XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси - Falsafa - Referatlar

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси Режа: 1. Шопенгауэр 2. Классик позитивизм 3. Марксизм

Мумутоз фалсафаси даврининг тугалланиши билан, унинг янги саҳифаси очиладики, уни жаҳон фалсафасининг ҳозирги босқичининг бошланиши сифатида қайд этиш мумкин. У ХХ асрнинг бутун фалсафасига ўз таъсирини ўтказган фалсафий тизимларнинг пайдо бўлиши билан белгиланади. Немис файласуфи Артур Шопенгауэр (1788-1860) фалсафаси волюнгаризм (ўзбошимча иродага ишониш), иррационализм, умидсизлик фалсафаси сифатида майдаонга чиқди. Шопенгауэр ўзининг асосий ғояларини ўзининг бош асари бўлган «Олам ирода ва тасаввур сифатида» (1819) номли ишида баён этган. Гарчи Шопенгауэр ўз фалсафий системасини XIX асрнинг 20-нчи йилларидаёқ вужудга келтирган бўлса ҳам, унинг асарлари бутун умри давомида маълум бўлмасдан қола берди. Фақатгина умрининг охиридагина, яъни 50-йилларда у тан олинди. 1848 йил инқилобининг мағлубияти, германиядаги янги иқтисодий ва мафкуравий вазият, умидсизлик кайфиятлари, афсус-надомат, бўғиқ ва умидсизлик муҳити Шопенгауэр фалсафаси ғояларини қабул қилиш учун қулай шароит яратди. Шопенгауэр фалсафий системаси асосида ўзининг тўрт кўринишида ёки илдизида борлиқнинг ва билишнинг умумий қонуни сифатида намоён бўладиган априор етарли асос қонуни ётар эди: ташкил топиш асоси қонуни ёки сабабият (физик асос), билиш асоси қонуни (мантиқий асос), борлиқ асоси қонуни (математик асос) ва фаолият асоси қонуни ёки тамойилий асос (ахлоқий асос). Етарли асос қонуни билиш объектлари ўртасида бўлиши мумкин бўлган барча муносабатларни белгилаб беради. Билиш объектлари маъноси остида файласуф тасаввурларни тушунади: «Субъект учун объект бўлиш ва бизнинг тасаввурларимиз бўлиш - бу бир хил нарсанинг ўзидир» 1 . Ташқи дунёнинг воқейлиги ҳақидаги фалсафий баҳсни Шопенгауэр «телбалик» ҳисоблайди: «Ашёлар мавжудлигини ўзини ва боз устига уларнинг бизнинг онгимиздан ташқарида ва ундан мустақил борлигига йўл қўйиш – ҳақиқатан беъманиликдир» 2 . 1 А. Шопенгауер. Полн.собр.соч. М., 1900-1910. Т . 1 . 23-24-б. 2 Ўша ерда. Т.2. 7-8 -б.Шопенгауэр фалсафаси

Олам тасаввур сифатида фақат субъект учун фараз қилинади ва ўйланади. Тасаввур сифатидаги олам ҳақидаги таълимотда Шопенгауэр Кантга эргашадики, унинг учун ташқи дунё субъект учун нодир ҳодиса бўлиб туюлади, яъни субъектнинг олам ҳақидаги тасаввури сифатида. Бироқ, Кант бу дунёнинг мавжудлигини ўзини «нарса ўзида» сифатида тан олар эдики, албатта, улар ўзларича қандай эканликларини биз била олмаймиз ва улар тўғрисида биз фақат ўзимизнинг тасаввурларимизга кўра ҳукм юрита оламиз. Кантнинг агностицизмини бартараф этишга уринган Шопенгауэр шундай хулосага келадики, «нарса ўзида» ирода (хоҳлаш ) дан ўзга нарса эмас. Шундай қилиб, Шопенгауэр фикрича, олам фақат тасаввур сифатидагина эмас, балки ирода сифатида ҳам мавжуд. Ирода бу «бутун борлиқнинг воқейлиги», «ягона ҳақиқий воқейлик» , «бутун табиат ўзаги», «олам қалби», «бутун ҳодисаларнинг умумий асоси», «ягона бирламчи асос ва метафизик ибтидо» дир. Шопенгауэрнинг ирода ҳақидаги тасаввури инсон онгининг намоён бўлиши эмас, балки бутун оламнинг ички тузилишига ва айрим олинган ҳодисага хос бўлган қандайдир иррационал, онгсиз ижодий кучдир. Фақат инсонгина эмас , балки ҳар қандай биологик жисм ироданинг намоён бўлишидир. Масалан, тишлар, томоқ, ичаклар, «очликнинг воқейлиги» бўлса, жинсий аъзолар «жинсий тамойилнинг воқейлиги»дир. Ирода ноорганик дунёда ҳам намоён бўлади: қайишқоқлик, қаттиқлик, эгулувчанлик, магнетизм, кимёвий хоссалар - буларнинг барчаси ироданинг намоён бўлишидир. Олам ўзини ўзи идрок этадиган мутлақ ҳақиқат ва ўз-ўзидан яратилиш натижаси сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб, моддиюнчилик билан идеализмни бир-биридан ажратувчи бир-бирига мувофиқ келувчи энг муҳим мумтоз тушунчалар нисбати бўлган « табиат ва руҳ », « модда ва онг », « борлиқ ва тафаккур » Шопенгауэр назарида « ирода ва тасаввур » билан алмаштирилади. Ва агар Шопенгауэр фалсафасининг бошланғич нуқтаси субъектив идеализм (олам тасаввур сифатида) бўлса, у ўзининг «олам ирода сифатида» деган таълимотида объектив, мутлақ идеализм қарашларига етиб келади.

