XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрлар Шарқ фалсафаси - Falsafa - Referatlar

XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрлар Шарқ фалсафаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276.5 KB

Ko'chirib olish

XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрлар Шарқ фалсафаси Режа: Араб шарқида ижтимоий-фалсафий фикр (XIX-XX аср Ислом ислоҳотчилиги «Янги калом» Араб социализми Араб миллатчилиги мафкураси Араб экзистенциализми, позитивизм ва персонализми ХХ асрда Ҳинд фалсаф а си ХХ асрдаги Қурия фалсафаси Ҳозирги замон Жанубий Қурия фалсафаси ХХ аср Япон фалсафаси

Араб маърифатпарварлиги . Бир неча асрлар давомида Усмонлилар империяси ҳукмронлиги остида бўлган Араб Шарқи мамлакатларига XIX арснинг бошида империалистик давлатларнинг кириб келиши бошланди. Улар хом-ашё манбаларига ва ўз матоларини сотишга қулай бозор бўлган Араб Шарқини ўз таъсир доираларига олишни қадимдан мўлжаллаган эдилар. Бу минтақа мамлакатлари аста-секин дунё капиталистик тараққиёти доирасига тортила бошладилар. Араб мамлакатларининг кўпгина мутафаккирлари ва сиёсий арбоблари араб дунёси турмуш тарзини қайта кўриб чиқишни бошладилар. Анъанавий хулқ - атвор ва одатлар, оилавий турмуш тарзи, ташқи сиёсат, таълим тизими, дин танқид остига олинди. XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб ан-Нахда (Уйғониш) номини олган умумараб маданий ва мафкуравий юксалиш даври қайд этилади. Ан-Нахда ҳар тарафлама тараққиёт сифатида тушунилардики, унинг манбасининг Ғарбнинг маданий ва илмий ютуқлари билан бир қаторда араб мероси ва миллий маънавий бойликлари ҳам ташкил этади. Бунда арабларнинг ўтмишдаги куч-қудратини қайтадан тиклаш мақсади қўйилган эди. Айни вақтда ан-Нахданинг арбоблари турк ва инглиз зулмига қарши миллий озодлик учун курашувчилар ҳам эдилар. Араб мутафаккирлари Ғарб цивилизациясининг ютуқларини ўз мамлакатлари тараққиётининг савияси билан таққослаб, шундай хулосага келдиларки, «Шарқнинг барча беморлигининг илдизи- жаҳолатдадир». Шундай қилиб араб ижтимоий фикридаги йирик оқимлардан бири бўлган – маърифатпарварлик вужудга келди. Унинг кўзга кўринган вакиллари Бутрус ал-Бустоний (1819-1883), Рифаа ат-Тахтовий (1801-1873), Али Муборак (1824-1893), Насиф ал-Язижий (1800-1871), Френсис Марраш (1836-1873) ва бошқалар эдилар. Маърифатпарварлар фаолиятида асосий ўринни арабларни Европанинг фан ва техникаси ютуқлари, адабиёти ва ижтимоий-сиёсий назариялари билан таништириш, араб тили ва адабиётини мукаммаллаштириш, араб мамлакатларининг тарихи ва анъаналарини ўрганиш, араб матбуоти ва китоб нашр этиш ишларини шакллантириш ишғол қилар эди. XIX асрнинг 60-70-йиллари чегарасида маърифатпарварлик ҳаракати ва араб маданиятиниАраб шарқида ижтимоий- фалсафий фикр (XIX-XX аср ) Ислом ислоҳотчилиги

қайтадан тиклаш мусулмон ислоҳотчилиги ёки ислом модернизми (исломни замонавийлаштириш) номи остида машҳур бўлган кенг диний оқимга асос бўлди. Ислоҳотчилик ҳаракатининг тарафдорлари ислом обрўсини бузмасликка ва унинг эътиқодий асосларига раҳна солмасликка интилдилар. Аммо улар исломни кейинги даврларда қўшилган диний-ақидавий бегоналик ва бузилишлар, илк даврлардаги ҳуқуқий талқинлардан тозалашга чақирдиларки, улар аллақачон қотиб қолган ақидаларга айланиб, ҳозирги замон талабларига мувофиқ келмас эдилар. Ислоҳотчилар Қуръонни эркин талқин қилиш ҳуқуқи учун жонбозлик кўрсатдилар, яъни ислом ақидаларини ақлий жиҳатдан тушунишга чақирдилар. Жамолиддин ал-Афғоний (1839-1897) XIX аср охиридаги Шарқ ижтимоий- сиёсий арбоблари ва ислоҳотчиларидан бири эдики, улар исломнинг ижтимоий-фалсафий тизимини илм-фан, таълим-тарбия, маданият соҳаларидаги ривожланиш, ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, мустамлакачиликка қарши кураш ашроитида қайта кўриб чиқиш зарурлигини тан олар эдилар. У тақлидни (диний жиҳатдан обруманд кишиларнинг айтганларига кўр-кўрона эргашиш) таг-томири билан суғуриб ташлаш тарафдори бўлиб, эркин изланишни тутиб турувчи қотиб қолган ақидаларга қарши чиқиб, борлиқни сирларини «Худо томонидан яратилган мавжудотлар ичида энг олижаноби ва бутун ер юзининг соҳиби бўлган инсоннинг эътиқоди»га таяниб қайта кўриб чиқишга чақирди. Инсон ақлини эркинлаштириш жараёнини ислоҳотчилар араб фалсафий меросини, жумладан, мантиқини ўзлаштириш билан боғладилар. Ал-Афғони мантикни фалсафий билимларга муқаддима ҳисобланган Ибн Сино асарларига айниқса, катта эътибор қаратди. Мусулмон ислоҳотчилари шундай қоидани илгари сурдиларки, унга биноан Худо ҳақидаги билим муайян ашёларни идрок қилиш билан баробардир. Уларнинг фикрича, инсон ақлининг имконияти тажриба доирасида чегараланган. Ашёлар ва ҳоодисалар моҳиятини тўла билиш мумкин эмас, негаки, ундан кейин инсон учун етишиб бўлмайдиган Худо доираси келади. Билиш мумкин бўлган доирада ирода эркинлиги омили амал қилади. Бу масалада Ал-Афғоний илоҳий тақдири азалнинг мутлақ хусусиятини инкор қилувчи муътазилийлар қарашларининг меросхўри сифати майдонга чиқади. У конституцияга асосланган салтанатни сақлаган ҳолда парламент тарзидаги бошқарувни таклиф этди. Ал-Афғонийнинг шогирди бўлган машҳур сиёсий арбоб ва ислоҳотчи шайх Муҳаммад Абдо (1849-1905) ҳам асрлар давомида қотиб қолган

ақидалар қобиғидан исломни дастлабки соф ҳолига қайтариш лозим деб ҳисоблар эди. Абдонинг ҳаракат манбаи сифатидаги Худо тўғрисидаги тасаввури, объектив дунёни тан олиши, инсоннинг ирода эркинлиги ва ақлнинг ўрни ҳақидаги қарашлари муътозилийлар таълимотини Янги тарзда қайтадан идрок қилишга бориб тақалади. Холиқ тимсолида Абдо борлиқнинг биринчи сабабини кўрдики, унга мувофиқ барча нарсалар сабаб-оқибат муносабатлари боғлиқлигида ва доимий равишда тадрижий ривожланиш ҳолатида эди. Эътиқодсизлик инсонни сабаб ва оқибатни билиш имкониятидан маҳрум қилади. Аммо Холиққа ишониш кўр-кўрона равишда диний ақидалар ва обруманд кишиларнинг айтганларига эмас, балки эътиқод килувчининг ички эътиқоди ва Худонинг мавжудлигининг асосланганлигига, диний қоидалар ва ҳукмларнинг ақл орқали қабул қилишга мувофиқлигига асосланиши лозим. Адолатни адолатсизликдан фарқ қилишни билишга қодир бўлиб туғилган инсон маънавий юксакликка фақат ислом асосларини ўзлаштирган тақдирдагина эришиши мумкин. Ислом биринчи бўлиб ақлга мурожаат қилди, деб таъкидлайди Абдо, ва шунинг учун инсоннинг барча қобилиятларини ривожлантиришга имкон берадиган абадий диндир. Унинг мақсади инсонни яхшилаш ва унинг ҳузур-халоватини келажак дунёда таъминлашдангина иборат бўлмасдан, балки ердаги ҳаётда ҳам бахт-саодатли қилишдир. Шунинг учун унда хайрли ишлар қилиш, ожизларга ёрдам бериш ва маориф тарғиботига катта эътибор берилган. Барча диний мажбуриятлар инсон таълим тарбиясида муҳум ўрин тутади: намоз ўз ҳиссиётларини худога изҳор қилишга ёрдам беради, рўза-хаит қувончларини баҳолаш, хаж ва камбағаллар фойдасига олинадиган солиқ (закот) тенглик ва ҳамкорлик ҳис- туйғуларини идрок этишга ёрдам беради ва ҳоказо. Ғарб маданияти ва фалсафий оқимларининг ёйилиши ислом тарафдорлари томонидан қандайдир ёт ва бегона нарса сифатида қабул қилинди. «Анъанавий оқим тарафдорлари» ғарб фалсафасини инкор этиб, ислом софлиги ва ислом фалсафасининг ўзига хослигини қаттиқ туриб ҳимоя қилдилар. Бу оқим «Янги калом» номини олди ва унинг вакиллари Саййид ал-Қутб (1966 йилда қатл этилган), Анвар ал-Жундий , Усмон Амин , Муҳаммад ал-Бахий ва бошқалар эдилар. Саййид ал-Қутб исломни христианликдан кўра афзаллиги шиорини олға сурди, негаки, у дунёвий ҳаёт билан маънавий ҳаёт ўртасидаги тафовутни тан олмайди. Шунинг учун ислом ҳақиқатан ҳам инсонпарвар диндир. Бу «воқейликдаги идеализм» ёки «идеалистик реализм»дир. Христианликдан «Янги калом»

фарқли ўлароқ, у ҳеч қачон фанга қарши турган эмас. Европа фани ўз ибтидосини ундангина бошлаган. Ислом қандайдир қўшимча фалсафий ғояларга эҳтиёж сезмаган ва сезмайди ҳам. Саййид Қутб ўрта асрлардаги араб тилидаги фалсафани танқид остига олди, негаки, унинг қайд этишича, Ибн Сино, Ибн Рушд, ал-Форобийнинг ҳеч бирида дунёни тушунишда ҳақиқий исломий тушунча бўлмаган. Уларнинг фалсафаси – унга нисбатан қандайдир ёт, руҳан бегона бўлган қадимги Юнон фалсафасининг соясидир. Саййид Қутб қайд этадики, агар исломга қандайдир фалсафий тизимларнинг унсурлари кириб келса, улар исломни бузилишига олиб келади. Исломни ўзида Қуръон, ҳадислар, Пайғамбар ҳаёти ва у кишининг амалий кўрсатмаларида очиб берилган ўзига хос тўкис-тугал дунёқараш мавжуд. Саййид ал-Қутбнинг таълимотига кўра, инсоният мўминлар ва адашганларга бўлинган бўлиб, улар ўртасида ҳеч қандай муроса ва ҳамжиҳатликда яшашнинг ўзи бўлиши мумкин эмас. Миср файласуфи Анвар ал-Жундий ҳам ал-Киндий ал-Форобий, Ибн Сино ва Ибн Рушдни юнонлиларнинг фақат тақлидчилари деб билиб, тақлидчилар эса ақлий тамойилга қодир эмас, деб ҳисоблайди. Анъанавий оқим тарафдорлари фикрича, фалсафа араб маданиятига ёт унсур бўлиб, нотанқидий ўзлаштиришнинг натижасидир. Арабларнинг ўзига хослиги ва уларнинг ҳақиқий истеъдод ғоясини диний-фалсафий матнлардан қидириш лозим. Анна шу нарсагина, ислом томонидан яратилган, мусулмон маданиятидир. Ислом фалсафаси «Қуръоний фалсафа» бўлиб, қадимги дунё фалсафасига ҳеч қандай алоқаси йуқ. Уларнинг тубдан фарқини дунёқарашга бўлган қизиқиш белгилайди, негаки, ислом ўз асосини унинг учун абадий қадрият бўлган нарсалардан қидириб топади. Бошқа араб файласуфлари мусулмончиликка Юнон фалсафасининг таъсирини тан оладилар, аммо унинг тараққиётидаги асосий ўринни исломга берадилар. Масалан, Усмон Амин қайд этадики, ўрта асрлардаги файласуфларнинг биринчи энг муҳим ва ўзига хос ҳиссалари яккахудолик (ат-тавҳид) таълимотининг вужудга келиши бўлиб, ушбу таълимот Форобийдан тортиб Муҳаммад Абдогача барча мусулмон файласуфлари томонидан қўллаб-қувватланган. Уларни Қуръон ва ҳадислар руҳлантирган. Мусулмон фалсафасининг бошқа бир вакили Муҳаммад ал-Бахий ўзининг «Ҳозирги замон ислом тафаккури ва унинг ғарб империализмига муносабати» (1957) китобида динни таассуб деб ҳисобловчи Маркс таълимоти, мантиқий позитивизм ва бошқа фалсафий йўналишларни танқид қилади. У шунингдек, исломАраб социализми

таълимотини Ғарб нуқтаи назаридан талқин қилувчи мусулмон ислоҳотчиларини ҳам танқид остига олади. «Ислом социализми» ғоясини XIX асрнинг охиридаёқ Жамолиддин ал- Афғони ўртага қўйган эдики, илк ислом қоидаларини Ғарбнинг демократик ғоялари билан бир таркибда эканлигини таъкидлаш интилишида ўз ифодасини топган эди. У шундай шиорни олға сурдики, унга биноан ижтимоий адолатнинг социалистик ғоялари исломнинг тагзаминида мужассамлашгандир. 50-60-йилларда мусулмон мамлакатларида социалистик ва капиталистик йўлдан фарқ қилувчи «тараққиётнинг учинчи йўли» ҳақидаги назария ва «ислом социализми» деб аталган таълимот ўртага қўйилди. Ислом социализми назариясининг турли хил, гоҳида қарама-қарши кўринишлари ўзини намоён эта бошлади. Бу назарияга мувофиқ социализм фақат исломга қаршигина эмас, балки баракс унинг ҳақиқий моҳиятига мос тушади. «Мусулмон биродарлар» Ассоциациясининг мафкурачилари бўлган Мустафо ас-Сибоий ва Муҳаммад Ғаззолий «ислом социализми» ни «илмий социализм»га терс бўлган нарса сифатида қараб чиқдилар. Уларнинг нуқтаи назарларининг моҳияти – илк исломни мутлақлаштириш эди, негаки, улар фикрича Муҳаммад (с.а.в.) пайғамбар замонларида биринчи «социалистик жамият» ташкил топган эди. Ливия раҳбари Муаммар Қаддафий «умумий назарияси»да ҳам «янги» жамият қуриш мақсади эълон қилинади. Унинг асосида, исломда ўз ифодасини топган социалистик ғоялар» га таянувчи ижтимоий системани бунёд этиш ҳақидаги қоида ётади. «Биз, - деб таъкидлайди Қаддафий, - социалистлармиз, аммо Қуръон доирасидаги, биз – социалистлармиз, аммо динимиз рухсат берадиган ҳудудларда» 1 . Миллатчиликнинг маҳаллий кўринишлари (Миср, Сурия ва бошқалар) пайдо бўлгандан кейин араб дунёсида араб миллатчилиги (панарабизм) мафкураси шаклланди. У XIX асрнинг охирги чорагида арабларнинг ягона миллат эканлиги ҳақидаги тасаввурларга асосланган ва арабларнинг ўзлигини англашининг шаклланганлигини инъикос эттирувчи сиёсий ғоя сифатида вужудга келди. Араб миллатчилиги ўзининг ёрқин ифодасини туркларга қарши қаратилган ҳаракатда топди. Биринчи бўлиб панарабизмнинг асосий қоидаларини ифодалашга Сурия мафкурачиси Абу ар-Раҳмон ал-Кавакибий 1 М.Каддафи. Зеленая книга. М., 1989, 54 -б. Араб миллатчилиги мафкураси Араб экзистенциализми, позитивизм ва персонализми

