органларига таъсири

натижасида юзага келади 4 . Ташқи тажриба шундан иборат. Ички тажриба (рефлексия) эса ақлнинг ўз фаолиятини ва унинг намоён бўлиш усулларини кузатишидир. Бироқ, ички тажрибани рационализм таъсирида талқин қилар экан, Локк ақлга тажрибага боғлиқ бўлмаган қандайдир ғайритабиий спонтан куч хослигини, рефлексия, ташқи тажрибадан ташқари, мавжудлик, вақт, сон ғояларини юзага келтиришини таъкидлайди. Жон Локк аниқлик жиҳатидан билимнинг уч тури: интуитив, намойиш бўлувчи ва сезилувчи билимни фарқлади. Т.Гоббснинг тил ва тафаккур алоқаси ҳақидаги ғояларини ривожлантириб, Локк семиотика тушунчасини белгилар ва уларнинг билишдаги роли ҳақидаги умумий назария сифатида илгари сурди. Давид Юм (1711-1776). Юм учун ҳақиқий билим фақат мантиқий бўлиши мумкин, тадқиқотнинг далилларга тегишли предметлари эса мантиқий жиҳатдан исботланиши мумкин эмас – улар тажрибадан келтириб чиқарилади. Юм тажрибани сабаблари номаълум ва англаб етилиши мумкин бўлмаган таассуротлар оқими сифатида талқин қилади. Ҳамонки тажрибани мантиқий асослаш мумкин эмас экан, тажрибада олинган билим ҳам ишончли бўлиши мумкин эмас. Масалан, тажрибада биз аввал айрим ҳодиса ҳақида бир таассуротга эга бўламиз, сўнгра бошқа ҳодиса ҳақида ўзгача таассурот туғилади. Бироқ тажрибада бир ҳодиса бошқа ҳодисадан олдин келишидан уларнинг бири (биринчиси) бошқасининг сабаби эканлигини мантиқан исботлаш мумкин эмас. Зотан, оқибат сабабда мавжуд бўлмайди, деб хулоса чиқаради Юм. Унинг фикрича, оқибат вақтда сабаб кетидан пайдо бўлишини биз фақат кузатиб турамиз, бироқ бу соф психологик далил бўлиб, ундан «шундан кейин – демак, шунинг учун» деган хулоса чиқариш мумкин эмас. Ўз ҳолича бу тўғри қоида бўлиб, эътироз уйғотиши мумкин эмас. Бироқ бундан Юм сабабиятнинг объектив хусусиятини билиш мумкин эмас, деган нотўғри хулоса чиқаради. У объектив сабабиятни рад этган ҳолда, ҳиссий таассуротлар яратган ғоялар (хотира образлари) тарзида субъектив сабабият 4 ª: Локк Дж. Избранные философские произведения. В 2-х т. Т. 1. – М.: АСТ, 1967. – С-60

мавжуд бўлиши мумкин, деб ҳисоблайди. Юм бизнинг амалий ишончимиз манбаи бўлиб назарий билим эмас, балки эътиқод хизмат қилади, деб таъкидлайди. Масалан, биз қуёш ҳар куни чиқишига ишонамиз. Бу ишонч мазкур ҳодисанинг такрорланишини кўриш одатидан келиб чиқади. Готфрид Лейбниц (1646-1716). Янги давр фалсафий тафаккурининг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшган мутафаккирлар орасида немис файласуфи Г.Лейбниц ҳам бор. У Спиноза таълимотига зид ғояларни илгари сурди. Лейбниц ўзининг бош мақсадини табиат ҳақидаги фан, яъни фалсафада кўрди. Унинг асосий фалсафий асарлари: «Инсон ақли ҳақида янги тажрибалар» (1704), «Теодицея» (1710), «Монадология» (1714). Лейбниц гносеологиясининг асосий мазмунини мухтасар тарзда қуйидагича тавсифлаш мумкин: Демокритдан Спинозагача бўлган кўпгина файласуфларнинг қандайдир ягона асос, субстанция мавжудлиги ҳақидаги тасаввурлари хатодир. Зотан, бизни қуршаган дунё нарсалари ва ҳодисаларининг аксарияти бирон-бир бирликни намойиш этмайди, балки, аксинча, улардан ҳар бирининг ўзига хослиги, ҳар хиллиги ва бетакрорлигидан далолат беради. Икки нарсани бир хил деб фараз қилиш айни бир нарсани фараз қилиш демакдир. Бошқача айтганда, мутлақо бир хил нарсалар мавжуд эмас. Шунга асосланиб, Лейбниц «умумий фарқлар» тамойилини таърифлади. Унга биноан, дунё бир-бирига ўхшамайдиган, ҳар хил нарсалардан ташкил топади ва шу сабабли у ягона субстанцияга эга эмас. Шундай қилиб, дунё Спиноза тасаввур қилганидек бир хил (монистик) эмас, балки ранг-барангдир. Унинг негизини битта ягона субстанция эмас, балки сон-саноқсиз ҳар хил субстанциялар ташкил этади. Лейбниц уларни монадалар (юнонча монус – «якка» сўзидан), ўз таълимотини эса – монадология деб номлади. Лейбниц монадалар ва уларнинг хоссаларига кенг тавсиф берди. Уларнинг хоссалари икки хил – манфий ва мусбат бўлади. Биринчидан,