Шопенгауэрнинг иррационализми ва волюнтаризм фалсафасидан унинг раҳм қилиш ва итоатлик ахлоқининг ухусияти келиб чиқади. Ирода - бу яшаш учун бўлган ирода бўлиб, хоҳиш-истакларни қондиришга қаратилган интилишдир . Ана шу ердан инсон ҳатти-ҳаракатининг бош хислати бўлган худбинлик (эгаизм) келиб чиқади. Хоҳиш - истакларни қондиришга бўлган интилиш қониқмасликдан келиб чиқади, демакки - жафо ва уқубатдан. Хоҳиш-истакларни қониқтириш янги истакларни ва янги уқубатларни келтириб чиқаради. Ҳаёт «кўтариб бўлмайдиган оғир юк»ка айланиб қолади». Шунинг учун, эҳтимол, кўпинча афсус надомат билан айтиладиган ҳаётнинг қисқалиги, айнан ундаги энг яхши нарсадир», - деб хулосалайди Шопенгауэр 3 . Ҳаётга бўлган иродадан воз кечмоқ зарур, киши ўзида бўлган хоҳиш - истакларни ўлдириши керак, келгусидаги яхши ҳаёт учун курашишдан ўзини тийиши лозим. Шопенгауэрнинг фалсафаси XIX аср охири ХХ асрдаги интуитивизм, экзистенциализм, янги кантчилик, ҳаёт фалсафаси ва бошқа фалсафий оқимларнинг шаклланишига ката таъсир кўрсатди. «Ижобий» билимлар байроғи остида майдонга чиққан XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрда ғарб фалсафасида энг кўп даражада тарқалган оқимлардан бири -позитивизм эди. Позитивизмнинг асосчиси француз файласуфи ва жамиятшуноси Огюст Конт (1798-1857) эди. Контнинг асосий асарлари – «Ижобий фалсафа курси» (6 жилдлик) ва «Ижобий фалсафанинг руҳи» деб аталади. Конт анъанавий фалсафий муаммолар ва таълимотларни моддиюнчилик ёки идеализм лагерлдарига мансубликларидан қатъий назар, ўз манфаатидан келиб чиқиб ақлий ҳукмлар асосига қурилган самарасиз «метафизика» деб эълон қилди ва уларга қарама-қарши бўлган «ижобий» фақат «фактларгагина таянувчи билимларни олға сурди. Ана шундай «аниқ», «шубҳасиз» билимнигина Конт ижобий деб атайди. Позитивизм илгариги 3 А.Шопенгауэр. Мир как воля и представление. Спб. 1880, 338-б. Классик позитивизм