(1847-1902) уринди. Ал-Кавокибий фикрича, халифаликни бошқаришга бўлган тарихий ҳуқуқ арабларга мансубдир. Бундан ташқари, араблар бошқа барча халқларга қараганда аввалроқ ҳуқуқ ва мақом масалаларида умумий тенглик қоидасига риоя қилганлар, ҳамда ижтимоий ишларни ҳал этишда жамоавийликка таянганлар. Муҳим асослардан яна бири шуки, араб тили – барча мусулмонлар учун умумий бўлиб, уларнинг учдан бирига она тили ҳамдир. Мустақиллик учун бошланган миллий-озодлик ҳаракати билан боғлиқ бўлган панарабизмнинг янги тўлқини ХХ асрнинг иккинчи ярмининг 50-йилларига тўғри келади. Араб миллатчилигининг машҳур назариётчилари орасида Сати ал-Хусрий (1880-1968), Амин ар-Рейҳоний (1876-1940) ва бошқалар бор. ХХ арснинг бошида араб файласуфлари ва адиблари орасида ницщеанчилик сезиларли даражада ёйилган бўлиб, кейинчалик, урушдан кейинги даврда – экзистенциализм ҳам тарқалди. «Араб тафаккурида гуманизм ва экзистенциализм» (1947), «экзистенциал фалсафа бўйича очерклар» (1961) асарларининг муаллифи ва араб дунёсида экзистенциализмнинг биринчи ташвиқотчиси бўлган Миср файласуфи Абдураҳмон Бадавий атсизмга асосланган инсонпарварлик ғояларини кўтариб чиқди. Бу билан у расмий доиралар ва руҳонийларнинг шиддатли қаршилигини қўзғатди. У ўзининг таълимотида инсонпарварлик ва экзистенциализм ғояларини ўрта асрлардаги суфийларнинг дунёқараши билан яқинлаштиради. Бадавий ҳатто тасаввуфни ҳозирги замон экзистенциализмнинг аждоди сифатида тасаввур қилишга уринади. Бадавий фикрича, ҳақиқий борлиқ субъектнинг озод шахсий борлиғи бўлиб, ўзининг ҳолатини воқейлик иплари билан «тикади» ва ўзининг бор эканлигини унга берилган ҳис-туйғу ва ирода имокниятларини амалга ошириш воситасида тушуниб етади. Мутлақ борлиқ йуқдир. Фақат ушбу субъектнинг ҳақиқий борлиғи ва объектнинг ҳақиқий бўлмаган, «ёлғон» борлиғигина бордир. Ҳақиқий борлиқни идрок қилиб бўлмайди, уни фақат интуиция (ички туйғу) воситасидагина билиб олиш мумкинки, «биз ҳис-туйғу ва ирода мавжуд бўлган ҳолатда қобилият туфайли мавжудликни унинг ўзининг тикув- бичувида қандай бўлса, шундайлигича билиб олишга маҳкум этилганмиз» 2 . Бадавий фикрича, инсонпарварлик шундай ифодаланадики, ҳар қандай қадриятнинг мезони сифатида инсонни эълон қилади. Инсонпарварликнинг иккинчи белгиси – ақлни билимнинг бош қуроли сифатида эълон қилинишидир. Учинчи белги- ўзининг, яъни инсон дунёсининг бир қисми 2 Қаранг: А.В.Сагадеев. Абд ар-Рахмон Бадави и экзистенциализм в арабских странах//Философская мысль стран Востока. М., 1965. 89 -б.

сифатида табиатга сиғинишдир. Тўртинчиси- инсоният тараққиётига ишониш. Бешинчиси – ҳар қандай гўзалликка интилиш. Диний экзистенциализм Закариё Иброҳим асарларида ўз ифодасини топган. Инсон, деб ҳисоблайди у, унга қарши душманлик кайфиятида бўлган «бошқа» - объектив дунёнинг қаршисида туради. Аммо бу инсоннинг манфаатларига мос тушади, негаки, у ўзини айнан уни инкор этувчи ва унга қарама-қарши турган ўша «бошқа» орқали идрок этади. Улар ўртасидаги қарама-қаршилик шунда бартараф этиладики, алоҳида олинган ҳар бир киши (индивид) Худога ўтишни амалга ошириб ўз интиҳосини нариги дунёга йўллайдики, унда холиқ ўзини намоён этади. Шундай қилиб, айрим олинган ҳар бир киши ўз табиатига кўра диний мавжудотдир. 50-йилларда араб мамлакатларида позитивизмга қизиқиш ошиб борди. Унинг ташвиқотчиси «Илмий фалсафа ҳақида» (1958), «Фалсафа ва фан» (1963), «Мантиқий позитивизм» (1966) каби асарларнинг муаллифи Қоҳира университетининг профессор Заки Нақиб Маҳмуд эди. Заки Маҳмуд фикрича, янги таълимот илмий назарияни қоидавий жиҳатдан «формал- мантиқий усулдаги муҳокаманинг етуклиги» ва «унинг ички табиатидан келиб чиқадиган мулоҳазанинг аниқлиги»ни барқарор қилиш орқали чегаралашга қаратилган эди. Унинг ақидасича, мантиқий позитивизм бошқа фалсафий оқимларга қараганда илм-фан ва ақлга яқиндир. «Афсоналарни биз илм ҳисоблаймиз, улар ашёларни нариги дунё кучлари орқали тушунтириб берадилар. Ниманики, кузатиб бўлмас экан, уни ҳиссий тажриба орқали текшириш мумкин бўлмас экан, бундай нарсани илм-фан соҳасига тааллуқли жойи йўқ» 3 . Маҳмуд таассублар, ўгармас ақидаларга асосланган мулоҳазалар, ноаниқ фикрий ифодалардан қутилишга чақирди. Заки Маҳмуд ўзини ғарб илм-фани ва араб қадриятлари меросини бир- бири билан ҳамкорликда яшашини таъминлашга қодир бўлган маданиятни шакллантиришга йўл қидираётган кишиларга мансуб деб ҳисобладики, бу нарса, аввало, билим ва динни бир-биридан фойда олиб бирга яшашини билдирар эди. Мисрли позитивист арабларнинг маънавий меросидан намуна сифатида мутазилийларнинг ақлга таянувчи услуби билан ашарийлик оқимининг «метафизик» муаммоларга нисбатан шубҳалик фикрларини олади. Бошқа фалсафий оқим бўлган персоналимзнинг вакиллари Марокашли файласуф Муҳаммад Азиз Лахбабий , ливанлик Рене Хабаший ва бошқалар эдилар. Ўзининг «Борлиқдан шахсиятга» (1954) деб аталган китобида 3 Мах м уд Заки Нагиб. Логический позитивизм. Каир. 1966. 72 -б.

Лахбабий ёзадики, «реалистик персонализм» Э.Муньенинг «персоналистик реализм»дан шунда фарқ қиладики, ердаги жамият шахслари табақасининг гултожи бўлган Худо ўрнига, инсон қўйилади. У жамиятдан ташқарида бўлган субъект ҳаётини тан олмайди: жамият шахсиятдан олдин келади ва уни туғилган вақтидан бошлаб шакллантириб боради. Аммо Лахбабий шахсни билиш имкониятини ҳам рад этади. Шу билан биргаликда жамиятдаги муҳит ҳам унинг томонидан фақат муайян маънавий қадриятларга эътиқод қўйиш асосида бирлашган шахслар мажмуаси сифатида тасвирланади. Экзистенциализмнинг инсонни ҳақиқий борлигини унинг муайян тарихий мавжудлигидан ташқарида топишга уринганлига қарши туриб М.Лахбабий унинг қаршисига ички ва ташқи фаолиятнинг бирлиги , айрим олинган шахснинг ички маънавий фаолиятини, «ўзининг ўлчовларида ўзини идрок этадиган Меннинг онгли тажрибаси» ни қўяди. Жамиятдаги танглик вазиятидан чиқиш ечимини у бутун дунё миқёсида ахлоқий ва ижтимоий ислоҳотлар ўтказиш, цивилизациянинг моддий ва маънавий томонлари ўртасида мувозанатни барқарор қиладиган инсониятнинг персонализация қилиниши «айрим шахсларга айланиши» ва халқлар томонидан ҳозирги замоннинг ахлоқий талабларига риоя этишни кўради. Лахбабий фикрича, ислом ва яҳудийлик дини бир неча асрлардан буён ҳаётнинг маънавий ва моддий томонлари орасида тўла мувозанатни барқарор этишга қаратилган персонализм уруғини «сепиб» келмоқдалар. Ливанлик персоналист Рене Хабатий Ж.П.Сартнинг атеистик экзистенциализмини танқид қилиб, диний ахлоқ ёрдамида «бошқалардан» бегоналишиш каби беъмани ҳ ис-туй ғ удан қутилиш чораларини излаб, тарихий жараённи ҳаракатга келтирувчи бош куч сифатида ҳаммани бир - бирига нисбатан раҳм-шафқат қилишга чақиради. Ҳиндистонда ХХ асрдаги фалсафа тараққиёти икки босқичга бўлинади: истиқлолгача ва мустақиллик қўлга киритилгандан кейинги даврдаги ривожланиш босқичи. Шунга кўра, унинг ҳар бир босқичи ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳозирги замон ҳинд фалсафасининг умумий белгиларини тушуниш учун муҳим бўлган нарса Ҳиндистондаги фалсафа ва кундалик онгнинг ўзаро муносабатидир. Ҳиндларнинг диний эътиқодга берилганлиги – уларнинг ижтимоий психологиясининг аслий элементидир. Бу нарса ҳаёт тарзининг барча қирралари, маиший ва ахлоқий меъёрлар, ижтимоий муассасалар томонидан мустаҳкамланган. Жавоҳирлал Нерунинг таъкидлашича, ХХ асрда Ҳинд фалсаф а си

Ҳиндистонда фалсафа фақат тор доирадаги файласуфларгагина насиб этган нарса эмас. Фалсафа халқ оммаси ижтимоий психологиясининг муҳим элементи бўлиб майдонга чиққан. Бундай ҳолат ҳинд фалсафасининг ўзига хос хусусиятларидан бири бўлган –мамлакатда тарқалган динларнинг асосий қоидалари билан чиггалашиб кетган идеализмнинг ҳукмронлигидир. Ҳозирги замон ҳинд фалсафасига миллий маънавий анъаналар сезиларли даражада таъсир ўтказган. Мустамлакачилик шароитида бу анъаналарга берилганлик Ғарбнинг маданий ва мафкуравий экспансиясига аксил амал сифатида келиб чиққан эди. Ҳиндистонда фалсафа ривожига таъсир этишда давом этаётган ведантизм алоҳида ўрин тутади. Веданта, унинг асосида ҳиндувийликни кўрган, ҳинд либерализмининг мафкурачилари томонидан танқид остига олинди. Унда улар халқ оммасини жаҳолатда тутиб турган таассуб ва хурофотнинг манбаини кўрдилар. К.Джиндалл ёзган эди: «Ведантанинг бошқа тизимлардан кўра афзаллиги жуда ҳам сезиларли даражада воқей бўлса ҳам, бу шундай ҳодиса эмаски, унинг туфайли бизни табриклашга лойиқ деб топсалар. Негаки, умуман реализм илм-фан иттифоқдошидир» 4 . Замонавий ҳинд фалсафаси ривожининг муҳим омили Ғарб фалсафий тафаккурининг таъсири бўлди. Ҳинд мутафаккирлари фақат ўз эътиқодларига ҳамовоз бўладиган ва ҳинд фалсафий руҳига мос келувчи Ғарбнинг асосий қоидаларинигина қабул қилдилар. Ана шу нарса туфайли ҳинд файласуфлари Ғарбнинг объектив-идеалистик тизимларига интилиб, субъектив идеализмни эса қабул қилмадилар. Ҳинд файласуфлари орасида Ф.Г.Брэдли, Б. Бозанкет, Д.Мактаггартнинг мутлақ идеализми ёйилган эдики, уларнинг мутлақни билиш ҳақидаги қарашлари ведантанинг принциплари билан ўхшаб кетар эди. Миллий-озодлик ҳаракатининг якуний босқичидаги Ҳиндистон файласуфларининг кўпчилигининг умумий ёндашиши ғарбдаги оқимларнинг ижобий томонлари билан миллий- маънавий мероснинг «синтези»га олиб келди. Ҳинд фалсафасидаги диний йўналиш ўз ифодасини диний-ижтимоий ташкилотларнинг таълимотларида, энг аввало, ҳиндувийликда топди. Мустамлакачилик шароитида диний-фалсафий таълимотларни замонавийлаштириш алоҳида хусусият касб этди: чет эл ҳукмронлигига нисбатан бўлган халқ оммасининг нафрати диний арбобларни анъанавий тасаввурларни ватанпарварлик ва мустамлакачиликка қарши қаратилган 4 К.К. Mittal . Materialism in Indian Thought . New Delhi, 1974, p. 10

оҳанглар билан тўлдиришга мажбур этган эди. Бу нарса миллий ўз-ўзини англаш туйғусини уйғотишда ўз вазифасини ўтади. Ватанпарварлик ғоялари «ҳунари руҳонийлик бўлган азиз-авлиёлар» томонидан кўтарилганлиги сабабли, улар «муқаддас» нарса сифатида қабул қилинар эди. Аммо «ҳинд коммунализми» байроғи остида миллатчилик руҳидаги ташкилотлар ҳам тузилди. Ауробиндо Гхошнинг ведантача-йогача интегрализми Замонавий ҳинд фалсафасининг энг йирик вакилларидан бири Ауробинд Гхош (1872-1950) эди. Ауробиндо фалсафасининг марказий ғояси – «ҳамма нарса Брахмандир». Веданта ва упанишадларда Брахман икки шаклда ифодаланган: намоён бўлган – Апарада , ва намоён бўлмаган, олий – Парада . Ауробиндо иккинчи шаклдан фойдаланади: унинг Пара –Брахмани – бу шаклсиз, сифатсиз нарса бўлиб, борлиқнинг ўзгармас маънавий биринчи асосидир. Пара-Брахманнинг моҳияти – уч биринчи ибтидо бўлган борлиқ, билиш назарияси ва ахлоқий тартибнинг бирлигидирки улар: сат (борлиқ), чит (билим) ва ананда (роҳат- фароғат) дирлар. Файласуф ақлнинг фаол ижодий-яратувчилик табиатини тан олади, аммо бунинг инсон ақлига тааллуқлиги йўқ. Ауробиндо фикрича, инсон ақли фақат яратувчиликдагина эмас, балки дунёни билишда ҳам ожиздир. Ауробиндо фалсафасининг хусусиятларидан бири – унинг инволюция ва эволюция ҳақидаги қоидасидир. Мутафаккир шундан келиб чиқадики, «ғарбнинг» тадрижий ривожланиш ғояси физик ва биологик табиат томонидан чегараланган, «унинг ҳаракатида ҳеч қандай руҳий уйғотиш манбаси йўқ, балки фақат толмас моддий зарурият кучи бор холос» 5 . У ўзининг тадрижий ривожланиш ҳақидаги тушунчасини олға суриб, унга қўшимча сифатида инволюция категориясини киритади. Инволюция эволюция (тадрижий ривожланиш) дан олдин келиб, умумий ақл дунёнинг табиатидан келиб чиқади. Дунёнинг демиурги (яратувчиси) сифатида тараққиётини бошлаб беради. Эволюцион ва инволюцион жараёнлар мажмуасида инсон алоҳида ўрин тутади. Инсон Ауробиндо таълимотида – бу тарихдан ташқарида турувчи, абстракт – метафизик моҳиятдир. Инсон учун унинг тақдири сифатида тайёрланган нарса – «илоҳий ҳаёт» дир: ҳар бир киши «олий илоҳий Воқейликка қадам қўйиши, у билан ўзини бирикиб кетган ҳис қилиши, унда яшаши, унинг ўзининг ижодкори бўлиши лозим; … унинг фикр-зикрлари, ҳис-туйғулари, ҳатти-ҳаракатларининг барчаси унинг томонидан 5 Aurobindo Sri. Birth Centenary Library, rol. 16, Pondicherry, 1972, p. 232