монадалар ажралмас, номоддий ва йўқ бўлмасдир. Иккинчидан, монадалар фаол, ўзгарувчан, ўз табиатига кўра маънавийдир. Уларни бутун оламнинг маънавий атомлари деб номлаш мумкин. Бироқ дунё Лейбниц тасаввурига кўра кўп сонли атомлашган, ҳар хил монадалардан ташкил топган бўлса-да, у ягонадир. Лекин бу ягоналик ягона субстанциядан эмас, балки дунёнинг уйғунлигидан, уни ташкил этувчи барча монадаларнинг бир-бирига мослигидан келиб чиқади. Монадалар дунёси изчил иерархиядан иборат бўлиб, унда ҳар бир монада ўзи учун белгиланган ўринни эгаллайди. Бу иерархияда барча монадалар уч асосий гуруҳга ажратилган. Биринчи гуруҳ – жонсиз табиат. Бу ўта пассивлиги билан ажралиб турувчи «яланғоч монадалар»дир. Иккинчи гуруҳ – «жон»га, руҳиятга эга бўлган ҳайвонлар дунёси. Лекин бу хоссалар ҳали «мужмал», ноаниқ. Учинчи гуруҳ – дунёни аниқ идрок этувчи, ўзининг фаоллиги, борлиқ билиш қобилиятининг ривожланганлиги билан тавсифланувчи инсон монадалари. Иерархия дунёлар орасидаги энг яхши дунёнинг яратувчиси бўлган «олий монада», «биринчи монада» ёки Худо билан якунланади. Лейбниц Худони талқин қилишга нисбатан ўз ёндашувига кўра Р.Декарт ижодидаги деизм фалсафасига яқин туради. У Худони муайян шахсий хоссаларга эга бўлмаган, табиатдан устун турувчи мавжудот деб ҳисоблайди. Лейбниц фикрига кўра, Худо монадалар дунёсини уларнинг асосий хоссалари билан яратган ва шундан сўнг уларни ўз ҳолига қўйган, уларнинг ҳаракатларига бирон-бир ёрдам кўрсатмаган. Ўз билиш назариясида Лейбниц рационализм ва эмпиризм ютуқларини ўзига хос усулда бирлаштиришга ҳаракат қилган. Бу унинг далилларни ҳурмат қилиш, сезгиларга ишониш, ақлни нарсаларнинг ўзини билишга қаратиш, ҳамма нарсани табиий тушунтириш лозимлигини асослашга уринишларида айниқса ёрқин намоён бўлади. Бироқ билим манбаи ва билиш фаолияти тамойилларини талқин қилишда у рационализм доирасидан бир қадам ҳам четга чиққани йўқ.

Шундай қилиб, Лейбниц ўзига хос плюрализм таълимотини яратиб, XVII аср гносеологик тафаккурининг ривожланишига якун ясади. Унинг ғоялари нафақат замондошларига, балки кейинги файласуфларнинг кўплаб авлодларига, шу жумладан Э.Гуссерль ва Л.Уайтхед каби ХХ аср файласуфларига ҳам кучли таъсир кўрсатди. XVII аср гносеологиясининг ўзига хос хусусиятлари: фалсафа бу даврда фан методологиясини яратишга бўлган эҳтиёж кучайиши натижасида билиш назарияси муаммоларига қараб мўлжал олди. Бу давр мутафаккирлари фалсафанинг диндан ажралиш жараёнини давом эттирдилар ва дунёнинг биринчи асоси тушунчасини янгича талқин қилиб, пантеизм ва деизм марраларига ўтишни амалга ошириб, онтология муаммоларини ишлаб чиқишга салмоқли ҳисса қўшдилар. Айни вақтда, XVII аср фалсафаси олдинги инсонпарварлик даври идеалларини, билиш жараёнида инсон ақлининг устунлиги ғоясини ҳимоя қилди, инсон, жамият ва давлат моҳиятини реалистик тушунтириш тамойиллари қарор топишига имконият яратди. Маърифатпарварлиар ижодида гносеология масалаларини XVI-XVII аср файласуфлари бошлаган инсон ақлининг ошириш этиш учун диний ғояларга қарши кураш VIII асрда давом этди. Бу аср Маърифатпарлик даври деган ном билан тарихдан ўрин олди. Француз маърифатчиларининг биринчи авлоди Шарль Луи Монтескье (1689-1755) ва Франсуа Мари Аруэ Вольтер (1694-1778), иккинчи авлоди эса Жан Жак Руссо (1712-1778), Дени Дидро (17131784) ва Поль Анри Гольбах (1723-1789) номлари билан боғлиқ. Дени Дидро. Д.Дидро раҳбарлигида нашр этилган «Фанлар, санъатлар ва касблар энциклопедияси»да ва мутафаккирларнинг бошқа асарларида баён этилган фалсафий ва ижтимоий-сиёсий қарашлар тизими замирида ижтимоий тараққиёт, маърифат ва фан имкониятларининг чексизлиги ҳақидаги ғоя ётарди. Бу ижтимоий ва маърифий оптимизм фалсафаси эди. Маърифатпарлик даври маданиятининг бу хусусиятини ижтимоий тараққиёт