«метафизика»ни рад этганлиги учун, у ўзини илгариги барча фалсафий оқимларга қарши қўяди. Конт фанларнинг янги таснифини тузади: математика (ўзига ер механикасини қўшган ҳолда), астрономия, физика, кимё, физиология (биология), социология 4 ёки «ижтимоий физика». Фанларнинг бош вазифаси – дескриптив , яъни тасвирлаш ва баён қилишдир. Илмий билиш фақат ҳодисаларни тасвирлаши лозим, уларнинг келиб чиқишлари ҳақида саволлар бермаслиги керак, чунки бу масалаларнинг ечими йўқдир. Шунинг учун фан «нима учун» деган ифодани «қандай?» сўзи билан алмаштириш»га интилиши лозим 5 . Янги ижобий фалсафанинг вазифаси эса илмий билимларни тизимга солишдан иборатдир. «Ижобий фалсафа»га Конт инсон ақлининг «қатъий ҳолати» сифатида қарайди. Конт назарича, башарият тарихи бу инсоний руҳнинг турли даврлардаги «ҳолатлари» ёки усуллари тарихидир. Бошқача сўз билан айтганда, «ғоялар бутун дунёни бошқаради ва остин-устун қилади». Шундай босқичлар ҳаммаси бўлиб учта: илоҳиётий ёки қалбаки (у ерда диний дунёқараш ҳукмронлик қилади), метафизик ёки абстракт (ўз манфаатидан келиб чиқувчи-фалсафий) ва ижобий (илмий). Охирги босқичга эришгач «фалсафа узил-кесил ижобий ҳолатга эришади: у энди ўз хусусиятини ўзгартиришга қодир бўлмайди» 6 . Уч босқич қонуни умумий хусусиятга эга бўлиб, жамиятнинг барча соҳаларида (билиш тарихи, сиёсий тарих, фуқаролик тарихи ва ҳоказо), ҳамда ҳар бир кишининг руҳий камолотида амал қилади. Демак, «ақллар ҳолати» нинг уч босқичига жамият сиёсий ташкилотининг уч босқичи мувофиқ келади: илоҳиётий феодал салтанатларнинг яккаҳокимлик режимлари, метафизик – «ҳуқуқшунослар» ва «ўрта табақалар» ролининг кучайиши, позитив (ижобий) –сармоя «патрицийлари»: «саноат доҳийлари» ва банк эгаларининг манфаатларини ифодаловчи позитивист-файласуфлар бошқаруви. Худди шундай фуқаролик 4 О.Конт ушбу терминнинг муаллифидир. 5 Антология мировой философии в 4-х томах. М., 1971. Т.3. 581 -б. 6 Мир философии: Книга для чтения. В 2-х ч. Ч.1. М., 1991. 60 -б.

тарихи ҳам бир-бирларини алмаштириб турувчи уч даврга: ҳарбий- истилочилик, мудофаавий ва илмий-саноат даврларига бўлинадилар. Конт фикрича, «ижобий» жамият принцип сифатидаги муҳаббат асосига, асос сифатидаги тартибга ва мақсад сифатидаги тараққиётга биноан қурилмоғи лозим; бу жамият шундайки, унда барча табақалар ва ижтимоий қатламлар ўртасидаги муносабатларда «уйғунлик» ўрнатилган. Мумтоз позитивизмнинг бошқа кўзга кўринган вакиллари Джон Стюрт Милль ва Герберт Спенсер эдилар. Джон Стюарт Милль (1806-1873) - инглиз файласуфи, мантиқшуноси ва иқтисодчисидир. Миллнинг фикрича, бизнинг билимларимизнинг манбаи - кузатиш ва тажрибадир. Тажрибада бизга берилган билим мавзулари – бу ўзимизнинг ҳис - туйғу ва таассуротларимиздир, негаки, улар бизга ушбу шаклларда берилгандирлар. Шунинг учун Милль моддани «ҳис-туйғу қабул қилишнинг доимий имконияти», онгни эса – «кечинмаларнинг доимий имконияти» сифатида ифодалайди. Мантиқ соҳасида ишлаб чиқилган кўзга кўринарли натижалар ҳам Милль номи билан боғлиқдир. Олим мантиқни ўзини фалсафий муаммолардан ҳоли бўлган ва барча файласуфлар учун қабул қилса бўладиган ҳақиқатни ахтарувчи қатъий илмий усул (ижобий билимга эришиш) сифатида қараб чиқади. Милль анъанавий силлогистика (қиёс) ва дедукция (умумдан якка томон хулоса чиқариш) ни танқид остига олиб, индуктив (яккадан умум томон хулоса чиқариш) мантиқ тизимини тузади. «Мантиқ тизимлари»ни тузишда Милль Ф.Бэконнинг индуктив мантиғига, Р.Уэтли, У.Юэлл ва Д.Гершел ишларига таянади. Контдан кейин Милль ҳам башарият тарихини дунёқараш нуқтаи назаридан уч босқичга бўлади, аммо уларни қуйидагича номлайди: анимистик (шахсиятга олиб бориб тақовчи), борлиқ (абстракт) ва феноменалистик (тажрибавий).