чегараланган ва унинг ўзига айланиб қолган бўлиши зарур…. Буларнинг барчаси фақатгина шундагина тугалланиши мумкинки, киши Билмасликдан Билишлликка чиқиб ва Билиш орқали олий онгга эришса» 6 . Робиндранат Тагорнинг фалсафий қарашлари . Ёзувчи, маърифатпарвар, шоир, адиб ва композитор бўлган Р.Тагорнинг (1861-1941) қарашларида изчил фалсафий таълимотни ажратиб кўрсатиш қийин. У дунёни фалсафий тадқиқ қилишдан кўра, уни ҳиссий-эстетик жиҳатдан қабул қилиш афзаллигини ўртага ташлайди. Тагор дунёни асоси сифатида воқейликнинг бирламчи эканлиги ғоясини ривожлантиради. Бу маъно остида у олий ибтидони тушунадики, уни Худо, Брахман, Олий Шахсият, дунёвий Мен деб атайди. Бу илоҳий моҳият табиат ва инсондан мутлақ чегаралар билан ажратилмаган балки, билакс ўзини барча ашёлар, табиат ҳодисаларида ва инсон ҳаётида намоён этади. У бунёдкорлик ибтидосига эга. Борлиқ назариясида мутафаккир шундан келиб чиқадики, борлиқ қандайдир қотиб колган ва ўзгармайдиган нарса эмас. «Менинг томирларимда кечасию кундузи юриб турган ўша ҳаёт оқими коинотда ҳам жавлон уриб, ўлчовли рақсга тушишда давом этмоқда» 7 , - деб ёзган эди у. Билиш назариясида Тагор агностицизмга қарши чиқди. «Баъзи файласуфларнинг ҳукумларига қарши ўлароқ – деб таъкидлайди у, - инсон дунёни билишдаги ўз имкониятларида қандайдир мутлақ чегарани тан олмайди» 8 . Мутафаккир ҳинд фалсафаси учун анъанавий бўлган хайр (яхшилик) ва шарр (ёмонлик) ўртасидаги қарама-қаршилик муаммосига ҳам мурожаат этади. Тагор бу тушунчаларни ҳар бир айри олинган кишининг субъектив қарашларига тадбиқан нисбий эканлигини, инсониятга нисбатан тадбиқ этганда эса умумий тушунчалар сифатида намоён бўлишлигини қараб чиқади. Шарр (ёмонлик) ўткинчи хусусиятга эга. Моҳандас Карамчанд (Махатма) Гандининг фалсафий-ахлоқий таълимоти . Ганди (1869-1948) дунёқарашининг асосида дин ётади. Унда у ўз дастурини ифода қилиш шаклини топдики, унинг туфайли бу дастур халқ оммасига етиб борди. Диннинг амалий куч эканлиги ҳақида гапирииб Ганди қуйидагиларни ёзган эди: «Амалий ишларни ҳисобга олмайдиган ва улар ечимига ёрдам бермайдиган дин, бу дин эмас» 9 . 6 Aurobindo Sri. The Future Evolution of man, The Divine Sefe upron Earth. Madras – London, 1974, p.132 7 Р . Тагор . Гитанджали . Соч ., т .7. М ., 1957. 259 -б. 8 Р.Тагор. Творчество жизни (Садхана). М ., 1917. 178 -б. 9 Gandhi M. My Religion. Ahmedabad, 1955, p.4

Ганди учун бирламчи воқейлик – шахсга эга бўлмаган барча нарсаларнинг сабаби бўлган мутлақ Худодир. Уни тушунишда Ганди мантиқдан эмас, балки эътиқоддан келиб чиқади: «Мен Худо ҳақида унга эътиқод қўйганимдек гапираман… Менинг мантиқим кўплаб тахминларни туғдириши мумкин ва улардан юз ўгириши ҳам мумкин. Худосиз киши баҳсда мени мот қилиши мумкин. Аммо менинг эътиқодим менинг онгимдан шунчалик кучлики, мен бутун дунёга жар солиб, айта оламан: «Худо бўлган, бор ва ҳар доим бўлади» 10 . Ганди назарида ҳақиқат ҳам Худо билан боғлангандир. Ганди таъкидлаган эдики, мен «Худо ҳақиқатдир» деган қоидадан «ҳақиқат худодир» деган хулосага ўтиб «бир қадам олға босдим». Ганди «ҳақиқат» тушунчасини ўзига қандайдир билим элементини қамраб олган диний-ахлоқий категория сифатида тушунар ва уни шу маънода қўллар эди. Илоҳий моҳиятни билиб олиш воситаси, яъни мутлақ ҳақиқат сифатида Ганди «оҳиста ички овоз»ни ҳисоблайди. Ҳақиқат инсонга ҳар куни очилади ва агар буни ҳамма ҳам идрок қилавермаса, бунинг сабаби шундаки, «ички овоз» қаршисида «биз қулоқларимизни бекитиб оламиз» 11 . Аммо агар «ички овоз» орқали Ҳақиқат очиладиган бўлса, у вақтда бу «воситага» олиб борадиган йўл -куч ишлатмасликдир . Ганди таъкидлар эди: «Мен учун Ҳақиқат-бу Худодир, ва Ҳақиқатни ахтариб топишда куч ишлатмаслик йўлидан боришдан бошқа чора йўқдир» 12 . Гандининг ахлоқий таълимоти асосида жайнизмнинг қоидаси бўлган – ахимса (тирик мавжудотларга зиён етказишдан ўзини тийиш) ётади. Жайнизм эътиқодидагилардан фарқли ўлароқ, Ганди ахимсага нафақат жисмоний балки руҳий зиён етказмаслик муаммосини олға суради. Ахимсанинг сифатларидан бири-инсоний муносабатлар асосида ётиши лозим бўлган муҳаббатдир. Ахимсанинг иккинчи сифатий белгиси «азоб чекиш қонуни» дир. Агар инсон душманга куч билан эмас, балки «муҳаббат» билан таъсир ўтказиш йўлини танласа, у вақтда тайёр бўлмоғи зарурки, токи у «муҳаббат кучи» таъсирида мағлуб бўлсин. Тараққиётнинг максади – маънавий баркамолликдир. Унинг биринчи қоидаси сифатида Ганди брахмачарийни тушундики, у жайнизмнинг қоидасида эслатилган кишининг ўзининг ожизликларига эрк беришдан тийилиш ва ўзининг фикрлари, нутқи ва амалларига нисбатан қатъий назоратни билдирар эди. Бошқа восита жасоратдир. Аммо жасорат Ганди фикрича, курашда эмас, балки ўз-ўзини қурбон қилишда, ўз устига азоб- уқубатларни олишга тайёр туришда ифодаланар эди. Жасоратли кишининг 10 Gandhi M.K. Truth is God. Ahmedabad, 1957, p.11 11 Gandi M/K/ Messenger of God. Yong India 1919-1922. Madras, 1922, p. 1167 12 Tendulkar D.G. Mahatma, Sife of Mhandas Karamchand Gandhi. 9n 8 vols.,

жисмоний кучга эҳтиёжи йўқ: у ўзини «ҳақиқат кучи билан» ёки «қалб кучи билан» ҳимоя қилиши мумкин. Ахлоқий тараққиётда муҳим ўринни ҳақиқатгўйлик ва адолатлилик ишғол қилади. Ганди шуни тушунар эдики, ахлоқий қоидаларни намоён бўлиши ва аниқлашда муҳим соҳалардан бири сифатида кишилар орасидаги мулкий муносбаатлар турар эди. Бу масалани у жайнизм қоидасидаги манфаатпарастликдан қутилиш ёрдамида ҳал қилади. Мутафаккирнинг қайд этишича, миллионлаб кишилар ўз мавжудликлари учун тирикчилик воситаларидан маҳрум бўлган бир вақтда, қандайдир кишининг бойиб кетишига йўл қўйиб бўлмайди; «ҳамма эгалик қилиши мумкин бўлган ягона нарса, - бу манфаатпарастликдан қутилишдир» 13 . Ахлоқий етукликнинг қоидалари ўзининг мажмуа сифатидаги ифодасини рўза тутиш ахлоҳида топади. Очликни Ганди муайян вазиятларда фақатгина хатти-ҳаракат меъёри сифатидагина эмас, балки сиёсий кураш воситаси сифатида қараб чиқади. Ганди таълимотининг энг юқори нуқтаиси – куч ишлатмаслик қоидасидир. Эътиқод ва зўрлик ишлатмаслик Худога ишонишга тенглаштирилади, ҳақиқат йўли эса, зўрлик ишлатмаслик йўли сифатида талқин қилинади. Куч ишлатмаслик айрим олинган шахс ва жамиятнинг ҳаётий фаолиятининг умумий қоидаси сифатида майдонга чиқади. Бу қоида инсон табиатининг ички хусусиятларига хосдир: зўрлик қилмаслик – инсон зотининг қонуни булса, зўрлик – ҳайвонот оламининг қонунидир. Кейинчалик, фашизмнинг қилмишлари қаршисида зўрлик ишлатмаслик ғоясининг беъманилигига ишонч ҳосил қилиб, Ганди қуролли қаршилик кўрсатиш имкониятидан фойдалнишга йўл кўйишга мажбур бўлди. Ҳиндистоннинг ўз истиқлолини қўлга киритиши ҳинд фалсафаси ривожида янги босқични бошлаб берди. Бу нарса мафкуравий бўшлиқни қайд этиш билан бошланди. Ҳинд фалсафасининг ҳолати ва келажаги кескин баҳслар объектига айланди. Асосий жиҳатдан ҳинд фалсафаси ривожидаги янги босқич унинг миллий анъаналари таъсирини ўзгартирмади: илгаридек ведантизмнинг таъсири сақланиб қолди. Шу билан бир қаторда кўпчилик мутафаккирлар шуни яхши биладиларки, қадимги Ҳиндистон фалсафий тизимлари тарихий жиҳатдан ўз сабабларига эга бўлиб, уларни ҳозирги замонга механик тарзда татбиқ қилиб бўлмайди. Ғарб фалсафасига нисбатан бўлган муносабат моҳият жиҳатдан ўзгаришга дучор бўлди. Агар илгарилари Европа фалсафаси ҳинд «руҳига» қарама-қарши турган «утилитар прагматик» сифатида камситилган бўлса, 13 Puarelal. Mahatma Gandhi. The last phase, rol.I, Ahmedabad, 1956, p. 344

эндиликда Ғарбнинг фалсафий мактабларига йўналтирилган асарлар пайдо бўла бошлади. Бироқ ғарб «намунаси» тарафдорлари ҳозирги замон Ҳиндистон фалсафасининг хусусиятларини ифодаламайдилар. Радхакришнанинг қайд этишича: «Ҳинд фалсафий доираларида анъанавий таълимотларга ғарб тафаккури таъсирида келиб чиққан ғалаёнлар давом этмоқда… Баъзи файласуфлар ҳинд анъаналарини рад этиб, Ғарб ғояларини қабул қилдилар, аммо … бу файласуфлар на ҳинд фалсафасига, на Ғарб фалсафасига қандайдимр чуқурроқ таъсир ўтказа олмадилар» 14 . Ҳинд фалсафасида ақлий йўналиш ва инсонпарварлик тамойиллари кучаяди. Рационализмнинг мустаҳкакмланиши 50-нчи йилларнинг охири 60- нчи йилларнинг бошида сезиларли даражада бўлди. Инсонпарварлик тамойилларининг кучайишига келсак, буни Б.К.Лал қуйидагича ифодалаган эди: «Ҳиндистоннинг барча ҳозирги замон мутафаккирлари «маълум маънода инсонпарвардирлар», уларга хос бўлган «бизнинг кунлардаги инсонпарварлик муайян маъно касб этган – бу илмий инсонпарварликдир» 15 . Сарвепалли Радхакришнанинг «абадий дин» системаси. ХХ аср Ҳиндистон фалсафасининг етакчи файласуфларидан бири бўлган С.Радхакришнан (1888-1975) фикрича, Ҳиндистон учун янги фалсафа керак эди. У замон билан ҳамнафас бўлмоғи зарур эди. Янгича ёндашишнинг белгиловчи қоидаси фалсафа билан диннинг, мистицизм билан фаннинг бирлиги ҳақидаги қараш эди. Ҳозирги замон янги фалсафасининг ва фаннинг бир-бирига мувофиқлиги «динни фан руҳи билан бир қаторга қўйиш» маъносини ангталар эди. Радхакришнан системасининг марказида – « универсал дин » қоидаси ётар эди. Файласуфнинг қайд этишича, инсоният жамияти ҳам худди инсоний мавжудотларга ўхшаб, эътиқод билан яшайди ва у ўлса, у ҳам барҳам топади. Шундай савол туғилади: ҳозирги замон динларидан қайси бири «инсоннинг енгиб бўлмас эҳтиёжини» қондиришга даъво қилиши мумкин? Радхакришнан фикрича, уларнинг барчаси таассуб ва ўзгармас ақидалар билан суғорилган бўлиб, хурофотни тарғиб қилади ва душманлик тўсиқлари билан бир- бирларидан ажралгандирлар. Бундай шароитда худосизлик (атеизм) ақидасининг ўсиши табиийдир. Дин вазифасини Радхакришнан инсон шахсини улуғлашда, унинг ички уйғунлигини қайд этишда, унинг ҳис-туйғусини қадр-қимматига етишда кўради. Айни ҳолда ҳозирги замон диний ақидалари ички қарама- 14 Radkhakrishnan S. Occasional Speeches and writings, series 3, july 1959- May 1962, Delhi, 1963, p. 258-259. 15 Lal B/K/ Contemporary Indian Philosophy. Delhi Voranasi – Patna, 1978, p. XIX.

қаршиликларни келтириб чиқаради, илоҳийликни ердаги ҳаётга, руҳни баданга қарши қўйиб инсон ҳаётини иккига бўлади ва бу билан инсонпарварликка низо солади. «Универсал дин» қотиб қолган диний ақидаларга нисбатан альтернатив сифатида хизмат қилиши лозим. «Абадий дин» нинг инсонпарварлиги марказий ўринга инсон муаммосини қўяди. Радхакришнан инсон табиати кўп қирра эканлигини тан олади. Мутафаккир фикрича, «ҳар бир одамда қандайдир илоҳийлик бор», инсон «унинг қадриятларини тан олиш билан бирга – Ер юзидаги илоҳийликнинг энг муайян равишда гавдаланишидир» 16 . Радхакришнан ахлоқ муаммосига муҳим аҳамият беради. Унинг моҳиятини шундай ифодалаш мумкин: диний ақида ва инсоннинг ҳатти- ҳаракати ҳамиша «ҳамроҳликда боради». Бу шундай маънони англатадики, «универсал дин»га «универсал ахлоқ» мувофиқ келиши лозим. Унинг шаклланишига жамиятни турли табақаларга, касталарга бўлинганлиги, миллий ва диний тўсиқлар ҳалақит беради. Фақат меҳр ва муҳаббат ва зўрлик ишлатмасликни ифодаловчи «маънавий захира» гина «янги тур» даги кишини шаклланишини таъминлаши мумкин. «Универсал дин» га «универсал фалсафа» мувофиқ келади. Файласуф ёзган эди: «менинг асосий бош вазифам барча мамлакатлар ва маданиятларда, Упанишда пайғамбарлари ва Будда, Афлотун ва Плотинда топиш мумкин бўлган ягона абадий ва умумий фалсафа борлигини исбот қилишдир» 17 . Ушбу фалсафанинг мақсади шунга келиб якунланадики, «биз мансуб бўлган дунёни тушунтириш», «мавжудлик асосида ётган ҳақиқат» ни топиш, коинотни илм-фанга ўхшаб қисмларини эмас, балки бутунча тушуниш, ва ниҳоят, «ҳаёт йўлдоши» бўлиш ва воқейликнинг намоён бўлишининг турли жиҳатларини уйғунликка келтириш» дир. Бирламчи борлиқ сифатида файласуф илоҳий руҳ ёки Брахманни тушунадики, унга нисбатан атрофдаги воқейлик ҳосила сифатида майдонга чиқади. Дунё фақат Мутлақнинг ифодаси бўлиб, Мутлақнинг ўзи ёки унинг нусхаси эмас. Радхакришнаннинг билиш назариясида субъектнинг объектга бўлган муносабати ҳақидаги масала четлаб ўтилади. Инсоннинг олий билиш қобилияти уч хил кўринишдан таркиб топади: ҳиссий қабул қилиш, мантиқий фикрлаш ва руҳий интуиция. Файласуф ақлни «руҳнинг асбоби» бўлиб хизмат қилишлигини назарда тутиб унинг вазифасини чегаралаб қўяди. У билиш назариясининг энг муҳим тушунчаси сифатида интуицияни эълон қилади. Интуицияни таърифлаб, Радхакришнан қайд этган эди: «Зеҳн 16 Radhakrishnan S. East and West. Some Reflections. London, 1955, p. 115, 120. 17 The Philosophy of Sarvepalli Radhakrishnan, p. 820.