ғояларининг оташин куйчиси Жан Антуан Никола Кондорсе (1743-1794) айниқса ёрқин ифодалади. Барча маърифатчилар сингари, унинг учун ҳам ақл тарихни ҳаракатлантирувчи асосий кучдир. Ақл, фан ва маорифни кенг тарғиб қилиш билан бир вақтда маърифатчилар динни очиқдан-очиқ ва жуда қаттиқ танқид қилдилар. Энг изчил маърифатчилар ҳар қандай Худо ғоясидан воз кечиш лозим деган хулосага келдилар. Масалан, П.Гольбах шундай деб ёзади: «Оқилона фикрловчи ҳар бир одам тез орада атеистга айланади, чунки у мулоҳаза юритиш йўли билан илоҳиёт чўпчаклар тўпламидан иборат, дин соғлом фикрнинг барча принципларига зид, деган тўхтамга келади». Шу фикрни Д.Дидро ҳам ривожлантирди. Хусусан, у дин ва фалсафани маънавий ҳаётнинг бир-бирини инкор этувчи ҳодисалари сифатида тавсифлади: «Агар сиз руҳонийларга эга бўлишни истасангиз, файласуфларга эга бўлишни истай олмайсиз, агар сиз файласуфларга эга бўлишни истасангиз, у ҳолда руҳонийларга эга бўла олмайсиз. Зеро, файласуфлар ўз билимига кўра ақл ва фан дўстларидир, руҳонийлар эса уларнинг душманлари ва жаҳолат ҳомийларидир. Файласуфлар эзгулик уруғини сочсалар, руҳонийлар ёмонлик уруғини сочадилар». Шундай қилиб, Маърифатпарлик даври файласуфлари нафақат тафаккур ва тараққиётни тарғиб қилдилар, улар динни ўзининг асосий душмани деб билдилар. Маърифатпарлик даври файласуфлари билиш методлари соҳасида XVII аср эмпиризми ва рационализмининг бир ёқламалигини бартараф этишга ҳаракат қилдилар. Уларнинг гносеологиясини рационалистик сенсуализм деб белгилаш мумкин. Бу маърифатчилар ақлни ҳамма нарсадан устун қўйиш билан бир вақтда, инсоннинг билиш жараёнида сезги органлари, кузатиш, тажриба ва эксперимент методлари ҳам муҳим рол ўйнашини эътироф этганларини англатади. Улар ақл ва сезгилар қарама-қарши қўйилмаслиги, балки бир-бири билан уйғунлаштирилиши лозим, деб ҳисоблаганлар. Ақл

айнан эксперимент, кузатиш йўли билан аналитик иш жараёнида ўз хулосаларини асослаши мумкин. Маърифатпарлик даври гносеологиясининг ўзига хос хусусиятларини таҳлил қилишда унинг тарихий роли зиддиятли эканлигини ҳам қайд этиб ўтиш лозим. Маърифатпарлик даври кўпгина боқий фалсафий муаммоларни узил- кесил ҳал қила олмаган бўлса ҳам ўзининг тараққиётга, инсон ақли ва фан имкониятларига бўлган чексиз ишончи билан жаҳон фалсафаси ва маданиятининг ривожланишига улкан ҳисса қўшди. Немис классик фалсафасида гносеология масаалари. Немис классик гносеологиясининг йирик вакиллари Иммануил Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Георг Гегель ва Людвиг Фейербах кабилардир. Фалсафий тафаккур ривожланишининг бу босқичи даврнинг муайян тарихий шарт-шароитлари билан белгиланади. Бу кучли ижтимоий зиддиятлар, жамият онгида оламшумул ўзгаришлар юз берган давр эди. Кучли инқилобий ҳаракатлардан сўнг уларнинг суръати пасайиб имкониятларига ишончсизлик кучайди. Ижтимоий онгда консерватив тенденциялар устунлик қила бошлади. Англия ва Францияда монархия ва Черковнинг олдинги мавқеи тикланди. Германияда прусс монархиясининг роли кучайди. Тарихдаги бу зиддиятли воқеалар немис гносеологиясининг асосий хусусиятларини белгилаб берди. Немис фалсафаси Ф.Бэкон ва Р.Декарт бошлаган инсон ақли имкониятларини ўрганишнинг умумий йўналишини давом эттирди. Бироқ у ўз вазифасини нафақат инсон ақлини мадҳ этиш, балки унинг чегараларини белгилаш, эътиқод ва ақл, дин ва фанни муросага келтириш йўлларини ҳам излашда кўрди. Бу немис фалсафаси бажариши лозим бўлган ижтимоий буюртма эди.