Ахлоқ масаласида Милль утилитаризм қоидасига таянадики 7 , унга кўра, хатти - ҳаракатнинг ахлоқий аҳамияти унинг фойдаси билан белгиланади, (эгоизм) худбинлик қоидасида эса хатти-ҳаракат олинадиган ҳузур - халоват ёки ёқимсизлик нуқтаи назаридан баҳоланади, ҳамда альтруизм қоидасида эса «барча атрофдаги мавжудотларни имкон қадар кўпроқ бахт-саодат»га ёрдамлашишини тақозо этади. Ўзининг ижтимоий-сиёсий қарашларида Милль парламентаризм, либерализм ва давлатнинг фуқароларнинг хусусий ҳаётига аралашишига қарши чиқди. Герберт Спенсер (1820-1903) – мумтоз позитивизмнинг учинчи вакилидир. Унинг томонидан «Синтетик фалсафа тизими»га бирлашган «Асосий ибтидолар», «Биологиянинг асослари», «Жамиятшунослик асослари», «Руҳшунослик асослари», «Ахлоқ асослари» каби асарлар ёзилган. Фалсафанинг вазифасини Спенсер билимларни тизимга солишга эришишда деб билди. Фалсафа - бу қўшма билимдир. Контга ўхшаб, у ҳам фанлар таснифини тузди. Аммо, агар Контнинг таснифида фанлар умумийлик даражасига кўра тўғри чизиқнинг олдинма - кейин келиши тартибида жойлаштирилган бўлса, Спенсерда улар абстракт (мантиқ, риёзиёт ва механика), муайян («воқейликни» ўрганувчи) ва абстракт - муайянликка (оралиқ хусусиятга эга бўлган) бўлингандирлар. Спенсер ўз фалсафий дастурини «Билиб олиб бўлмайдиган» соҳада бир- бирига ўхшаши бўлган фан билан динни келиштириш йўллари асосига қурди. «… Модда, ҳаракат ва куч кўриб бўлмайдиган воқейликнинг фақат рамзларидирлар» 8 . «Борлиқ шаклларини, - деб ёзади у, - моҳиятлари жиҳатидан мутлақ билиб бўлмайди» 9 . Спенсер фикрича, ҳатто «фактлардан энг соддаси» ҳам фан учун ўзининг «тўла билиб бўлмаслигини» намоён қилади. Фан фақат «ҳодисалар деб аталган» нарса фаолияти натижасида келиб чиқадиган ҳиссий жиҳатдан қабул қилинадиган ҳодисалар ўртасидаги 7 Агарчи бу қ оиданинг ўзи И.Бентам (1748-1832) томонидан ифодаланган бўлса ҳ ам, бу истило ҳ Миллнинг ўзи томонидан киритилган. 8 Антология мировой философии в у-х томах. Т.3. –М., 1971. –С.618 9 Г.Спенсер. Основные начала. СПб., 1886. –С. 373