объектнинг ташқи хусусиятлари ҳақида хабар етказган, ақл эса объекти қаршисида ундан умумийроқ ҳодисанинг айрим воқеаси сифатида намоён бўлса, у ақл қонунини тушунтириб етади, интуиция эса объектнинг қанчалик чуқурлиги, аҳамияти ва хусусияти ҳақида тасаввур беради» 18 . Жавоҳирлал Нерунинг фалсафий қарашлари. Ҳинд фалсафасининг ривожи фақат файласуфлар томонидан эмас, балки сиёсий арбоблар томонидан ҳам амалга оширилдики, улар орасида Жавоҳарлал Неру (1889-1964) алоҳида ўрин тутар эди. Неру дунёқарашининг шаклланишига миллий фалсафий- маънавий мерос, Ғарбнинг ижтимоий тафаккури, Ганди ва Маркс таълимотлари жиддий таъсир кўрсатди. Неру икки хил фалсафани: одатдаги ва назарийни бир - биридан фарқ қилади. Унинг фикрича, ҳар қандай фалсафа тарихий жиҳатдан шартлидир. Неру ҳинд фалсафасининг миллий-тарихий жиҳатдан шартлилигини, энг аввало, каста тизими билан белгиланишини қайд этиб ўтган. «Мумтоз доира билан чегарланганлик» ҳинд фалсафасини ҳаётдан ажраб қолишга олиб келди. Неру сиёсатни дин билан қўшишга қарши эди. Аниқ ақлий тамойилга ва ақлнинг қадриятларига ғанимлик муносабатида бўлганлиги учун динни танқид остига олган мутафаккир, унда кишини воқейликдаги муаммолардан тарки дунёчилик ва ўзгармас ақидалар соҳасига олиб борувчи кучни кўрди. У айтган эди: «Биз воқейлик билан, бу ҳаёт, бу дунё, бу табиат билан яқинроқ ва муфассалроқ шуғулланишимиз лозим… Шунинг учун Ҳиндистон ўзининг динийлигини жиловлаб, фанга мурожаат қилиши зарур» 19 . Қотиб қолган диний ақидаларни рад этган Неру, айни вақтда «қандайдир эътиқод» зарурлигини тан олади. «табиат устидан шунчалик қудратли ҳукмронликка эга бўлган инсонда ҳам, ўзи устидан ҳукмронлик қилишга кучи йўқ эди…» - деб ёзган эди у 20 . Неру шундай фикрга келган эдики, ушбу «ўзи устидан бўлган ҳокимият»ни инсон муайян даражада диний онг доирасида қўлга киритади. Билиш назариясида Неру скептицизм ва агностицизмга жиддий қарши эди. Атрофини ўраб турган дунёни билишга инсоннинг интилиши табиийдир. Аммо бу эҳтиёжни қондиришга фақат билимга илмий ёндошиш туфайлигина эришиб бўлади. Неру кўпинча абадий ҳақиқат ҳақида гапирадики, маъно жиҳатдан диалектик тушунча бўлган «мутлақ ҳақиқат»га яқиндир. Унинг фикрича, абадий ҳақиқат айрим олинган беинтиҳо нисбий 18 The Philosophy of Sarvepalli Radhakrishnan, p. 792-793. 19 Дж.Неру. Открытие Индии. М., 1955. 572 -б . 20 Ўша жойда. 562-563 -б .

ҳақиқатлар мажмуасидан ташкил топган. Мутафаккир қайд этган эдики, «бу беинтиҳо, абадий ва ўзгармас ҳақиқат тўлалигича инсоннинг номукаммал ақли томонидан тушуниб олиниши мумкин эмас. У фақат жуда кўпи билан, шунингдек, даврнинг ҳукмрон мафкураси унинг замон ва маконда чегараланган, унчалик катта бўлмаган томонинигина қамраб олиши мумкин…» 21 . Нерунинг фикрича , дунёқарашнинг марказий нуқтаси ва ҳар қандай амалий фаолиятнинг мақсади инсон бўлмоғи лозим . Инсон моҳиятини Неру икки жиҳатдан қараб чиқади : ташқи дунё билан боғлиқ бўлган моддийлик ва ички дунё билан боғлиқ бўлган маънавийлик нуқтаи назаридан . Шахсий гармонияга фақат ижтимоий уйғунлик асосидагина эришиш мумкин . Шахснинг ва ҳатто умуман миллатнинг ички тараққиётини Неру ижтимоий ва сиёсий озодликка боғлиқ эканлигини қайд этди . Неру маънавий - ахлоқий тараққиётга кўп эътибор қаратди . У илмий - техника тараққиёти ва табиатни бўйсундириш борасидаги муваффақиятлар билан маънавий ахлоқий савия ўртасидаги узилишни бизнинг асримизнинг фожиавий парадокси деб атади . Агар моддий тараққиёт билан бир қаторда маънавий етукликка эришилмаган бўлса , унда ҳеч бир цивилизацияни тўла қонли ҳисоблаб бўлмайди . Ҳаётдаги энг умумий қарама - қаршиликни Неру янгилик билан эскилик ўртасида деб билди . Ҳар қандай тараққиёт жараёнида ҳамма вақт нимадир эскиради ва ўз умрини ўтаб бўлади ва қандайдир нарсалар тузилади . Шунга кўра , тараффкурда ҳам ўзгармайдиган қонунларнинг бўлиши мумкин эмас . Эскилик ва янгилик – бу Неру томонидан ижтимоий жараёнларни таҳлил қилишда қўлланиладиган қарама - қаршиликлар таълимотининг бир кўринишидир . Шундай қилиб , у мамлакатда икки қарама - қарши кучлар борлигини қайд этади : мамлакат бирлигини таъминлашга қаратилган кучлар ва унинг ажралишига йўналтирилган кучлар . Ҳаётдаги қарама - қаршиликларнинг ривожланиш жараёни , охир оқибатда , уларни синтези ва муроса қилишига олиб келади . Шундан келиб чиқиб , Неру янги дунёқарашни вужудга келтириш зарурлиги ҳақида гапирадики , уни у синтез фалсафаси ёки учинчи мафкура деб номлайди . У «сиёсий фалсафанинг турли системаларини амалий синтезини вужудга келтириш» нияти борлигини айтади. Синтез фалсафаси моддиюнчилик ва идеализмнинг энг яхши хусусиятларини бирлаштириб ва гавдалантириб, уларга хос бўлган «бир томонламалик»ни бартараф қилмоғи лозим эди. Ушбу «янги синтез»нинг гавдаланиши сифатида Неру «ҳинд социализми» таълимотини тушундики, 21 Ўша ерда. 561-б .

унинг ўзининг ҳатти-ҳаракатлари туфайли Ҳиндистон миллий конгресси партиясининг расмий мафкурасининг бир қисмига айланди. Ҳиндувийлик коммунализмининг мафкураси . Мустамлакачилик шароитида диний шиорлар фақат озодлик учун курашнинг шакли бўлибгина қолмасдан, балки диний низолар заминида ҳинд халқини ажратишнинг воситаси ҳам бўлди. Бу омилдан мустамлакачилар фойдаландилар, ва уларнинг ёрдамлари билан Ҳиндувийлик коммунализми партияси тузила бошлади. Ҳиндувийлик коммунализми – бу ҳиндувийлик асослари ва қадимги ҳиндистон фалсафаси мажмуаси бўлиб, шундай талқинга дучор бўлдики, унда кўп ҳолларда уларга аввалдан хос бўлган маъно йўқолиб қолар эди. Масалан, дхарма принципи айрим олинган шахснинг ҳатти-ҳаракати маъносида эмас, балки барча «ҳиндлар» ҳаёт фаолияти қонуни сифатида талқин қилинади. «Дхарма қонуни» га мувофиқ, ҳинд миллатига ягона Ҳиндистон учун кураш олиб бориш таъкидланадики, бу мамлакат фақат ҳиндларга тааллуқли бўлиши лозим. Ҳинд халқи бошига тушган барча бад-бахтликларни шу нарса билан изоҳлаш мумкинки, мамлакат барча ҳинд бўлмаганларнинг дхарма душманлари салтанатига айланган. Улар билан орани очиқ қилиш ёки уларни ҳиндувийлик динига киритиш зарур. Ҳиндувийлик барча инсониятга «нажот» олиб келиши мумкин бўлган Ҳиндистоннинг «миллий дини» деб эълон қилинади. Ҳинд коммуналистлари ўзларини Ҳиндистоннинг «маънавий қадриятлари»нинг меросхўрлари сифатида тасвирлар эдилар. Уларга таяниб, улар «ҳинд миллати» таълимотига назарий асос яратмоқчи бўлдилар. Агар фалсафа, дейди улар, борлиқни «Худонинг намоён бўлиши» сифатида тушунса, бу билан ана шундай кўринишдаги илоҳийлик «ҳинд миллати»дир, Худога хизмат қилишнинг барча воситаларидан энг тўғри бўлган фаолият эса, шундай амалиётдирки, у кучли ва уюшган ҳинд миллатини барпо қилишга йўналтирилгандир. Ҳинд коммунализми ўзининг вазифаларидан бири сифатида Ҳиндистоннинг қадимги ўтмишини ҳимоя қилишда («Ведаларга қайтиш!») кўради ва шундай фикрда турадики, ҳозирги замон фани ва техникасининг барча кашфиётлари «ведалар» даврида маълум эди. У анъанавий турмуш тарзини сақлашни тарғиб қилиб, ҳозирги замоннинг фуқаролик ҳуқуқларига қарши чиқади. XIX аср охири ва ХХ аср бошларида Хитой ижтимоий-фалсафий ва сиёсий тафаккури . XIX юзйиллик охирида Хитой умумий таназзулни бошидан кечирди. Мамлакатда фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фикрнинг фаол ривожи кўзга ташланадики, у ХХ аср Хитой фалсафаси

асосан мавжуд ҳолатдан чиқиш учун йўл қидиришга қаратилган эди. Ҳозирги замон Хитой тафаккурига ўз ҳиссасини қўшган мутафаккир-олимлар ва сиёсий арбоблар орасида Канн Ювэй , Лян Цичао , Янь Фу , Ху Ши , Ли Дачжао , Сун Ятсен ва бошқаларни номларини зикр қилиш мумкин. Канн Ювэй (1858-1927) асосан Конфуций таълимотидан келиб чиқиб Хитойни ислох қилиш назариясини ишлаб чиқди – « Датун » («Буюк Бирлашув»). Канн Эвей фикрича, хусусий мулкчилик барча бало ва қазоларнинг сабабидир. «Буюк бирлашув» жамиятининг иқтисодий асоси ижтимоий хўжалик бўлиши лозим. Буюк давлатни қуриш учун фақат иқтисодий ютуқларгина муҳим бўлмасдан, балки маънавият ва фуқароларнинг маълумот даражаси ҳам муҳимдир. У давлат имтиҳонлари тизимини ислоҳ қилиш тарафдори бўлиб, янги турдаги замонавий мактаблар ўрнатишга мўлжалланган ўқув юртларини ташкил этиш, газета ва журналлар нашрини йўлга қўйишни тарғиб қилди. Конфуцийчиликда Хитой маданияти асосини кўрган мутафаккир фикрича, конфуцийчилик фалсафасини ҳар қандай даврга ва ҳар қандай қўлласа бўлади. У Хитой парламенти Конфуцийнинг сурати олдида тиз чўкиш ва сажда қилиб дуо уқишни бекор қилганлигидан ғазабланди. 1914 йилда у вақтинчалик конституция лойиҳасини нашр эттирдики, унда қуйидагича модда бор эди: «Конфуций таълимотига мувофиқ келадиган ахлоқий камолот миллий маорифнинг асосини ташкил этади» 22 . Хитойнинг заифлиги сабабини Канн Эвей шунда кўрдики, мамлакат аҳолиси давлат ва сиёсий ҳаётда иштирок этмайди. Шунга кўра, Канн Эвей фуқаролик мақомини киритиб, унда фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчларини аниқ ифодаланишни, вилоятлар, округлар, ҳокимликлар, туманлар ва қишлоқларда сайланадиган вакиллик мажлисларини таъсис этишни тавсия қилди. Хитой аҳолисининг ниҳоятда кўплиги, ҳудудининг эса кенглигини ҳисобга олиб, уни марказдан туриб бошқариш фойда бермаслигини таъкидлади. Шунинг учун русларнинг земствоси ёки японларнинг мунципалитетларига ўхшаш маҳаллий ўз-ўзини бошқаришни жорий этиш зарурлигини қайд этди. Иқтисодий таназзул, давлат қарзлари ва босқинчиликнинг ҳаддан ошишидан келиб чиқиб Канн Эвей Хитойда инқилоб юз беришини «ўз-ўзини ўлдириш» деб билди. Энг мувофиқ деб у Англия ва Япониядаги каби салтанатни ҳисобладики, уни файласуф сюйцзюнь гунхе («номигагина салтанат бўлган республика») деб атади. 22 История китайской идеалогиии за последние пятьдесят лет. Бэйпин, 1935, 135 -б.

Лян Цичао (1873-1929) дунёқараши: «Эскини, анъанани янгилаш ва уни бутунлай янги унсурлар билан тўлдириш» 23 эди. унинг фикрича, Хитой учун икки йўл мавжуд: биринчиси – хитойликларнинг ўзларини ташаббуси билан бўладиган ислоҳотлар, иккинчиси - чет эллилар ташаббуси билан бўладиган ислоҳотлардир. Бунда унинг назарича, уларнинг ватанлари мустамлакага айланади. Файласуф «Хитой маорифи усулларини сақлаб қолган ҳолда Европача қоидаларга асосланган» мактабларни ташкил қилиш таклифи билан чиқди. Унинг фикрига кўра, ҳар бир кишининг сиёсий ҳуқуқларининг ҳолати халқнинг ўқимишлилиги даражасига боғлиқ. Агар ўтмишда билимларни зўрлик билан эгаллаб олиш (узурпация) халқ ҳуқуқларини камситилишига олиб келган бўлса, билимларни ёйиш ва кенгайтириш эндиликда унинг сиёсий ҳуқуқларини кенгайтиришга олиб келади. Хитойнинг қолоқлиги сабабини мутафаккир жамиятни эскиликка ёпишиб олишида, бошқарувнинг мутлақлигида, инсонда «ўз-ўзидан розилик», «заифлик», «тақдирга тан бериш» руҳини келтириб чиқарган эски фалсафа ва ахлоқда кўрди. Унинг фикрича, «конфуцийчиликнинг мафкурадаги зўравонлиги хитой илми ва фани учун бахтсизликдир». Бироқ кейинчалик у ўз нуқтаи назарини ўзгартириб, шундай ёзади: «Бизнинг мамлакатимиз ўз бутунлигини сақлаб, икки минг йиллик давомида ўз мавжудлигини қўллаб- қувватлаб келмоқда. Бунинг учун биз жамиятимизнинг кўзга кўринмас асоси бўлиб хизмат қилган конфуцийчилик таълимотига бурчлимиз. Шунинг учун ҳам конфуцийчиликдан келажакда ҳам ижтимоий тарбиянинг мағзи сифатида фойдаланиш зарур» 24 . Лян Цичао Хитойда инқилоб юз беришига қарши чиқди, чунки, унинг ақидасича, у бузғунлик ва ишсизликни чуқурлаштиради. «Ошқовоқни уруғидан фақат ошқовоқ, лўя уруғидан-фақат лўялар ўсиб чиққанидек, инқилоб ҳам фақат янги инқилобни вужудга келтириши мумкин, аммо ҳеч қандай сиёсий ўзгаришларга олиб келмайди». 1902 йилда у Хитойда хитойликларда «жамоавий» ҳис-туйғуни ёки «жипслашиш»ни тарбиялаш воситасида «Янги халқ»ни вужудга келтиришга чақирди. У, Канн Ювэй каби орзудаги бутун жаҳон «Буюк бирлиги» жамияти тузишни тарғиб қилдики, унда хусусий мулкчилик йўқ бўлиб, кишилар бир-бирларига нисбатан биродарлик муносабатида бўладилар. Конфуцийчиликдаги «инсонпарварлик» («жэнь») унинг томонидан умумий «тенглик ва биродарлик» сифатида қабул қилинди, Буюк Бирлашиш эса, европача социализм ғоялари билан тенглаштирилди. 23 Лян Ци-чао. Синь минь Гио (О новым народе). – Синьхат гэмин цянь шулунь сюаньцзи. –Т.1., Ч1., Пекин, 1960, 122 -б . 24 Ўша жойда .