Даврнинг оламшумул воқеалари ижтимоий тараққиёт нафақат ақл ва фан ютуқлари, балки ахлоқ, маънавият соҳасида эришилган муваффақиятлар билан ҳам ўлчанишини намойиш этди. Инқилоб ва у билан боғлиқ урушлар даврида юз берган маънавий инқироз немис фалсафасида нафақат билиш имкониятларига, балки инсон маънавий дунёсининг барча томонлари, унинг билиш, диний, ахлоқий ва эстетик қобилиятларининг ўзаро алоқаси муаммосига ҳам эътиборни қаратишни талаб қилди. Умуман олганда, немис файласуфлари ҳақиқат, эътиқод, яхшилик ва гўзаллик ажралмасдир, деган фикрни теран асослашга ҳаракат қилдилар. Иммануил Кант (1724-1804) немис классик фалсафасининг асосчиси. Унинг фалсафаси тушуниш учун қийин бўлиб, фалсафий билимнинг барча жиҳатларини ўз ичига олувчи кенг тизимни ташкил этсада асосий эътибор онтология, гносеология ва ахлоқ масалаларига қаратилади. Кант билиш назариясининг янги концепцияси: «Соф ақл танқиди» (1781), «Амалий ақл танқиди» (1788), «Мулоҳаза юритиш қобилиятининг танқиди» (1790)да, шунингдек файласуф ижодининг ўзига хос сарҳисоби саналувчи асар – «Соф ақл чегараларида дин» (1793)каби китобларида баён этилган. Кант билиш назариясининг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат. Кант фикрича билиш жараёни уч босқич: 1) сезгилар даражасида билиш, 2) идрок, 3) ақлдан ўтади. Сезгилар даражасида инсон нарсанинг мавжудлигини билади, идрок ёрдамида уни фикрлайди. Нарсани ҳақиқий билиш айнан шу икки босқични синтез қилишни талаб этади. Идрок даражасидаги билишнинг қуроли – категориялар. Улар идрокка ичдан хос. Ҳодисалар рангбаранглиги категориялар тизимида акс этади. Категориялар ёрдамида инсон билими тасодифий эмпирик эмас, балки умумий зарур, яъни илмий хусусият касб этади. Илмий билим категориал билимдир. Бироқ шундан сўнг Кант субъектив идеалист сифатида мулоҳаза юритади: идрок табиат қонунларини очмайди, балки уларни табиат учун белгилайди. Кант фикрига кўра, категориялар бирлиги ва уларнинг билиш (синтез қилиш) қобилияти

замирида дунёнинг объектив моддий бирлиги эмас, балки ўзликни англашнинг трансцендентал бирлиги ётади. Идрок этиш – билишнинг иккинчи босқичи. Идрокнинг кучи унинг синтез қилиш қобилиятида намоён бўлади. Бироқ бу тўлиқ, чексиз қобилият эмас. Идрок тажриба чегарасидан ташқарига чиқа олмайди. Бироқ идрок ўз чегараларини ўзи билмайди. У доим бу чегаралардан четга чиқади, яъни ҳодисалар дунёсидан ўзидаги нарсалар дунёсига киришга ҳаракат қилади. Бироқ тажриба чегараларини тарк этгач (шу тариқа идрок эмас, балки ақлга айлангач), у ечиб бўлмас зиддиятлар соҳасига тушиб қолади, унинг мулоҳазалари эса муқаррар тарзда хом хаёлга айланади. Ақл – билиш жараёнининг учинчи, олий босқичи. У ҳиссиёт билан бевосита эмас, балки билвосита – идрок орқали боғланади. Ақл билишнинг олий босқичи бўлса-да, идрокка кўп жиҳатдан ютқизади. У тажрибанинг мустаҳкам заминидан ажралгач, дунёқараш даражасидаги саволларнинг бирортасига ҳам узил-кесил – ҳа ёки йўқ деб жавоб бера олмайди. Дунё вақтда ва маконда бошланадими ёки у чексиз ва боқийми? Инсон жони боқийми ёки фонийми? Ирода эркинлиги мавжудми ёки дунёда ҳеч қандай эркинлик мавжуд эмас, ҳамма нарса табиий зарурат қонунига кўра юз берадими? Худо борми ёки йўқми? Идрок бундай саволларни бера олмаган бўларди. Ақл эса бундай саволларни беради, бироқ уларга жавоб топа олмайди. Унинг даъволари имконият даражасида эмас. Соф назарий ақл ўз мағлубиятини тан олиши лозим, чунки у ўзидаги нарсаларни била олмайди. Аммо нима учун у шунга қарамай билишнинг олий босқичи деб эътироф этилади? Шунинг учунки, ақлнинг соф ғоялари (Кант уларни тамойиллар деб номлаган) билишда олий тартибга солиш вазифасини бажаради. Улар идрокка йўл кўрсатади. Ақл ғояларини уфқ чизиғига ўхшатиш мумкин: гарчи бу чизиққа етиб бўлмаса-да, у инсонга маконда мўлжал олиш, кўзланган мақсад сари тўғри ҳаракатланиш имконини беради. Шунга қарамай, Кант билиш назариясида метафизик бўлиб қолди: у ақлнинг зиддиятлилиги (яъни чексизликнинг зиддиятлилилиги)ни унинг ожизлиги, нарсалар моҳиятини