муносабатларни билишгагина (ўхшашлик ва ўхшамаслик, ва бошқалар) қодирдир. Ҳодисаларнинг моҳияти эса сирдир. «Айнан сир , деб ёзади файласуф, фаннинг охирги ва диннинг биринчи қадамидир». Спенсер фалсафанинг етакчи мавзуларидан бири умумий тадрижий (эволюцион) ривожланиш ҳақидаги таълимот эди. У «… ёйилган ҳаракат ҳамроҳлигида моддани номуайян боғланмаган бир хилликдан муайян боғланган ҳархилликка ўтказиш ва шунинг баробарида сақланиб қоладиган модданинг ҳаракатини қайтадан ўзгаришини амалга оширилиши демакдир» 10 . Тадрижий ривожланишнинг ўзига хос белгиларини Спенсер қуйидаги қонуларда кўради: таркибий тубдан ўзгартирилган оқибатлар миқдорини ошиши, дифференциация (бир хилликдан ҳар хилликка ўтиш), номуайянликдан таркибий муайяндикка ўтиш, уйғунлик, мувозанатга интилиш. Тадрижий ривожланиш Спенсер томонидан механистик равишда талқин қилиниб, универсал характерга эга деб билинди: у табиатнинг жонсиз ва жонли мавжудотларида, инсон жамиятда намоён бўлишлиги таъкидланди. «Умумжаҳон ўлимининг ҳолати нима, - деб ёзади у, - бу шундай нарсаки, ҳамма жойда рўй берадиган жараённинг чегараси бўлиб, бунинг шундай эканлиги ҳар қандай шубҳадан холидир… бу ерда тасвирлаган барча ўзгаришларнинг хотимаси осойишталик ҳолати бўлади» 11 . Жамиятга нисбатан тадбиқ қилинганда бу аҳоли миқдорининг мувозанати ва ҳаётни қўллаб - қувватлаш учун восита, қарама-қарши ғоялар ва ҳоказолар демакдир. Спенсер жамиятшуносликда органик мактабнинг асосчисидир. Жамиятнинг таркибий ва вазифавий тузилишини у биологик организм билан ўхшашликда қараб чиқади. Аммо, агар биологик организмда унсурлар бутун учун мавжуд бўлсалар, ижтимоий организмда – билакс: «жамият аъзолари жамият бахт-саодати учун мавжуд бўлмасдан, балки жамият унинг аъзоларининг бахт-саодати учун мавжуддир». Спенсер учун ижтимоий идеал шундай жамиятки, унда давлатнинг вазифалари қисқара бориб, якка тарздаги 10 Ўша жойда. 331 -б . 11 Ўша жойда. 340 -б.

ва кооператив омили ошиб боради. Жамиятни Спенсер икки турга бўлади: «ҳарбий» ва «саноатлашган»; тарихий ривожланиш биринчи турдан иккинчиси томон борадики, унда замбараклар ва найзалар курашини саноат соҳасидаги рақобат эгаллайди. Жамиятнинг тадрижий ривожланиши яшашга энг кўп даражада мослашганларнинг яшаб қолиш қонуни асосида амалга ошади. У камбағалларга, бевалар ва етимларга ёрдам беришни тадрижий ривожланишнинг табиий жараёнига аралашиш деб ҳисоблаб, унга қарши чиқди. Шунингдек Спенсер инқилобларнинг душмани ва аста-секинлик билан борадиган тадрижий ривожланиш тарафдори эди. Мумтоз марксизм немис мутаффакири Карл Маркс (1818- 1883) ва унинг энг яқин сафдоши Фридрих Энгельс (1820-1895) томонидан ишлаб чиқилган фалсафий, иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий қарашлар тузимидир. Уларнинг биргаликда ёзган асосий асарлари қуйидагилардир: «Немис мафкураси», «Коммунистик партия Манифести», «Фалсафа қашшоқлиги», «Муқаддас оила», ҳамда «1844 йилнинг иқтисодий- фалсафий қўлёзмалари», «Капитал», «Гота дастурини танқиди» (К.Маркс), «Людвиг Фейербах ва немис мумтоз фалсафасининг охири», «Анти- Дюринг», «Табиат диалектикаси», «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши» (Ф.Энгельс). Агар биз Фитхе ва Хегел таълимотларида субъектив ва объектив идеализмнинг тўла тугалланган ва изчил тизимларига тўқнаш келсак, маркизм моддиюнчиликнинг изчил ва мантиқий тугалланган шакли сифатида намоён бўлади. Марксча моддиюнчилик худога ишонмаслик атеистик (пантеизм ва деизмдан фарқли ўлароқ) моддиюнчилиги сифатида келиб чиқди. Марксча таълимотда Худонинг ёки бошқа ғайри табиий кучларнинг (руҳлар, девлар, фаришталар ва шунга ўхшашлар) қандайдир равишда мавжудлиги инкор этилади. Модда абадий бўлиб, ўзига хос объектив қонунлар асосида ривожланади. Ф. Энгельс ёзганидек, «моддиюнча дунёқараш қандайдир ташқи қўшимчаларсиз, табиатни қандай бўлса, шундайлигича содда Марксизм