Янь Фу (1853-1921) қишлоқ шифокори оиласида дунёга келди. 1876 йили уни Англиядаги ҳарбий-денгиз институтига ўқишга юбордилар. Аммо уни денгиз офицери бўлиш мартабаси кизиқтирмас эди. Англия ва Францияда у қунт билан Смит, Риккардо, Монтескье, Руссо, Кант, Бэкон, Локк, Гоббс асарларини ўрганди, Коперник, Ньютон, Дарвин асарлари билан танишиб чиқди. Янь Фу хитой тилига Т.Гексли, Д.Милль, Г.Спенсер, А.Смит ва бошқаларнинг асарларини таржима қилди. Аммо биринчи жаҳон урушидан кейин Ғарб ижтимоий фикридаги қадриятлар ҳақидаги ўз фикрини ўзгартирди: «Ғарб маданияти ушбу Европа урушидан сўнг бутунлаш бузилди. Илгарилари, мен бизнинг эски мактабга мансуб олимларимизнинг шундай кун келадики, ўшанда Конфуций таълимотини бутун башарият ўқиб ўрганади, деганларини эшитганимда, мен уларни беъмани гап, деб ўйлаган эдим. Аммо, ҳозирги вақтда мен шуни тушуна бошладимки, Европа ва Америкадаги маърифатли одамларнинг кўпчилиги аста-секин шундай фикрга келаётганга ўхшайди… Менинг фикримча, Ғарб халқлари ўзларининг уч юз йиллик тараққиётлари давомида тўрт асосий қоидага эришдилар: худбин булишликка; бошқаларни ўлдиришга; кам миқдорда тўғри бўлишликка, уятни камроқ ҳис қилишга. Конфуций ва Мэн-цзынинг асосий қоидалари улардан қандай даражада фарқли бўлсалар, Осмон ва Ер ҳам худди шундай кенг ва чуқурдирларки, улар барчага ва ҳамма ерда эзгулик қилиш учун таркиб топгандирлар» 25 . Ян Фу фикрича, д авлатнинг қ удрати ёки заифлиги халқнинг жисмоний, ақлий ва ахлоқий ривожи билан белгиланади. Шу муносабат билан Янь Фу Хитой жамиятини ривожлантириш учун ушбу уч омилни яхшилаш тадбирларини тавсия этади. «Жисмоний ривожланиш»ни яхшилаш учун тарёопий (қора дори) чекишни, ҳамда оёқни бинт билан боғлашни ҳам эски жамиятнинг «сарқити» сифатида ман этиш лозим. «Ақлий ривожланиш» учун давлат имтиҳонларини эски тизимини бекор қилиб, ўқув муассасаларига «Ғарб фанлари»ни киритиш лозим. «Ахлоқий янгиланиш» борасида олим фикрича, ҳар бир хитойликда ватанга нисбатан муҳаббат ҳис- туйғуларини уйғотиш муҳимдир. Бу хулқни мустақилликка эришиш ва Хитойнинг фаровонлиги учун бўлаётган барча умумий интилишларини бирлаштиришга олиб келади. Фуқароларнинг озодлиги ва уларнинг қонун олдидаги тенглигини таъминлашнинг асоси сифатида парламентаризмни тарғиб қилиб, Янь Фу Мэн-цзынинг қуйидаги таъкидига таянган ҳолда салтанатни рад этади: «энг қимматли нарса-халқдир, иккинчи ўринда-давлат туради, ҳукмдор эса – охирги ўринда туради». Ли Дачжао (1889-1926) «Янги маданият учун ҳаракат» нинг фаол иштирокчиларига мансуб эди. Ли Дачжао фикрича, конфуцийчилик ва 25 Creel H. Chinese thought from Confucius to maj tse tong. London . 1954. p . 248.

конституция, Хитой тараққиётининг зарурий омили сифатида бир-бирига тўғри келмайди. У ёзади: «Конфуций ва унинг маслакдошлари – муайян даврнинг мутафаккирлари бўлиб, ҳеч қандай ўлчовда барча замонларнинг устозлари бўла олмайдилар» 26 . Ва яна: «Конфуцийни рад этиб, мен уни шахсан ағдармоқчи эмасман, балки роҳиблар томонидан Конфуцийдан ясалган санам обрўсига путир етказмоқчиман. Мен унга ҳамла қилаётганим йўқ, балки истибдоднинг ўзини моҳиятига, унинг руҳига ҳамла қилаётирман» 27 . Ли Дачжао ғарб назарияларини турлича баҳолайди. Мальтус таълимоти ҳақида у шундай ёзади: «Мальтуснинг назарияси ҳозирги тажовузкорлар томонидан баҳона сифатида қабул қилинган» 28 . Дарвин назариясига тўхталиб файласуф шундай фикр билдирадики, у «ўзининг ярим-ёртиқлиги ва тўлиқ бўлмаганлиги, шунингдек, қабоҳат эгалари томонидан фойдаланилганлиги сабабли урушларнинг бўлишига ёрдам бериб, ёмон таъсир қолдирди» 29 . Ницшеанликни баҳолаб Ли Дачжао ёзадики: «Ницше таълимоти ижобий маънода мункиллаб қолганларни тетиклаштириши ва йиқилганларни кўтариши мумкин, бизнинг анъаналар ворислигини ҳурмат қилувчи, қулларча ахлоқ биқиқлигида бўлган, қотиб қолган расмиятчиликдаги давлатимизда эса, у айниқса ёшларни руҳлантириш, миллатнинг жасоратли руҳини юксалтириш» учун восита бўлиб хизмат қилиши мумкин» 30 . Ли Дачжао Хитойда социализм қуришнинг тарафдори эди. Бироқ унинг социализмга бўлган қарашлари, айниқса бундай жамиятнинг сиёсий системасига доир нуқтаи назари тугалланган кўринишда эмас эди. Ли Дачжаонинг қарашлари жиддий қарама-қаршиликлардан ҳоли эмас эди: у бир хил тарзда «ҳатто истибдод даврида ҳам» социализмни барпо қилишга ва Европа меъёрларига тўғри келадиган республикани бунёд этишга ҳам жонбозлик кўрсатди. Ху Ши (1891-1962) конфуцийчилик меъёрлари ва тасаввурларини, эски жамият институтларини танқид қилиш, америкача прагматизм ғояларини тарғиб қилиш, Ғарб мамлакатларининг маданий, илмий ва техникавий ютуқларини ташвиқ қилиш билан ном чиқариб, машҳур бўлди. «Мен бизнинг шарқ (яъни хитойча) цивилизациясини қаралайман ва ҳозирги замон ғарб цивилизациясини зўр ҳавас билан мақтайман. Одамлар кўпинча айтишадики, шарқ маданияти – бу маънавий цивилизация, ғарб маданияти эса – бу моддий 26 Цит. По А.Г.Афанасьев. Борьба против конфуцианства в период «движения за новую культуру». М., 1984. –С. 269 27 Ўша жойда. 256 -б. 28 Ли Дачжао. Избр. Произведения. М., 1989. 106 -б. 29 Ўша жойда. 30 Ўша жойда. 85 -б.

ёки моддийликка асосланган цивилизация. Бу туҳматдир» 31 . Ижтимоий тараққиётни Ху Ши шахснинг камолоти сифатида талқин қилади. Унинг гапларига қараганда, Хитой жамиятида инсон анъанавий меъёрлар ва тасаввурлар асоратидадирки, бу нарса жамият ривожини секинлаштиради. Шунинг учун у шахс озодлиги шиорини қаттиқ туриб ташвиқ қилдики, унинг талқинича бу нарса умумий инсонпарварлик ва мутлақ озодлик руҳидан келиб чиқар эди. «Ҳар биримизнинг озодлик учун курашимиз, - деб ёзган эди Ху Ши, - давлатнинг озодлиги учун курашдир. Ҳар бирингизнинг озодлик учун курашингиз давлатнинг инсоний сифати учун бўлган курашдир, негаки, давлат қуллар оммаси томонидан барпо этилмайди» 32 . Шу даврнинг ўзида Хитойда шундай йўналиш тарқалдики, унинг асосий таянчи бўлиб назарий қисм сифатида марксизм ва амалий қисм сифатида ленинизм (русча коммунизм) хизмат қилдилар. Бу таълимотнинг бош мухлиси Сунь Ятсен (1866-1925) эди. Унинг асосий асари «Халқчиликнинг уч принципи» (1924) бўлиб, унинг маъноси остида миллатчилик, халқ ҳокимияти ва халқ фаровонлиги ётар эди. Сунь Ятсен биринчи принцип моҳиятини шундай талқин қилади: «… Миллатчилик принципи асло бизнинг мамлакатимиздан ҳар бир бошқа қабилага мансуб кишини бадарға қилишни кўзда тутмайди, балки бизнинг миллатимизга тааллуқли бўлган ҳокимиятни бошқа элатлар томонидан босиб ва бўлиб олинишига чек қўйишнигина назарда тутади» 33 . Унинг тахминича, миллатчилик принципи кенг маънода уч босқичда амалга оширилиши мумкин: 1. Миллатни қутқариш; 2. Эзилган бошқа миллатларни озод қилиш; 3. Барча инсониятни тинчлик, биродарлик ва адолат асосларида бирлаштиришни боғлади. «Миллатчиликни амалга ошириш давлат учун озодликка эришиш маъносини англатади» 34 - деб ёзган эди Сунь Ятсен. Халқ ҳокимияти ҳақида гап борган иккинчи принцип ҳокимиятнинг беш соҳасига асосланган давлат бошқаруви тизимига тааллуқлидир: 1. Қонун чиқарувчи. 2. Ҳуқуқий масалаларни кўрувчи суд. 3. Ижроия ҳокимияти. 4. Назорат. 31 Собр. Соч. Ху Ши. Ч.1. Шанхай, 1930. 68-б. 32 История китайской идеологии за последние пятбдесят.лет. Бейпин. 1935. 10 -б. 33 Избранные произведения Сунь Ятсена. М., 1985. 110 -б. 34 Сунь Ятсен. Три нородных принципа. Тайбэй. 226 -б .

5. Имтиҳон қилувчи. Ўша даврдаги Хитой файласуфлари томонидан халқ ҳокимияти тушунчаси демократияни ғарбча тушуниш билан баробар эди. Унинг асосида ҳукмдор ҳақидаги конфуцийанча таълимот ётар эдики, у доимо халқ ҳақида қайғуриши лозим эди. Бундай бўлмаган ҳолатда халқ ҳукмдорни ағдариш ҳуқуқига эга бўлар эди. Шундай қилиб, фозил бўлмаган ҳукмдорни ағдариш ва бошқасини танлаш хитойча демократияни қабул қилишнинг энг муҳим жиҳатларини ташкил этар эди. Сунь Ятсен, Ли Дачжао ва Ху Шу каби республика ўрнатиш учун жонбозлик кўрсатди. Халқ манфаатларини қўриқлашда турган конституция ва парламент бу, Сунь Ятсен фикрича, халқ ҳокимиятининг фавқулодда муҳим қуролидир. Учинчи принцип – халқ фаровонлиги ҳақида бўлиб, ер ислоҳотлари ва қудратли саноатни барпо қилишдан бошлаб, Хитойни иқтисодий тараққиётини кўзда тутади. Бунда у чет эл инвестицияларига катта умид боғлаган эди. Шундай қилиб, XIX асрнинг бошидаги Хитойнинг фалсафий ва ижтимоий-сиёсий тафаккури анъанавий жамият асосиларининг қониқарсиз эканлиги ҳақидаги хулосага келди, ҳамда Осмон остидаги мамлакатни қутқариш йўлларини топиш зарурлигини кўрсатди. Унинг моҳияти бир-бири билан боғлиқ бўлган икки вазифани кун тартибига қўйиб бажаришда ўз ифодасини топган эди: Хитой жамиятини ислоҳ қилиш ва Хитой билан Ғарбнинг маданий анъаналарини қўшиш ва бирлаштириш. Мао Дзэдуннинг фалсафий-сиёсий қарашлари. Мао Цзэдун (1893-1976) бошчилигида 1949 йилда Хитой Халқ Республикасининг эълон қилиниши халқининг мустақиллик учун олиб борган кўп йиллик курашларининг натижаси эди. У Хитой жамиятини анъанавий мафкуравий ақидалари бўлган конфуцийчиликдан қайтишининг белгиси бўлди. Бундан олдин XIX -ХХ асрлар худудида Хитой мутафаккирлари ва сиёсий арбобларининг узоқ давом этган фалсафий баҳслари бўлиб ўтган эди. Мао Цзэдун марксизм назариясини Хитой шароитига мослаштиришга ҳаракат қилди. Унинг фалсафий ва ижтимоий-сиёсий қарашлари қуйидаги хусусиятлари билан ифодаланади: 1. Хитой фалсафий меросини қайтадан талқин қилиб чиқиш, хусусан қадимги таълимотлар бўлган конфуцийчилик ва легистларнинг қарашлари; 2. Марксизмни хитой шароитига мослаштириш.

Билиш назариясида Мао «борлиқ онгни белгилайди» деган марксча таъкиддан келиб чиқади: «Ўз билимларини қўлга киритишда кишилар асосан моддий ишлаб чиқаришга тобедирлар, унинг жараёнида улар аста-секин табиат ҳодисаларини, табиатнинг хусусиятларини, табиатнинг қонунмандлигини ва инсоннинг табиатга бўлган муносабатини идрок этадилар; шу билан бир қаторда улар ишлаб чиқариш фаолияти орқали аста- секин турли даражада кишилар ўртасидаги муайян муносабатларни ҳам билиб борадилар» 35 . Шунингдек, кишилар ўртасидаги муносабатлар сиёсий ва маданий ҳаёт жараёнида ҳам идрок этилади. Фақат ижтимоий амалиётгина ташқи дунё тўғрисидаги инсон билимларининг тўғрилигини мезони бўлиши мумкин. Бунда ғоялар ижтимоий тараққиёт қонунларига мувофиқ келиши лозим. Мао фикрича, «билимнинг ҳақиқий вазифаси шундаки, ҳис-туйғу тафаккур даражасига кўтарилиши, объектив равишда мавжуд бўлган ашёларнинг ички қарама-қаршиликларини англайдиган даражада аста-секин кўтарилиши, ҳодисаларнинг қонунийлигини аниқлаши, турли жараёнлар ўртасидаги ички алоқаларни белгилаши, яъни мантиқий билимга эришиши лозим. … Мантиқий билим ҳиссий билишдан шуниси билан фарқ қиладики, ҳиссий билим ашёлар, ҳодисаларнинг айрим томонларини, уларнинг ташқи томонларини, ҳодисаларнинг ташқи алоқаларини қамраб олади, мантиқий билим эса, олға томон катта одим ташлаб, ҳодисани тўлалигича, унинг моҳияти ва ички алоқаларини қамраб олиб, атроф дунёни ички қарама- қаршиликларини очишгача кўтарилади ва бу билан атрофдаги дунй тараққиётининг барча бут-бутунлигини, унинг умумий ички алоқалари билан биргаликда тушунишгача етиб боради» 36 . Икки босқич ҳақидаги таълимот Мао томонидан Хитойдаги тарихий воқеаларни унинг бошқа мамлакатлар билан бўлган ўзаро муносабатлари билан боғлиқликда қараб чиқилди. «Биринчи босқич, - деб ёзади Мао Цзэдун, - юзаки ҳиссий билим босқичи эди, у умуман тайпин, «боксёрлик» ва бошқа ҳаракатлар давридаги чет элларига қарши қаратилган кураш босқичи эди. Фақат иккинчи босқич ақлий билим босқичи бўлиб, унда Хитой халқи империализмнинг турли ички ва ташқи қарама-қаршиликларига разм солди» 37 . Маонинг билим ва амалиётга доир фикрларининг мантиқий давоми сифатида унинг қарама-қаршиликлар ҳақидаги таълимоти шаклландики, уни у изчил равишда ижтимоий асосларга, кейинчалик эса, халқаро муносабатларга таяниб вужудга келтирди. Бу таълимот кўп жиҳатдан 35 Мао Цзэдун. Избранные произведения. Т.1. М., 1952. 505 -б. 36 Ўша жойда. 510-511 -б. 37 Ўша жойда. 515 -б.