англашга қодир эмаслик белгиси сифатида талқин қилди. Ҳолбуки, бу амалда, Гегель кейинроқ кўрсатганидек, ақлнинг қудратли кучидан далолат беради. Соф ақл танқидида Кант фалсафа ўзидаги нарсалар, яъни дунёнинг олий қадриятлари ҳақидаги эмас, балки фақат билиш чегаралари ҳақидаги фан бўлиши мумкин, деган хулосага келади. Олий моҳиятлар ва олий қадриятлар – бу Худо, руҳ ва эркинлик бўлиб, уларни биз бирон-бир тажрибада кўра олмаймиз, улар ҳақида оқилона фан бўлиши мумкин эмас. Бироқ уларнинг борлигини исботлашга қодир бўлмаган назарий ақл, бунинг аксини исботлашга ҳам қодир эмас, яъни у Худонинг борлигига, руҳнинг ўлмаслигига ва ирода эркинлигига ишонишни тақиқламайди. Инсонга эътиқод ва ишонмаслик ўртасида йўл танлаш имконияти берилган. У эътиқодни танлаши лозим, чунки виждон овози, ахлоқ овози ундан шуни талаб қилади. Аммо бу энди назарий ақлдан амалий ақлга, гносеологиядан ахлоққа ўтишдир. Кант фалсафада ўзига хос тўнтариш ясади ва фалсафани алоҳида фан сифатида тушуниш асосларини яратди. Янги билиш назариясини асослашга ҳаракат қилиб, у XVII-XVIII асрларнинг билишни борлиқдан кўчирилган андоза сифатида талқин қилувчи эмпирик назарияларини танқид тиғи остига олди. Кант муаммони бошқа заминга кўчирди ва фалсафада гносеологиянинг билиш жараёнига субъект – объект муносабати сифатида қарайдиган йўналишига асос солди. Билувчи субъект – бу муайян индивид эмас, балки инсоннинг билиш қобилиятлари ва билим манбаларинигина ўзида мужассамлаштирувчи қандайдир мавхум тасаввур. Инсон онгида мавжуд бўлган мазкур қобилиятлар мажмуи унга ўзини қуршаган дунёни сезгилар ва ақлнинг априор шакллари ёрдамида тартибга солишга ёрдам беради. Бу инсон индивидуал, шахсий хусусиятларга эга эмас, деган маънони англатмайди, бироқ улар билиш жараёнида етакчи рол ўйнамаслиги керак.

Субъект қандайдир нарса, предмет ёки ҳодисанинг таъсирини сезгилар даражасида идрок этади. Бу мушоҳада юритишнинг априор шакллари ёрдамида тартибга солинувчи туйғулар ранг-баранглигини юзага келтиради. Бироқ бу босқичда билим субъектив бўлиб қолади. Шундан сўнг идрок ишга киришади ва мавжуд билимларни тушунчалар шаклига солади, яъни уларда қандайдир умумий жиҳатларни аниқлайди. Шу сабабли пировард натижада идрок ва ақлни бирлаштирган билувчи субъектгина билим деб ҳисоблаш мумкин бўлган бирликни яратади. Бинобарин, билимнинг турли шаклларига муайян тавсиф бериш мумкин. Масалан, математика ҳиссийликнинг макон ва вақт каби априор (яъни тажрибада кўрилмаган) шаклларига таянади. Бошқача айтганда, билувчи субъект дунёга макон ва вақтда мавжудлик нуқтаи назаридан қарайди. Айни ҳолда макон – ташқи сезгининг априор шакли, вақт эса – ички сезгининг априор шакли. Бундай априорлик математик ҳақиқатларнинг, демак, фан сифатидаги математиканинг ҳам мавжудлик имкониятини белгилайди. Физика (ва бошқа табиий фанлар) ҳам ўз априорлиги жиҳатидан «соф» бўлган ва тажрибада «ифлосланмаган» бир қанча мушоҳадаларга таянади. Табиатшунослик априор мушоҳадалар ва идрок категорияларининг синтези сифатида амалга оширилади. Инсон билимлари, фан ва маданият дунёси бизнинг тажрибамиз, туйғуларимиз ва ақлимиз маълумотларига асосланади. Ф.Бэкон ва Р.Декарт фан ва маданиятнинг янада ривожланиш йўлларини туйғуларимиз ва мулоҳаза юритиш қобилиятимизнинг такомиллашуви билан боғлаганида, тўла ҳақ эди. Бироқ улар бизнинг тажрибага асосланган билимимиз ҳар қанча ривожланмасин ва такомиллашмасин, у ҳеч қачон бизга фақат сезгилар, ақл ва тажрибага асосланиб дунёни охиригача тушуниш имконини бермаслигини ҳисобга олмаган. Бу билим бизга табиатан берилган. У бизнинг тажрибамиздан келиб чиқмайдиган макон, вақт, сабабият, чексизлик, Худо каби категорияларда мужассамлашган. Бу инсонга олдиндан берилган тажрибада олинган