тушуниш демакдир» 12 . Марксча таълимотда диннинг ўзи воқейликнинг хаёлий инъикоси сифатида ўзининг билиш назарияси ва ижтимоий-синфий ўзакларига эга бўлган, «халқ афюни» сифатида қараб чиқилади. Марксча моддиюнчилик ( XVII - XVIII асрлардаги механистик ва метафизик моддиюнчилик шаклларидан фарқли ўлароқ) диалектик моддиюнчилик сифатида майдонга чиқди. Диалектика табиат, инсоний жамият ва тафаккурнинг ҳаракат ва ривожланишининг умумий қонунлари ҳақидаги фан сифатида марксча фалсафанинг энг муҳим таркибий қисмидир. Марксча таълимотда у ашёлар ва ҳодисаларни ўзаро боғликлик ва ривожланишда қараб чиқишни талаб қилувчи усул, мантиқ ва билиш назарияси сифатида майдонга чиқадики, унинг ички манбаси қарама-қаршиликдир. Диалектиканинг асосий қонунлари сифатида миқдор ўзгаришларидан сифат ўзгаришларга ўтиш ва унинг акси қонуни, қарама - қаршиликларнинг ўзаро бир-бирига кириш қонуни ва «инкорни инкор» қонуни шаклланадилар. Марксча моддиюнчиликнинг энг муҳим хусусияти моддиюнча қоидаларни башарият тарихига тадбиқан ёйиш, яъни тарихий моддиюнчилик таълимотини вужудга келтириш бўлди. Тарихий моддиюнчиликнинг таянч шиори: ижтимоий онгни ижтимоий борлиқ белгилайди. Марксча таълимот нуқтаи назаридан тарих бир-бирини алмаштириб турадиган ижтимоий- иқтисодий формациялар ёки ўзининг асосида муайян ишлаб чиқариш тарзига эга бўлган тарихий жиҳатдан бўлиши шарт бўлган жамият туридир. Тарихни ғилдиратувчи куч ҳукмрон ва эзилувчи синфлар ўртасидаги синфий кураш (озод кишилар ва қуллар, патрицийлар ва плебейлар, заминдорлар ва чорикорлар, буржуалар ва пролетар) бўлиб, у охир оқибатда пролетар инқилобига олиб келиши лозим бўлиб, хусусий мулкни бекор қилиб, синфсиз коммунистик жамиятни барпо қилиб, озод уюшма меҳнатига асосланган ва шиорга: «Ҳар кимдан ўз қобилиятига яраша, ҳар кимга эҳтиёжига яраша», деб ёзилган жамиятни вужудга келтиришни кўзда тутар эди. 12 К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч. 2-е изд. Т. 20, -М., 1961, 513 -б.

Маркснинг дунёқараши ХХ асрнинг бутун мафкураси ва ижтимоий амалиётига моҳиятан кучли таъсир ўтказди. Бу таълимот байроғи остида жуда ҳам хилма-хил, баъзида эса қарама-қарши ҳаракатлар: социал- демократлар, коммунистлар, миллий-озодлик, ўта муросасиз кучлар фаолият кўрсатиб, ижтимоий инқилоблар ва сиёсий тўнтаришларни амалга оширдилар. Гарчи марксча таълимотнинг асосчиларининг ўзи ўз қарашларини қотиб қолган қатъий эътиқодга айлантиришга қарши чиққан бўлсалар ҳам, муайян тарзда талқин қилинагн ва муқаддаслаштирилган марксизм «социалистик лагерь» мамлакатларининг расмий мафкуравий таълимотига айлантирилди. Марксча таълимотни «аслига мувофиқ» ақидага айлантирилиши ва уни сийқалаштирилганлиги (сталинча таълимотда ва унга қардош бўлган маоизм, чучхе ва бошқа оқимларда) ХХ асрда Ғарбий Европа ва АҚШ да танқидий ва ғарб марксизмини (неомарксизм) пайдо бўлишига олиб келди. Ғарб неомарксизмнинг бош вазифаларидан бири Маркс ғояларини тоталитар руҳдаги талқинлардан тозалаш эди. ХХ аср охирига келиб «реал социализм» нинг барбод бўлиши ва «социалистик система»нинг тарқаб кетиши жаҳон тараққиётини ўзида мужассамлаштирган деб эълон қилинган пролетариатнинг манфаати учун айрим олинган мамлакатларда ва умуман жаҳонда ижтимоий тузумни зўрлик билан алмаштиришнинг муқаррарлиги ва зарурлиги ҳақидаги назарий қурилмаларнинг асоссиз ва амалий жиҳатдан зарарли эканлигини кўрсатди.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрлар Шарқ фалсафаси

XIX аср охиридаги ва ХХ асрдаги Ғарб фалсафаси

Ҳозирги давр Ғарб фалсафаси

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Фалсафанинг тараққиёт босқичлари. Ғарб фалсафаси