қадимги хитой фалсафаси таъсирида шаклландики, унга аввалданоқ дуализм (инь-ян) хос хусусият эди. Мао Цзэдун ёзган эдики, «қарама-қаршиликлар қонунини муайян тушуниш барча ашёларга хосдир, бизлар учун (хитойликлар-муаллиф) эса жуда ҳам муҳимдир» 38 . Маонинг қарама-қаршиликларни объектив равишда мавжудлиги ва курашнинг зарурлиги ҳақидаги қарашлари унинг сиёсий фаолиятида ҳал қилувчи роль ўйнади. Миллий-озодлик урушлари даврида, Компартия билан Гоминданнинг бир-бирига қарама-қарши турган йилларида, «маданий инқилоб даврида «сўллар» ва «ревизионистлар»нинг бир бирига қарши курашларида доимий равишда «икки қарама-қаршиликини» топиши – бунга ёрқин мисол бўла олади. Мао Цзэдун ғояларининг бошқа муҳим хусусияти, унинг қадимги хитойнинг конфуцийчилик ва легистлар таълимотларига мурожаат қилганлигидир. «Улуғ доҳий» нинг легизмга интилиши на фақат унинг бошқарув усуллари ва шахс фаолияти устидан назорат ўрнатишига хайрихоҳлик кўрсатишидагина намоён бўлмасдан, балки легистларнинг ақлий тамойилга қаршилигини маъқуллашида ҳам кўринади. Бу ҳақда 60-70- йиллардаги «маданий инқилоб» давридаги воқеалар гувоҳлик берадики, улар биринчи Цин империясининг ташкил бўлишигача ва ундан кейинги даврдаги легизмнинг «юксалиш» даврларини ёдга солади: Хитой зиёлиларига қарши қаратилган қатағон, «хунвэйбинлар» ҳаракати воситасида бошқача фикрловчиларни таъқиб қилиш. Легистлар томонидан амалиётда қўлланилган мансабдор шахсларни назорат қилиш шакли бўлган айғоқчилик ва туҳматлар бутун Хитой тарихи давомида, худди «маданий инқилоб» даврида бўлганидек, кенг қўлланилди. Мао Цзэдуннинг сиёсий қарашлари асосида легистлар таълимотидан олинган бир-бирига боғлиқ бўлган икки қоида ётар эди: 1) зўрлик ҳеч бир истесносиз барча ижтимоий жараёнларнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб, ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг умумий воситасидир; 2) тарихий жараёнда субъектив (шахсий) омил бош ролни ўйнайди. Легистларнинг бу икки асосий ҳукми Мао Цзэдун сиёсатининг асосига қатъий равишда киритилди. Мао Цзэдун шунга ишонар эдики, ҳар қандай ижтимоий жараён, табақалар, давлатлар, миллатлар ўртасидаги муносабатлар уларнинг вазиятга боғлиқ хусусиятларидан қатъий назар, охир оқибатда, иқтисодий сабаблар билан белгиланади. Унинг талқинича, армия жамият ҳаётининг бош омили, бутун ижтимоий муносабатлар тизимининг 38 Ўша китоб, 2 том. М., 1953. 416 -б.

бошқарувчисидирки, унинг натижасида социалистик давлатчилик ҳарбий- бюрократик тизимига ўтади. Шундай қилиб, «сиёсий-кўмондонлик кучи» шиорини эълон қилган Мао Цзэдун ўзини объектив иқтисодий қонунлардан озод бўлган ҳис қилди. Мао Цзэдун давлат ҳақидаги марксча назарияни мафкурага айлантириб, унинг асосида жамиятда партиявий-бюрократик кучнинг ҳукмрон бўлишлигини қонунлаштирди. У Хитойнинг тараққиёти учун кучли марказлаштирилган давлат зарурлигига ишонар эди. Мао Цзэдуннинг ана шундай давлатни барпо қилишга бўлган интилиши марксизм ва легизм мафкуравий таянч сифатида фойдаланишни келтириб чиқарди. Дэн Сяопиннинг ижтимоий-сиёсий қарашлари. Хитой Халқ Республикасидаги энг янги ислоҳотлар ўтган асрнинг йирик сиёсий арбобларидан бири бўлган Дэн Сяопиннинг (1904-1997) номи билан чамбарчас боғлиқликдир. Мао Цзэдун ҳукмронлиги даврида юз берган ижтимоий-сиёсий воқеаларнинг оқибати «Хитой марксизм» ни кураш масалаларидан кўра, ижтимоий-иқтисодий муаммолар жараёнларига йўналтиришни шарт қилиб қўйди. ХХ асрнинг 70-нчи йиллари охиридан бошлаб олдинги қаторга иқтисодиётни кўтариш ва такомиллаштириш муаммоси, ҳуқуқий асосда ижтимоий тартиб ўрнатиш, ҳамда Хитой давлатининг мафкуравий йўналишларини шакллантириш масалалари қўйилди. Янги мафкуравий таянчни шакллантиришдаги ҳал қилувчи масала Ғарб фалсафий-сиёсий ва иқтисодий тафаккурини, ҳамда анъанавий қадриятларни қайтадан талқин қилиш эди. Дэн Саопиннинг қарашларини қараб чиқишда шуни қайд этиш муҳимки, Хитой фалсафий тафаккурининг умуммий йўналиши халқнинг фаровонлигини ошириш муаммоларини ечишга қаратилган эди. Хитой тарихининг бутун жараёнида бу муаммо барча хитойлик файласуфлар, мутафаккирлар, олимлар, сиёсий арбобларнинг: Конфуций, легистлар (Шан Ян, Хань Фэй-цза), Мо-цзы, XIX - XX асрларда яшаган мутафаккирлар ва сиёсий арбобларнинг (Кан Ювэй, Лян Цичао, Янь Фу, Сунь Ятсен) фикр ва мулоҳазаларининг объекти бўлиб келди. Дэн Сяопин томонидан кўтарилган мамлакатни модернизациялашнинг тўрт йўналишдаги назарияси, ўзининг моҳияти жиҳатидан, охирги икки юз йиллик ҳудудидаги барча фалсафий- сиёсий баҳсларнинг мантиқий ривожланиши эди. Саноати ривожланган давлат қуриш мақсадини белгилаб, Дэн Сяопин изчил, режали

моджернизация сиёсатини тўрт соҳада олиб борди: қишлоқ хўжалиги, саноат, сиёсий тизим, фан ва техникада. 1910 йилда Япония Қурияни босиб олиб, уни Япон империясининг бир қисми, яъни генерал- губернаторликка айлантирди. Мамлакатни зўрлик билан японлаштириш жараёни бошланди. Корейс театрлари, музейлари ёпилди, миллий байрамлар, рақслар, мусиқа, миллий кийимни кийиш, корейс тилида адабиёт нашр этиш тақиқланди. Коресча китоблар ёқилди. Расмий тил япон тили деб эълон қилиниб, «она» тили деб аталди. Коресча исм ва фамилиялар зўрлик билан япончасига ўзгартирилди. Умумий японлаштириш сиёсати доирасида япон диний ақидаси бўлган синтоизмни синтоизмни ёйиш бошланди. Христиан миссионерлари, конфуцийчилик ва буддавийлик фаолллашиб борди. 20-йилларгача ғарб оқимлари ичида Қурияда энг расми бўлгани мумтоз немис фалсафаси эди. Японлар томонидан қисувга олинган маърифатпарварлик таназзулга учрай бошлади. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Қурия ярим оролида икки давлат ташкил топди: жанубда Қурия Республикаси ва шимолда – Қурия Халқ Демократик Республикаси. Қурия Халқ Демократик Республикасида сталинча-моистча тушунишдаги «социализм» ва «коммунизм» қуришга йўналтирилган, тоталитар турдаги сиёсий режим таркиб топди. Давлат раҳбари ва унинг ўғлининг ўта даражадаги шахсига сиғиниш ривожлантирилиб, улар тириклик вақтларидаёқ расман «улуғ доҳий ўртоқ Ким Ир Сен» ва «севимли раҳбар ўртоқ Ким Чен Ир» деб аталаб бошладилар. «Марксизм-ленинизм» ни сталинча-маоистча тушуниш асосида шундай мафкура вужудга келадики, моҳият жиҳатдан ҳақиқий марксизмдан жуда ҳам узоқ, таянч нуқталарининг кўпчилиги бўйича эса, унга тўғридан тўғри қарама-қарши эди. Бу ерда гап « чучхе » деб аталган фалсафа ҳақида кетмоқдаки, у давлат мафкураси деб эълон қилиниб, айни замонда инсоният ижтимоий-сиёсий тафаккурининг чуққиси деб ҳам даъво қилинади. Шунга мувофиқ равишда келажакдаги жамиятнинг моҳияти ҳам белгилаб берилади: «коммунистик жамият-бу шундай жамиятки, унда чучхе ғояси ҳукмронлик қилади ва чучхе ғоялари тўлалигича мужассамлашган бўлади» 39 . «Чучхе» нинг асосий қоидаси шундаки, «инсон-ҳамма нарсанинг эгаси, у ҳамма нарсани ҳал қилади» ёки, бошқача айтганда, «сен ўз тақдирингни эгасисан, сенинг ўзингда ўз тақдирингни ҳал қилиш учун куч бор» 40 . Чучхе қоидасининг ўзак ғояси – «мустақиллик» ёки «ўз кучига таяниш»дир. Ана шу 39 Познакомьтесь с Кореей. Пхеньян. Издательство литературы на иностранных языках. 1989. 16 -б. 40 Ўша жойда. ХХ асрдаги Қурия фалсафаси

хусусият, ҳамда ундан келиб чиқадиган ижод ва онгликка қодирлик, чучхе нуқтаи назаридан, инсон моҳиятини ташкил этади. «Ижтимоий тараққиёт нуқтаи назаридан, - деб ёзадилар шимолий корейс файласуфлари, - инсон бошқа жонли мавжудотлардан фақат унинг ўзигагина хос бўлган хусусиятлари билан тубдан фарқ қилади – мустақиллиги, ижод қилишга қодирлиги ва онглилиги билан» 41 . Инсонни шундай нуқтаи назардан қараб чиқиш буюк кашфиёт ва фалсафада бурилиш сифатида талқин қилинади: «чучхеча фалсафа шундай фалсафий дунёқарашдан фарк қиладики, унинг тарафдорлари барча ашёларнинг ривожланишини табиатнинг тадрижий ривожланишидаги объектив жараён сифатида қараб чиқадилар. У инсон тафаккури ривожининг олий босқичи бўлиб, тарихда биринчи марта ижтимоий ҳаракатнинг қонунларига хос равишда асосий фалсафий муаммоларни, жумладан, инсоннинг моҳиятий хусусиятлари ҳақидаги масалани ҳам, яъни ўзига таяниш, ижодий ишга лаёқатли ва онгли бўлишни очиб берди. Ўзининг келиб чиқиш манбаларининг қоидаларига ва моҳиятига кўра, ашёлар ривожининг таҳлили воситаларига кўра, бир сўз билан айтганда, ҳамма жиҳатларга кўра чучхе ғояси фалсафий тафаккурда кескин бурилишдир» 42 . «Чучхе» ғояси ХХ асрдаги энг буюк кашфиёт деб эълон қилинганлиги туфайли янги давр ҳам «ўз кучига таяниш даври» деб эълон қилинади. Шунга мувофиқ равишда социализмни янгича тушуниш ҳам берилади: «Социализм шундай ғояларни ўзида мужассамлаштирадики, улар инсоннинг ижтимоий- моҳиятининг муҳим талаби бўлган – барча ўз кучига таяниб яшаши» кераклигини билдиради» 43 . «Чучхе» фалсафасида марксизмнинг асосий исботсиз асос қилиб олинадиган қоидаси қатъий қайта кўриб чиқишга дучор бўладики, у тарихий материализм таълимотининг асосида ётган - ижтимоий борлиқ – моддий ишлаб чиқариш воситаси ва унга мувофиқ келувчи кишиларнинг моддий ҳаёт тарзи - ижтимоий онгни белгилайди. «Чучхе» фалсафасида бунга тўғридан-тўғри қарама-қарши бўлган қоида ифодаланади: «Ижтимоий ҳаётда бош ва ҳал қилувчи масала сиёсий ва маънавий ҳаётга тааллуқлидир» 44 . Бундай таълимот ижодкорларининг нуқтаи назарича, социализм шароитида «асосий омилни ҳокимият ёки иқтисодий система эмас, балки – социалистик мафкуранинг тарқатувчиси бўлган инсон ташкил 41 Ким Тым Хон. Новые идейно-теоретические вопросы чучхейском философии. «Корея сегодня». Пхеньян. 1991, №5. 32 -б . 42 Ў ша жойда. 43 Ким Бэ Хван. Укреление и повышение роли субъекта-основной путь строительства социализма. «Корея сегодня». Пхеньян. 1992, №26. 17 -б. 44 Ким Гым хон. Новые идейно-теоретические вопросы чучхейской философии. – «Корея сегодня». Пхеньян. 1991, №5. 33 -б.