материалга ишлов бериш асбобларидир. Инсоннинг тажрибада олинган билими доирасидан четга чиқувчи бу трансцендент (лотинча ўтиш, босиб ўтиш сўзидан) категориялар билиш чегараси, имкониятларини биз сезгилар ёки ақл ёрдамида бирон-бир нарсани била бошлашимиздан олдинроқ белгилаб қўяди. Шундай қилиб, бизнинг билимларимиз дунёси икки қисмдан: тажрибада олинган ва тажрибадан олдинги билимдан иборатдир. Кантнинг билиш назариясидаги буюк кашфиёти шундаки, у билимларимизнинг икки томонламалигини, яъни улар нафақат тажрибада олинган, апостериор манбаларга, балки априор, трансцендент манбаларга ҳам таянишини аниқлади. И.Кант гносеологиясининг онтологик хусусият касб этувчи яна бир муҳим тамойили унинг трансцендент билиш назариясидан келиб чиқади ва дунёнинг, уни ташкил этувчи барча нарсаларнинг умумий тузилишини тушунтиради. Кант фикрига кўра, инсон онги каби, дунёдаги барча нарсалар ҳам икки томонламадир. Биринчидан, бу қаршимизда нарсанинг энг ёрқин томони сифатида намоён бўлувчи, сезгиларимиз уни шундай идрок этувчи «биз учун нарса» ёки ҳодиса сифатидаги нарса. Иккинчидан, бу биз сезгиларимиз билан идрок этишга қодир бўлмаган «ўзидаги» нарса, нарсанинг бизга «қоронғи», яширин, теран томони ёки ноумен сифатидаги нарса. Айни шу сабабли бизнинг дунё, нарсалар ва инсон ҳақидаги билимимиз ҳеч қачон тўлиқ, мутлақ бўлмайди, балки доим нисбий, нотўлиқ бўлиб қолади. Дунё ва инсон нима, деган саволлар доим боқий, фалсафий масалалар бўлиб қолади. Кант билиш назариясининг асосий тамойиллари ана шулардан иборат. Шундай қилиб, Кант ўз билиш назариясида билим, фан ва маданиятнинг ролини янада юксакроқ даражага кўтарди. Унинг билиш назариясидан онг нафақат дунёни пассив акс эттиради, балки инсонга табиатан берилган сезиш ва идрок этишнинг априор шакллари ёрдамида уни фаол ўзгартиради, яратади, бунёд этади деган хулоса келиб чиқади. Кант билиш фаолиятининг

хусусиятини дунёни аниқ акс эттирувчи кўзгуга эмас, балки чизган расмлари нафақат дунёнинг ўзини, балки ижодкорнинг табиатини ҳам акс эттирувчи рассомга ўхшатиш лозим. Айни вақтда, Кант билишнинг муайян чегаралари ҳам мавжудлигини қайд этади. «Мен яратган билиш назарияси инсон ақлини унинг имкониятлари чегараси ҳақида огоҳлантирувчи чегара посбони ёки ақлнинг димоғдорлиги деб аталувчи хавфли касалликка қарши дори бўлиб хизмат қилиши лозим», деб ёзади. 5 . Кант таълимотидан инсон билимлари мажмуи билишнинг инсонга берилган априор шакллари ёрдамида нарсаларнинг бирон-бир қисми, томони, жиҳатинигина ўзига хос тарзда акс эттиради, бу нарсалар кўз ўнгимизда доимо намоён бўлади, бироқ ўзининг асл моҳиятини ҳеч қачон кўрсатмайди, «ўзидаги нарса» бўлиб қолади, деган хулоса келиб чиқади. Кант таълимоти билишнинг ижодий табиатини ёритиб, инсон билимининг тараққиётини, олимлар, ёзувчилар ижодини рағбатлантирди, бироқ шу билан бир вақтда у инсон билимларининг нисбийлиги, у ёки бу ғоялар ёки назарияларни мутлақлаштириш, шунингдек уларнинг яратувчиларини илоҳийлаштириш хавфли эканлиги ҳақида огоҳлантирди. Шеллинг Фридрих Вильгельм Йозе ф (1775-1854) – немис файласуфи. Бош асари: «Трансцендент идеализм тизими». «Трансцендент идеализм тизими»нинг гносеологик ва методологик аҳамияти шундаки, бу асар билиш назариясига тарихийлик тамойилларини илк бор изчил кўринишда киритди. Трансцендент идеализм тизими қуйидаги асосий элементлардан ташкил топади. 1. Назарий фалсафа. У ўзликни англаш учун қарама-қарши йўналишлар (объект, субъект, идеал ва реал фаолият) ўртасида кураш лозим, деган методологик қоидадан бошланади. Шеллинг ўзликни англаш фақат шу кураш жараёнида юз беришини ва «Мен» механизми тўлалигича фақат ўзликни 5 Кант И. Критика чистого разума. Соч. – М.: АГРАФ, 1992. – 159-б.