этади» 45 . Шунинг учун агар «чучхе инқилобининг уч асосий йўналиши бўлган – «иқтисодий қурилиш», «инсон тарбияси» ва «жамиятни қайта қуриш»ни олсак, Ким Чен Ир фикрича, бу ерда «биринчиликни инсонни қайта тарбиялаш вазифасига қаратмоқ лозим» 46 . Шундай қилиб, «чучхе» руҳидаги одамнинг ғоявийлиги жамият тараққиётининг бош омили бўлиб қолади. 70-нчи йилларда Қурия Халқ Демократик Республикасида шундай шиор ўртага ташланди -«бутун жамиятда ягона мафкуранинг танҳо ҳукмронлигини таъминлаш» ва «бутун жамиятни чучхе ғоялари асосида қайта ўзгартириш йўналишини белгилаш» эълон қилинди. Ҳар қандай бошқача фикр «доҳий, партия ва инқилоб» га қарши қаратилган жиноят сифатида қаралди. Эркин фикрлашга қарши чиққан Ким Чен Ир олиб борилаётган сиёсатни қуйидагича асослайди: «Партияда фақат битта мафкура бўлиши мумкин. Агар партияда турли хил сиёсий қарашларга йўл кўйилса, у вақтда унинг оқибатида ҳар бир киши ўзича исботсиз асосий қоидалар ва фикрлар билан майдонга чиқади. Бу эса шундай маънони англатадики, партия на фақат фаолият бирлигини таъминлай олади, балки ҳатто аксил инқилобчиларга нимани ўйласа, шуни қилиш имкониятини беради» 47 . Ягона мафкура принципи асосида демократик централизм принципининг мазмуни кескин ўзгартирилиб, ундан демократик ибтидо бартараф қилинди. Демократия «инқилобий ташаббусга» ва «партия томонидан қўйилган мақсадларни мувоффиқиятли амалга ошириш учун сафарбарликка» олиб келиб тақалди, централизм эса шунга олиб келиндики, кенг омма ифодаси «ягона умумий иродага бирлашди ва бутун партия ягона фикр ва ягона иродага амал қилиб фикр юритди ва амал қилди» 48 . Охир оқибатда, эълон қилинган ягона жамиятнинг «ғоявий-иродавий» ва «ахлоқий» бирлиги «мустахкам эътиқод бўлган-инқилобий курашда фақат улуғ Ким Ир Сен атрофига жипслашибгина ғалаба қилиш мумкин» 49 деган акидага асосланиши лозим. Чучхе фалсафаси давлат мақомини касб этган ва бошқа фалсафий йўналишлар қонундан ташқари деб эълон қилинган Шимолдан фарқли 45 Ким Бэ Хван. Укреление и повышение роли субъекта-соновной путь строительства социализма. «Корея сегодня». Пхеньян. 1992. №6. 17 -б . 46 Ким Чен Ир. Ответы на вопросы генерального директора газеты «Гранма». «Корея сегодня». Пхеньян. 1990, №2. 3 -б . 47 Ким Чен Ир. Трудовая партия Кореи – организатор и вдохновитель всех побед нашего народа. «Корея сегодня». Пхеньян, 1990. №11. 6 -б. 48 Ким Чен Ир. Ответы на вопросы генерального директора газеты «Гранма». «Корея сегодня». Пхеньян, 1990, №2, 3 -б. 49 Ў ша жойда. Ҳозирги замон Жанубий Қурия фалсафаси

ўлароқ, Жанубда корейс фалсафасининг буддавийлик ва конфуцийчиликка асосланган анъанавий йўналишлари ҳам, ғарб фалсафий тафаккури таъсирида пайдо бўлган янги йўналишлар ҳам ривожланишда давом этмоқда. Бундай вазият анъанавий ва ғарб қадриятларининг бир-бирлари билан ҳамкорликда мавжуд бўлишлигининг кўпроқ маънавий-маданий вазиятининг инъикосидир. Кўплаб асарлар пайдо бўла бошладики, уларда анъанавийлик муаммоси ва ғарб фалсафасининг муаммолари ва тушунчалари билан уйғунлаштира бошланди. Шу жиҳатдан конфуцийчилик фалсафаси ва прагматизм , дзэн - буддавийлик , Витенгенштейн фалсафаси , корейс фалсафасининг анъанавий тушунчалари ва глобал муаммолар фалсафаси ва бошқалар қараб чиқилди. Жанубий Қуриянинг ҳозирги замон файласуфларининг кўплари касбий таълимни Америка Қўшма Штатларида олдилар. Шунга ва бошқа тарихий шароитларга кўра жанубий Қурияда ғарб йўналишларидан энг кўп даражада таҳлилий фалсафа ривож топди. Агарчи, плюрализм сиёсатига мувофиқ мамлакатда фалсафий мактабларнинг барчасининг қарашлари мавжуд бўлса ҳам, таҳлилий фалсафа олдинги сафдадир. 90-йиллар бошидан бошлаб Жанубий Қурияда Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигида таълим олган файласуфлар пайдо бўла бошладилар. Жанубий Қурия фалсафасининг етакчи мавзуларидан бири ҳозирги Қурияда мавжуд бўлган миллий қадриятлар, маданият ва тафаккур тарзи муаммоларини мослаштиришдир. Бу масалада Ғарб-Шарқ, «оталар ва болалар», анъанавийлик ва саноатлашганлик, жамоавийлик ва индивидуализм ва шунга ўхшаш жиҳатлардан қараб чиқилади. Файласуфлар, тарихчилар, жамиятшунос ва сиёсатшуносларнинг эътиборини кўпинча жалб қилаётган бошқа энг муҳим мавзу Қурияни бирлашиши муаммосидир. Жанубий Қуриядаги ҳозирги замон ижтимоий- фалсафий тафаккурини қизиқтирадиган масалалар қаторида – жинслар, оила, экология, таълим тарбия, тангликдан кейинги тараққиёт муаммолари бор. 1868 йилда Японияда сегунат системаси барҳам топди. Императорнинг ҳокимияти қайта тикланди («Мейдзи реставрацияси»). Мамлакатда кескин туб ўзгаришлар қилинди. Японлар ташқаридан бировнинг аралашувисиз, ҳамда анъаналар ва оддий турмуш тарзини кескин бузмасдан сиёсий ва ҳуқуқий меъёрлар, фуқаролар озодлиги, таълим-тарбия соҳаларида янгиликлар кирита олдилар. Конституцион салтанат вужудга келтирилди, парламент сайланди (1890 йилдан бошлаб), демократик ва фуқаролик ҳуқуқи эълон қилинди, капитализмнинг тез тараққий этиши учун йул очилди. Шу билан биргаликда патерналистик анъаналар ва тадбиркорлар билан ишчилар ўртасида сармоя ХХ аср Япон фалсафаси

билан меҳнатнинг уйғунлиги асосида алоқа ўрнатиш ташвиқ қилинди. Х!Х асрнинг охири – ХХ асрнинг бошида япон капитализмининг асосий белгилари шакллантирилди, ХХ аср бошидан бошлаб эса, Япония энди энг йирик капиталистик давлатлар билан рақобат қила бошлади. Ташқи сиёсат учун самурайлик руҳига асосланган тажаввузкорлик хусусияти хос эди. Япония Шарқий Осиёда «янги тартиб» ўрнатиш, Японияга бўйсунадиган мустамлакачилик империясини вужудга келтиришга очиқдан-очиқ даъво қила бошлади. Аммо 2-нчи жаҳон урушида енгилгандан сўнг япон ҳарбийлари ҳалокатга учради. Америка Қўшма Штатлари томонидан тузилган Япония учун Иттифоқ кенгаши бир қатор ислоҳотларни амалга оширди. Янги конституция қабул қилиниб, демократик ислоҳотлар амалга оширилди. Императорнинг чегараланган ҳуқуқлари сақлаб қолинди. Бироқ, Америка-Европа намунасидаги демократлаштиришдан фойдаланиб, Япония куп нарсалардан воз кечмади, негаки, улар ўзининг миллий анъаналарига бориб тақалар эди 50 . Маърифатпарварлик. Мэйдзи инкилобидан кейин Япониянинг фалсафий ва ижтимоий-сиёсий тафаккурида янги босқич бошланди. Мэйдзи даварининг бошланғия замони «маориф даври» номини олди. 1873 йилда маърифий жамият бўлган «Мэйдзининг олтинчи йили жамияти» Мэйррокуся тузилди. Япон маърифатпарварлари ўз олдиларига халқни ғарб либерализми ғоялари руҳида юқоридан туриб маорифга жалб килишни мақсад қилиб қўйдилар. Маориф «цивилизацияга кўшилиш» шиори остида тадбик қилина бошлади. Шундай умидворлик бор эдики Европа ва Америка ғояларини ёйиш асосида жамият тараққиёти учун замин ҳозирланади. Ижтимоий фанларга оид Ғарбда босиб чиқарилган китоблар таржима қилинди, ҳатто лотин алефбосига ўтишга чақириқлар ҳам янгради. «Мэйрокуся» мафкурасининг назариётчилари сўз, матбуот, савдо эркинлиги учун курашдилар, тан жазоси беришни таъқиқлашга чақирдилар. Аммо либерализм соф маърифатпарварлик хусусиятига эга эди. Масалан, парламентаризм ва қонуний тузум ғояларини ташвиқот килишда шу нарса таъкидландики, уларни амалга ошириш учун халқ хали етарли даражада маърифатли эмас. Маориф мафкураси «Озодлик ва инсон ҳуқуқлари ҳаракати» асосида ётар эди 51 . Фукудзава Юкити (1837-1901) ўша даврнинг энг йирик маърифатпарвари эди. ўзининг асарларида олим ўқувчиларни Ғарб билан таништиради ва 50 Қаранг: А.С.Васильев. «История Востока». –М., 1988. т.2 51 См. Нагата Хироси. История японского материализма. –М., 1990. 80-183 -б.

ўзини «амалий фанлар» тарафдори сифатида кўрсатади. «Ғарбий Европа мамлакатларида, -деб ёзади у, - узо даврларидан буён фан воқейликдаги моддий табиатнинг қонунларини очиб келмоқда. Бунинг натижасида ишлаб чиқариш, трнаспорт ва алоқада, одамларнинг кундалик маиший турмушидаги майда-чуйдаларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда ҳунармандчилик ва савдо- сотиқда кўзга кўринарли даражада ютуқларга эришилди» 52 . Мутафаккир анъанавий мафкурани мутаассиблик, эскипарастлик ва консерватизм учун танқид остига олади. У шундай ёзади: «ўзининг фикрий мулоҳазаларидан ҳеч қандай қийинчиликларсиз қутилиб, қадимги даврларни кулларча руҳда қўмсаш, ҳозирги дунёда яшаб туриб, ўтмишни шарафлаш буларнинг ҳаммаси шунга олиб келадики, зўрлик билан бўлса ҳам ҳозирги яшаётганларни кадимги давр одамларига буйсундиришдек ҳолатни вужудга келтириб, тургунлик тамойилини сингдиради» 53 . Борлиқ масаласида Фукидзава Юкити атеист сифатида намоён бўлади, бироқ динни жаҳолатда қолган омма орасида ахлоқни қўллаб-қуватловчи восита сифатида зарур, деб ҳисоблайди. Христианликни салбий баҳолаб, уни четдан келган дин булганлигидан Ғарбга кўр-кўрона эргашишни туғдиради ва давлат мустақиллигига зиён етказади, деб билиб, мамлакатда христианликни ёйувчиларни маҳкум этади. Олим буддавийликни энг яхши дин ҳисоблайди ва буддавий мазҳабларни марказлаштиришни тарғиб килади. Файласуф ҳукуматни конфуцийчиликнинг ҳукмдорларни ўз-ўзини камолотга етказиши мумкинлиги ҳақидаги ғояларига таяниб, сиёсатни ахлоқ билан қориштиришга бўлган интилишини танқид қилади. Буни ташқи сиёсатда, ҳамда иқтисодий ва техник соҳаларда мутлақо қўллаб бўлмаслигини кўрсатади. У коку г аку мактабини «императорни иззат-ҳурмат қилиш, халқдан жирканиш» назарияси учун танқид остига олади. Шунингдек у самурайлик руҳини, инсон ҳуқуқларини назар-писанд қилмасликни, «тадбиркор кишиларга» нафрат билан қарашни танқид қилади. Либерализмни ташвиқ қилишда маърифатпарвар Юкити инглиз қонунчилиги ва инглиз сиёсий иқтисодига таянади. ХХ асрнинг 80-йилларида маърифатпарварлик ягона ва бош ғоявий оқим сифатидаги мақомини тўхтатади. Бунга ҳукумат томонидан қабул қилинган либерализм ва демократизмга қарама-қарши қаратилган бир қатор тадбирлар сабаб бўлди. Ўқув юртларида конфуцийчиликдаги ўз-ўзини тарбиялаш, 52 Ф.Юкити. Польное собрание сочинений. Т.5. 256 -б . 53 Ўша жойда. 9-жилд. 361 -б.

Токио университетида – конфуцийчилик фалсафаси курси киритилди; буддавийлик ёрдами билан давлат тузумини қўллаб-қувватлашга қаратилган Ватанни ҳимоя қилиш Ассоциацияси ( Гококу Кёкай ) тузилди. Салтанатни узил-кесил жорий этилиши билан «Озодлик ва халқ ҳуқуқи учун ҳаракат» амалан бирҳам топди. Энг янги даврдаги япон фалсафий тафаккурининг асосий йўналишлари – Академик ва Киото мактаблари, «японизм» туридаги миллатчиликка асосланган мактаблар, илмий-табиий моддиюнчилик ва марксизм орқали ифода қилинар эди. Академик мактаб . Бу мактабнинг ташаббускори ва ёрқин вакили Ниси Аманэ (1826-1894) эди. Ниси Аманэ япон фалсафий истилоҳларини (тушунчаларини) ишлаб чиқишга ўз ҳиссасини қўшди. Француз тилидан таржима қилиш чоғида у биринчи бўлиб тэцугаку – «фалсафа» атамасини қўллади ва бу билан уни илмий истеъмолга олиб кирди; фалсафий тушунчалар бўлган «моддийлик», «ғоявийлик» талқинини берди; синтри – руҳшунослик қонунлари, буцури – табиат қонунлари тушунчаларини илмий амалиётга киритди. Унинг «Руҳ маърифати» (1844) номли асари Японияда мантиқ бўйича биринчи китоб эди. Умуман олганда Ниси Аманэ Конт ва Миллнинг позитивизми нуқтаи назарида туради. «Мен таянадиган нарса, бу хитойча конфуцийчилик ёки ғайритабиий таълимот бўлган ҳиндча дзэн-буддавийлик, ҳамда моддиюнчиларнинг таълимоти эмас. Мен материализм усулидан бутунлай фарқ қиладиган Контнинг позитивизмидан келиб чиқаман ва замонамизнинг машҳур олими инглиз Дж.С. Миллнинг индуктив усулига таянама» 54 . Ниси Аманэ учун табиатнинг барча ҳодисаларини илм-фан асосида билиб олиш мумкин. Шунинг учун уни Худо орқали тушунтиришнинг барча зарурияти пучга чиқади. Унинг Худо ҳақидаги тасаввури деизм доирасига жойлашади: Худо - охирги сабаб бўлиб, одамлар ва айниқса табиат ишига аралашмайди. Олим конфуцийчилик, буддавийлик ва христианликни Янги замон табиатшунослигига қанчалик даражада қарама-қарши бўлса, шунчалик жиҳатдан танқид қилади. Киото мактаби . Мактаб асосчиси Нисида Китаро (1870-1895) Киото университетидан чиққан бўлиб, дунё миқёсида ўз фикрига эга бўлган биринчи япон файласуфи сифатида тан олинган. Мутафаккир япон жамияти олдида пайдо бўлган иккидан бирини (дилемма) танлаш, яъни ғарб фани ва 54 Цит. По: нагата Хироси. История японского материализма. –М., 1990, 95 -б.

технологияси қўлга киритган ютуқларни қабул қилиш ва анъанавий маданий қадриятларни сақлаб қолишни англаш масаласида катта ҳисса қўшди. Нисида фани қадриятлар ўлчовидан озод қилувчи, илмий ғарбча (сцентик) ёндошишни қабул қилиб бўлмайдиган нарса деб ҳисоблади. Фан, ахлоқ, дин ва санъат ўртасидаги тафовутни у ташқи жиҳат сифатида қараб, уларни бирлаштирувчи асосни ифодалашга ҳаракат қилди. Дзэн-буддавийлик эътиқодида бўлган Нисида бу таълимотни ғарб анъанаси билан кўшишга ҳаракат қилиб, Ҳегел, Ройс, Джемс, Дьюи, Бергсон ва бошқаларнинг ижодига мурожаат қилди. Унинг фалсафасидаги марказий тушунча (Джеймсдан иқтибос қилинган) « соф тажриба » эди. «Соф тажриба» объект ҳам, субъект ҳам эмас, балки «қандайдир туб айниятнинг, илоҳий мутлақ ибтидо» нинг намоён бўлишидир» 55 . Бундан олдинги субъект- объектли ажратишда у мутлақ воқейлик- ҳеч нима (ни что) эди. Ушбу воқейлик медитация (карахтлик) жараёнидаги барқ уруш – сатори асноси натижасида билиб олиниши мумкин. Бу «ҳечнимадан» Нисида билиш, ахлоқ ва дин тизимини ёритади. Нисидадаги диний ёндашиш « ҳақиқий мен »ни ва унинг воқейликка нисбатан муносабатини тан олишдан иборатдир. Диний онг умумий ва ҳар томонламадир. «Эго» нинг табиатини билиш эса, ушбу онг олдида кўндаланг турган вазифалардан биридир. Нисида шундай хулосага келадики, Худо ва ҳақиқий «Мен» бир хилдир. Ҳар бир одамда Будданинг табиати мавжуддир 56 . Танабэ Маджима (1885-1962) –Нисиданинг университетдаги ҳамкасби ва унинг маслакдоши эди. Маджима Нисида системасини ижтимоий масалаларга яқинлаштиришга ҳаракат қилди. Унинг фикрича, шахс ижтимоий ва сиёсий тузилиш воситасидан бошқа йўл билан Мутлақ билан ўзаро ҳамкорлик қила олмайди. Давлатчилик борлиқнинг маркази, муайянликнинг аксарияти бўлиб, унга шахс ва инсоннинг мажҳуллиги бўйсуниши лозим. Аммо 2-нчи жаҳон урушининг охирида Маджима шуни тан олишга мажбур бўлдики, давлат қабоҳат маркази ҳам бўлиши мумкин, шунинг учун давлат ғояси «мутлақ инкор этиш» га дучор бўлиши зарур» 57 . Дайсэку Тэйтаро Судзуки (1870-1966) – машҳур япон файласуфи бўлиб, «Дзэн-буддавийлик мавзусидаги эссе», «Христианлик ва буддавийликда тистика» китобларининг муаллифидир. У ўзининг асарларида Шарқ ва Ғарб фалсафий анъаналарининг қиёсий таҳлилини беради. Ғарб фалсафаси 55 См.Нисида Китаро. «Чистий опыт». Польное собрание сочинений по японской мысли. Токио 1955, т.2. 273 -б . 56 См.Мэл Томпсон. «Восточная философия». –М., 2000. 395 -б. 57 Ўша жойда. 357-б.

вакилларидан фарқли ўлароқ, Судзуки замон, макон ва концептуал талқинининг қабул қилмайди. Унинг фикрича, воқейлик ўзининг моҳиятига кўра дуалистик эмас, у қандайдир стереотиплар доирасидан ташқарида жойлашган. Бу воқейликни тушуниш сатори , яъни бирдан фикр ақл равшанланиш орқали содир бўлиши мумкинки, унга фақат тажриба ва ички туйғу орқали етишилади. Саторининг бош хусусиятини у қўқисданлиги, деб ҳисоблайди. У бехосдан, вақт ҳиссини йўқотиш асносида рўй беради. Шундай қилиб, сатори замондан ташқарида бўлган воқейликни бир лаҳзалик англаб етиш сифатида қараб чиқилади. Вақт тўхтаб қолади ва инсон абадийликка дахлдор бўлади 58 . Миллатчилик мафкураси . Бу мафкуранинг энг машҳур вакили Иноуэ Тэцудзиро (Сэккен, 1855-1944) эди. У шарқ фалсафасининг диний-мистик мактаблари ғояларини Ғарбий Европа идеализми билан аралаштиришга интилди. Эклектизм (қориштириб юбориш) « японизм » мафкурасининг фалсафий асоси бўлиб қолди. Худди ана шу Иноуэ томонидан «японизм» атамаси - Ниҳонсюги истеъмолга киритилди. У Такаяма Риндзано ва Кимикуро Ётаро билан биргаликда « Япониянинг янги фалсафаси », «миллий фалсафасини» вужудга келтиришга чақирди. Иноуэ ўзининг асарларида Шарқ фалсафасини ғарб фалсафаси билан қиёсий таққослаш йўли билан тадқиқ қилиб, ўзининг « илғор фалсафий фикри »ни таълимот даражасида шакллантиришга ҳаракат қилди. У « идентитетреализм » деб атаган «янги фалсафада» Кант, Ҳегел, буддавийлик, синтоизм, неоконфуцийчилик ва эмпириокритицизм қориштириш йўли билан бирлаштирилган. У дунёда рўй бераётган жараёнларни вужудга келтирган нарса сифатида «дунёвий логос» ёки «дунёни бошқараётган донолик» ( эйти ) ни тушунадики, у «башариятнинг ниҳоий орзуси»дир 59 . Иноуэ дунёқарашига мумтоз немис фалсафаси ўз таъсирини ўтказган бўлиб, уни у теософия жиҳатидан талқин қилди. Немис файласуфларининг ахлоқий-сиёсий ғояларини қараб чиқиб, уларни у Шарқ ахлоқининг ҳозирги нусхаларига ўхшаш эканлигини эълон қилди ва конфуцийчилик, буддавийлик ва самурайлар ахлоқи бўлган «бусидо»га қайтишни тарғиб қилди. У умидвор эдики, келажакда япон конфуцийчилиги, буддавийлик ва христиан динлари бир бирига нисбатан муросачиликка келади ва «нихонсюги» билан бирликка эришиб, ягона янги дин сифатида ташкил топади. Шу нуқтаи назардан у ХХ аср япон моддиюнчиларининг қарашларига кескин қарши чиқади. 58 Ўша жойда. 336-337 -б. 59 См.: Иноуэ Тэцдзиро. Воспоминая о философии периода Мэйдзи. Токио. 1927. 79 -б .

Моддиюнчилик фалсафасининг ривожи. Акаэ Тёмин (1847-1901) Япон моддиюнчилигининг ёрқин вакили бўлиб, француз маърифатпарварлигининг давом эттирувчиси эди. Унинг «Шарқ Руссоси» деб аташар эди. Ўзининг моддиюнчилик қарашлари хусусиятларини ифодалаб, у уни «накаэнизмчилик» деб атади ва қуйидагиларни ёзди: «Менинг фикримча, фалсафий масалаларда олим иложи борича очиқ ва ниҳоят даражада самимий бўлиши лозим. Унинг бурчи ва ҳатто асл моҳияти шундадир. Шунинг учун мен – Будда, Худо ва руҳларсиз бўлган соф моддиюнчиликни қатъий равишда ҳимоя қиламан» 60 . Тёмин дин билан муроса қилишни рад этиб, қайд этадики, «инсон ердаги мавжуд жонли моҳият бўлиб, ҳис-туйғуга, моддийликка эга». У қайд этадики, дунёни яратилиши ҳақидаги ғоя билимсизлик, жаҳолат маҳсулидир ва унга қарама-қарши бўлган табиатдаги ички ўзаро боғлиқлик ва унинг ўз- ўзидан ҳаракатланиши ҳақидаги ғояни қўяди. Фейербахга эргашиб, у шуни таъкидлайдики, инсонни Худо ўзига ўхшатиб эмас, балки инсон ўзининг намунасидаги Худони яратган. Тёминнинг коинот ҳақидаги қарашига мувофиқ, «сон-саноқсиз самовий доиралар», денгиздаги ороллар каби, осмонларда ёйилганлар ва муайян айлана бўйлаб ҳаракат қиладилар. Ер эса кўп сонли сайёралардан биридир. Ўзининг «Фалсафага кириш» асарида Тёмин фалсафадаги асосий йўналишлар сифатида моддиюнчилик ва идеализм қарашлари борлигини тан олишдан келиб чиқади. «Моддиюнчилик нуқтаи назаридан, - деб ёзади у, - дунёдаги барча нарсалар 5 ҳис-туйғу аъзолари – эшитиш, кўриш, ис билиш, бадан сезгиси, таъм орқали қабул қилинади. Моддий бўлмаган ашёлар, руҳга ўхшаб, ноаниқликда бўлиб, бу фақат мияда пайдо бўладиган турли сиймолар ва нусхалардир, халос. Ва ундан бошқа ҳеч нима мавжуд эмас. Идеализм нуқтаи назаридан, аксинча, барча нарсалар, биз кишиларга ўхшаб, икки тарафлама хусусиятга эга. Бир томондан, бу жисм, яъни моддий, иккинчи томондан, бу руҳ… ва айнан у ҳамиша устунликка эга. Идеализмнинг материализмдан фарқи асосан шундан иборатдир», «идеалистик назарияларнинг моҳияти шундаки, уларнинг барчаси Худога асослангандир» 61 . Тёмин моддиюнчиликнинг афзаллигини асослайди. Унинг фикрича, бу афзаллик шундаки, моддиюнчилик инсоннинг илмий ва амалий фаолияти билан боғлангандир. Тёминнинг жамиятга бўлган қарашлари тадрижий ривожланишга асосланган ёндошишдир. У сиёсий ривожланишнинг биринчи қадами 60 Накаэ Тёмин Сю. Накаэ. Снч., Токио. 1996. 216 -б. 61 Ўша жойда. 24 -б.

сифатида мутлақ салтанатни, ундан кейингиси қонунга асосланган салтанатни, учинчи босқичда Америка, Франция ва Швейцариядан намунаси мавжуд бўлган демократик бошқарувни ажратиб кўрастаади. «Демократия, - деб ёзади у, - бутун инсоният аҳли ва муҳаббатини ягона бирликка бирлаштиради ва уни ягона ҳукмдорга айлантиради» 62 . 1890 йилги парламентга сайловлар арафасида Тёмин ваколати чегараланган парламентни сайлашга чақирди, негаки, «унда парламент демократияси устидан назоратни халқ амалга оширади». У «ҳукмдор ва халқнинг биргаликдаги бошқаруви» ғояси билан чиқди. Унинг қайд этишича, «императорлик ғоялари ва табақаларга бўлинганлик сиймоси» халқ оммаси онгида мустаҳкам ўрнашиб қолган ва кишилар уларга ҳурмат билан муносабатда бўладилар ва шунинг учун мутлақ қокимиятдан кескин сакраш орқали демократияга ўтиш ғалаён келтириб чиқаради. Котоку Дэдзиро (Сюсуй, 1871-1911) – Накаэ Тёминнинг шогирди бўлиб, биринчи марта моддиюнчиликни социализм ғояси билан боғлади. У «Империализм – ХХ аср махлуқи» (1901), «Социализмнинг моҳияти» (1903) каби китобларнинг муаллифидир. Котоку Дэдзиро Хегел, Фейербах, француз утопистлари, Маркс таълимоти таъсирини ўзида ҳис этди. У биринчи бўлиб К.Маркс ва Ф.Энгельсларнинг «Коммунистик партия манифести»ни таржима қилди. Котокуга эволюцион назария ҳам таъсир ўтказди. Маркс таълимотини Дарвин назарияси билан солиштириб, у инсон жамияти тараққиётини яшаш учун курашда энг кўп даражада яшаб қолишга лаёқати борлар нуқтаи назаридан қараб чиқди. Моддиюнчилик ва атеизм мавқеда туриб файласуф тасаввуф, идеализм ва агностицизмни танқид қилди. «Замонавий социализм, - деб ёзади у, - фалсафий, тарихий ва илмий қоидаларга асосланади… Худо коинот ва инсонни яратганлиги ҳақидаги ақида биологик эволюция назарияси асосида аллақачон рад этилган» 63 . Ижтимоий қарашларда файласуф жамиятни социалистик меъёрларда қайта қуриш тарафдори эди. «Социализм бутун инсоният бахт-саодати ва фаровонлиги учун эҳтиросли ғоя асосидаги интилиш бўлиб, ақлий тафаккур воситасида ҳозиргача мавжуд бўлган динларнинг санамлар ва илоҳларга бўлган сиғинишини ўрнини босади. Осмоний жаннат ўрнига, у ер юзида беҳт қуради» 64 . 62 Ўша жойда. 109-110 -б. 63 Котоку Сюсуй. Социализм и религия. Полное собрание сочинений японской философской мысли. Токио. 1955. 192-193 -б. 64 Ўша жойда.

Марксизм . Марксизм Японияда ХХ асрнинг 20-йилларининг иккинчи ярмидан бошлаб тарқалади. Буни «Менинг дунёқарашимнинг эволюцияси», «Макон назариясини тадқиқ», «Фан назарияси» каби китобларнинг муаллифи, 1932 йилда ташкил этилган «Моддиюнчиликни ўрганиш бўйича жамият» ва «Материализмнинг ўрганиш» (1932-1938) журналининг асосчиси Тосака Дзюн (1900-1945) бошлаб берди. Унинг раҳбарлиги остида «Японча мафкура» (1939) энциклопедияси ташкил топдики, «Японча фашизм ва либерализм ғоялари танқиди» сарлавҳаси остида нашрдан чиқди. Ўзининг асарларида Тосака Нисида Китаро фалсафасини, Г.Риккерт ва В.Дильтейларнинг ижтимоий фанлар методологиясини танқид остига олди. Тосака учун билимлар – бу тасвирлаш ва лойиҳалаш маҳсули бўлса, фан эса – ижтимоий шарт билан белгиланган институтдир . Нагата Хироси (1904-1947) – «Моддиюнчиликни ўрганиш бўйича жамият»нинг яна бир вакили эди. Ўзининг асарларида («Япон материализмининг тарихи», «Япония фалсафий фикрлари тарихи») Нагата Хироси Япония фалсафий тафаккури тарихини ўрганишни бошлаб берди. Бунда у японча хусусиятни мутлақлаштиришга ҳам қарши чиқдики, унингча бу нарса ўта миллатчиликка олиб келиши мумкин эди, шунингдек, у япон фалсафасининг тарихий илдизларини рад этишга ҳам қарши фаолият кўрсатди. У биринчи бўлиб Япон фалсафаси тарихида материалистик анъаналар мавжудлигини аниқлаб, гўё моддиюнчилик Японида чет эл ғояларини японча аслга кўчириб ўтказиш натижасидир, деган фикрларни танқид остига олди. Катаяма Сен (1850-1933) – Америкада таълим олган бўлиб, Европа ислоҳотчиларининг асарлари билан таниш эди. Унинг қарашлари христианча-ислоҳотчилик ғояларидан тортиб, социализм ва марксизм томон тадрижий ривожланиб борди. Унинг асосий асарлари – «Камбағалларнинг бойлар билан уруши» (1900), «Бизнинг социализм» (1903), «Таржимаи ҳол» (1922) эди. Котоку Дэдзиро билан биргаликда 1989 йилда у «Социализмни ўрганиш бўйича жамият» туздики, кейинчалик бу жамият «Социалистик ассоциация» га айлантирилди. 1901 йилда Катаяма Сен ташаббуси билан Япония социал-демакратик партияси тузилди. Япония Коммунистик партияси ташкил этилиши (1922) билан бирга мамлакатда мунтазам равишда марксизм классикларининг ва совет муаллифларининг асарлари таржима қилиниб, нашр этила бошлади. Аммо кўпинча марксизм Нисида Китаро ва Киото мактабининг бошқа файласуфлари фалсафаси нуқтаи назаридан талқин қилинар эди.

Урушдан кейинги даврдаги Япония фалсафаси. Иккинчи жаҳон урушидаги мағлубият миллатчилик руҳидаги кўплаб файласуфларни ўз нуқтаи назарларини қайта кўриб чиқишга мажбур қилди. Танабэ Мадзимэ « тавба фалсафаси » билан майдонга чиқди. Киото мактаби файласуфлари учун диний мавзуларга мурожаат қилиш хос хусусият бўлиб қолди. Мамлакатда, айниқса ХХ асрнинг 60-70 йилларида буддавийликни кенг тарғиб қилиш ва унинг замонавий талқинини бериш расм бўлди. Айни бир вақтда мамлакат буйлаб ғарб фалсафаси бўлган неопозитивизм, прагматизм, экзистенциализм билан қизиқиш кенг қулоч ёйди. Психоанализ (Психологик талқин), феноменология, лингвистика ва семантикани субъектив руҳда талқин қилиш билан боғлиқ бўлган янги йўналишлар пайдо бўлди, мавжуд анъаналар муҳитида ғарбдан келган ғояларни тадқиқ қилиш ва мослаштириш давом этди. Масалан, Муктаи Рисаку, Хара Тасуку ижодида Нисида Китародан келиб чиққан ғояларни замонавий расм бўлган оқимлар билан бирлаштиришга уринишлар намоён бўлди.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси

ХХ аср фалсафаси

XIX аср охиридаги ва ХХ асрдаги Ғарб фалсафаси

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси

XIX (19) аср охири ва ХХ (20) аср бошларида гарб фалсафаси