англашни ташкил этувчи қарамақаршиликлардан келтириб чиқарилиши мумкинлигини қайд этади. Бунда у икки ҳолатни: «Мен» эндигина юзага келган ва «Мен» аниқравшан кўриниб турувчи ҳолатларни фарқлайди. Бунда биринчи ҳолат «Мен»дан ташқарида, иккинчи ҳолат – «Мен»нинг ичида бўлади. Шу муносабат билан онг қайси ҳолатдан бошланишини аниқлаш ва унга мазкур чегарадан, яъни онгдан ташқарида ётган нарсаларни аралаштирмаслик жуда муҳимдир. Шеллинг ўз асарида тарихийлик тамойилидан фойдаланиб, ўзликни англаш тарихида уч асосий даврни (босқични): дастлабки сезишдан самарали мушоҳада юритишгача; самарали мушоҳада юритишдан рефлексиягача; рефлексиядан ироданинг мутлақ ҳаракатигача бўлган даврларни фарқлайди. Бунда Шеллинг онг, ўзликни англаш ва жамиятнинг шаклланиш жараёнини одамларнинг амалий фаолияти билан боғлашга ҳаракат қилди. 2. Амалий фалсафа. Унинг бош тушунчаси – «тарих», боғловчи муҳит сифатидаги объектив дунёда юз берувчи ва ақлли жонзотлар сифатидаги одамлар эркинлигининг шарти ҳисобланувчи одамларнинг ўзаро алоқасидир. Бошқача айтганда, бу жаҳон тарихидаги объектив қонуният ҳақидаги муҳим масаланинг қўйилишидир. 3. Табиий мақсадлар фалсафаси. Бу ерда Шеллинг қуйидаги антиномияни таърифлайди: кўр-кўрона кучлар маҳсули бўлган табиат амалда мақсадга мувофиқлик руҳи билан суғорилгандир. Бу антиномиянинг ечимини у субъект ва объектнинг дастлабки айнийлигини эътироф этиш йўлида кўради: умуман табиатда ва унинг айрим маҳсулларида мақсадга мувофиқликка фақат мушоҳада юритиш йўли билан эришиш мумкин. Бу мушоҳадада тушунча ҳақидаги тушунча ва объектнинг ўзи дастлабки тарзда ва узвий боғланади – шунда натижа мақсадга мувофиқ тарзда намоён бўлиши лозим. 4. Санъат фалсафаси – трансцендентал идеализм тизимининг охирги бўлими. Унинг асосий қоидалари қуйидагилардан иборат: а) санъат – умуман билишнинг олий шакли, чунки фақат у яхлит инсонга олий билимга эришиш имконини беради. Санъат амалий фойдага ҳам,

ахлоққа ҳам, фанга (фалсафага) ҳам бўйсуниши мумкин эмас, чунки у ҳамма нарсадан олийроқдир; б) санъатнинг устунлиги шундаки, унинг асарларида онгли ва онгсиз фаолият айнияти акс этади. «Бизда мужассамлашган бу теран зиддият»ни айнан ва фақат санъат ечишга қодир. Санъат – бу назарий ва амалий нарсалар ўртасидаги қарама-қаршилик бартараф этилиб, онгли ва онгсиз табиат ва эркинликнинг тўла уйғунлигига, идеалга эришилувчи жабҳа; в) санъат ўз ривожланиш жараёнида спираль ташкил этади: қадимда ундан (аниқроғи поэзиядан) фалсафа ва бошқа фанлар туғилган; г) санъат – эркинлик ва заруриятнинг юксак бирлиги. Инсоннинг ижодий табиати тўла давра айланиб санъатда ўзининг якуний ифодасини топади. Санъат яхлит инсонга олийни билиш даражасига етиш имконини беради. Гегель Георг Вильгельм Фридрих (1770-1831) – немис классик фалсафасининг йирик намояндаси. Энг муҳим асарлари: уч жилддан иборат «Мантиқ фани» (1812-1816), «Фалсафа фанлари энциклопедияси» (1817), «Руҳ феноменологияси» (1807), «Фалсафа тарихи бўйича маърузалар» (1833- 1836), «Эстетика бўйича маърузалар» (1835-1838), «Тарих фалсафаси» (1821). Гегель фалсафа тарихидан энг катта фалсафий тизим яратувчиси сифатида ўрин олди. «Руҳ феноменологияси»да инсон онгининг тадрижий ривожланиши унинг илк нишоналари юз кўрсатган пайтдан инсон фан ва илмий методологияни онгли ўзлаштирган, мутлақ билим (фалсафа) вужудга келган пайтгача кўриб чиқилади. Шу тариқа феноменология индивидни одатдаги онгдан фалсафий тафаккур ва мутлақ билим сари юксалтирувчи «билим зинапояси» сифатида намоён бўлади. Бунда онгнинг бир босқичдан бошқа босқичга ўтиши нарса ва у ҳақдаги билим ўртасидаги, моҳият ва ҳодиса ўртасидаги қарамақаршилик билан белгиланади. Бинобарин, «Руҳ феноменологияси»да ғоянинг ҳаракати мавхумдан муайян сари юксалишдан иборат бўлиб, бунда ҳар бир кейинги

босқич олдинги босқичларни ўзида мужассамлаштиради ва уларни янги, юқорироқ даражада акс эттиради. «Руҳ феноменологияси»нинг энг муҳим оқилона ғоялари қуйидагилардан иборат. 1. Тарихийлик тамойилини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. Тарихийликнинг билиш қонуни (принципи) сифатида зарурлиги Гегелда аввало у яратган фалсафий тизимнинг таянч нуқтаси – борлиқ ва тафаккурнинг айнийлиги ҳақидаги ғояни исботлаш заруратидан келиб чиқади. Гегель «Руҳ феноменологияси»да мутлақ ғоянинг «табиий онг»дан борлиқ ва билимнинг тўла айнийлигига эришилувчи «соф тушунча»га қадар ривожланиш жараёнини кўрсатади, шу муносабат билан мазкур ривожланишнинг ҳар қандай натижаси бу натижага олиб келган йўлни тўғри тушунмасдан англаб етилиши мумкин эмас, деган муҳим методологик қоидани таърифлайди. Гегель фикрига кўра, қуруқ натижа эмас, балки натижа ўзининг вужудга келиш жараёни, яъни предметнинг бутун тарихи билан бирга «ҳақиқий яхлитлик» ҳисобланади. 2. Гегель одамлар ҳаётида, шу жумладан улар онгининг шаклланишида меҳнат фаолиятининг муҳим ролини қайд этар экан, инсонни ўз меҳнатининг маҳсули сифатида тушуниб, меҳнатнинг моҳиятини аниқлайди, бироқ унда бу мавхум-маънавий меҳнатдир. Гегель фикрига кўра, меҳнат фаолияти жараёнида инсон нафақат нарсаларни, балки ўзини ҳам шакллантиради, яратади. 3. Тарихни индивиднинг биргаликдаги фаолияти маҳсули сифатида, уларни яратиш табиатини эса – жамият маҳсули, одамлар ижтимоий-тарихий фаолиятининг натижаси ва жараёни сифатида тушуниш. 4. Фалсафани ривожланувчи яхлит билим тизими сифатида тасаввур қилади. Гегель фалсафа фақат оқилона тушунчалар шаклида самарали ривожланиши мумкин деб ҳисоблайди. 5. Уч босқичлилик – «триада» (тезис – антитезис – синтез) ғоясининг шаклланиши, спираль бўйлаб ривожланиш шаклининг аниқланади.

6. Ижтимоий онг асосий шакллари: фалсафа, дин, санъат, ахлоқ, уларнинг ўзаро алоқаси ва субординациясини таҳлил қилиш. 7. Ҳақиқатни жараён деб тушуниш. Гегель таъбири билан айтганда, ҳақиқат тайёр ҳолда берилиши ва чўнтакка солиб қўйилиши мумкин бўлган зарб қилинган танга эмас. Гегелда ҳақиқат ўзининг қарама-қаршиси бўлган хато билан узвий боғлиқ. Рационализм ривожланишининг Р.Декарт бошлаб берган ва И.Кант давом эттирган тарихий йўналиши Гегель фалсафасида ўз чўққисига етди. Гегель фалсафаси – бу ақлга таъзимдир, бироқ, айни вақтда, бу йўналиш мазкур ғоянинг камчиликлари ва заиф жиҳатларини ҳам аниқлаш имконини берди. Гегель фикрига кўра, ақл ҳар нарсага қодир қудратли кучдир. Кант ҳар томонлама ва теран тадқиқ этган инсон ақлининг чегаралари муаммоси Гегель эътиборидан четда қолди. Шунга қарамай, Гегель фалсафа тарихида жуда муҳим рол ўйнади. Гегелнинг фалсафий тизимида идеалистик йўналиш, монизм ҳам, рационализм ва детерминизм, яъни дунёнинг ривожланиш жараёни қонуний белгиланганлиги ҳақидаги тасаввур ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топди.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. 11. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995.

O'xshashlar

Янги давр гносеологияси

Янги ва энг янги давр фалсафаси

1 Янги ва энг янги давр фалсафаси

Янги давр ахлокшунослигидаги асосий таълимотлар ва йуналишлар

Янги давр ахлокшунослигидаги асосий таълимотлар ва йуналишлар