Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси

Yuklangan vaqt:

09.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5703125 KB

Ko'chirib olish

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси Режа: Қадимги Шарқ фалсафаси ва унинг миллий йўналишлари.  Қадимги Миср ва Бобил фалсафаси.  Қадимги Ҳиндистон фалсафаси.  Қадимги Хитой фалсафаси  Ўзбекистон худудидаги қадимги фалсафий қарашлар. Зардўштийлик таълимоти.  Араб халифалиги ва ислом фалсафаси.  Диний бағрикенглик ва дунёвий билимлар такомили.  Тасаввуф ва унинг тариқатлари.  Амир Темур ва темурийлар даври фалсафаси.  Бобур ва бобурийлар даври фалсафаси.  Темурийлардан кейинги ижтимоий жараёнлар ва фалсафий тафаккур.  Бухоро амирлиги, Қўқон ва Хива хонлиги давридаги ижтимоий тафаккур  19 аср охири ва 20 аср бошидаги фалсафий тафаккур.

Тарихни билиш, ундан тўғри ва холис хулосалар чиқара олиш инсон маънавий камолоти учун ниҳоятда муҳим. Тарих — буюк муаллим, ўтмишдан сабоқ берадиган тарбиячидир. Гап энг қадимги давр фалсафаси хақида борар экан, бу хақиқат янада катта аҳамият касб этади. Айримлар «Бизга минг йиллар қаърида ётган маданият ва фалсафадан нима фойда, яхшиси, бугуннинг гапидан гапиринг?", «Ўтмиш қаъридан ташбех излагандан кўра, бугунги муаммолар устида бош қотирган маъқул эмасми?» деган хаёлларга бориши мумкин. Бир қарашда уларнинг гапида ҳам жон борга ўхшайди. Аммо бир нарса аниқ: ўтмишни билмасдан туриб, келажакни тўқри тасаввур этиш мумкин эмас. Зеро, ўтмишсиз келажак йўқ. Шу маънода, биз фалсафа тарихини азбаройи ўтмишга қизиққанимиз учун ўрганмаяпмиз. Биз уни турли замонларда рўй берган хилма-хил воқеа ва ходисаларнинг фалсафий фикр ва онгида қандай акс этгани, уларни қандай қояларнинг туқилишига сабаб бўлгани, қайси таълимотлар инсоният тараққиётига қандай таъсир кўрсатгани, қайси мафкура одамзодни кўпроқ ривожланиш ёки таназзул томон етаклагани каби хақиқатларни билиб олиш учун ўрганамиз. Тарихни ўрганмоқ ва ундан сабоқ олмоқ ҳар бир инсон учун зарурдир. Бу — фалсафа билан шуғулланаётган мутахассис учун ҳам, уни ўрганаётган талаба учун ҳам бирдек муҳим аҳамиятга эга. Тарихни фалсафасиз тўғри тушуниб бўлмагани каби, фалсафани ҳам тарих хақиқатисиз тўғри англаб бўлмайди. Қадимги Шарқ фалсафаси ва унинг миллий йўналишлари. Шарқ қадимий маданият ўчоғи ва жахон цивилизациясининг бешиги дея бежиз таърифланмаган. Зеро, Шарқнинг ўзига хослиги, унга мансуб бўлган маданий тараққиёт жахон цивилизациясининг бешиги, дунё халқлари ривожига қўшилган муносиб ҳисса экани ҳам сир эмас. Шарқ маданияти тараққиётининг илк даврлари деганда, кўпгина мутахассислар бизнинг Ватанимиз ўтмишини, Миср, Бобил ва инсоният тарихининг энг қадимги цивилизацияларидан бири бўлган Шумер даврларини, қадимги Хитой ва Ҳиндистон диёрида яшаган халқларнинг

маънавий меросини эсга олади. Буларнинг ҳар бири инсоният тарихида жамият ҳаёти, қадриятлар тизимининг ўзига хослиги, бошқариш ва иқтисодий жараёнларнинг муайян тарзда намоён бўлиши билан тавсифланади. Ушбу маданият ўчоқлари хақида мактаб таълими жараёнида «Энг қадимги тарих» дарсликлари орқали маълумот берилган. Зукко талабалар ўша даврларда қандай сиёсий жараёнлар кечгани, қандай подшолик ва империялар бўлганини яхши билади. Биз бугун ўша даврлардаги фалсафий дунёқараш, қадимги аждодларимизнинг фикрмулохазалари, ўзига хос таълимотларининг асосий тамойиллари билан яқинроқ танишмоқчимиз. Қадимги Миср ва Бобил фалсафаси. Кўхна Шарқ цивилизациясининг бешикларидан бири бўлган Миср, қадимги замонда илк ўтроқ ҳаёт ва ўзига хос дехқончилик анъаналари бошланган Нил дарёси бўйларидаги маданият дунё олимлари диққатини тортиб келади. Эрамиздан аввалги тўртинчи минг йилликнинг охири ва учинчи минг йиллик бошларида қадимги Миср ва Бобил худудида дастлабки диний-фалсафий фикрлар, олам хақидаги фанлар, яъни астрономия, космология, математика, мифологияга оид қарашлар бирмунча ривож топа бошлаган эди. Табиий- илмий, диний-фалсафий фикрларнинг юзага келиши икки йўналишда борган. Биринчи йўналиш олам хақидаги тасаввурларнинг астрономия, космология, риёзиёт фанлари ривожи билан боқлиқ эканини, иккинчи йўналиш эса, бу тасаввурларнинг мифология билан боқлиқ бўлганини кўрсатади. Биринчи холда, асосан, табиий билимларга таянилган, кундалик ҳаётда дуч келинадиган воқеа-ходисалар аниқ далиллар асосида тахлил этилган, ўрганилган, улардан тегишли хулосалар чиқарилган. Бу – ўша давр учун табиий хол эди, яъни у – даврнинг инсон онгида акс этиши, кундалик турмуш ходисаларининг оддий бир тарзда ифодаланиши эди. Айнан ана шу хол табиий билимлар ривожига, гарчанд содда тарзда бўлса-да, аксарият ходисаларнинг фалсафий асосда изохланишига сабаб бўлган.

Иккинчи холатда эса, ҳали табиат кучларининг қаршисида ниҳоятда ожиз бўлган одамзод, албатта, теварак атрофдаги воқеа-ходисаларни мифологик изоҳлаши табиий бир ҳол эди. Шу билан бирга, одамнинг мавжудлик хоссаларини ва олам қонуниятларини илмий тушуниш кўникмаси хали шаклланиб улгурмаган ўша қадим замонларда, афсона ҳамда ривоятларга асосланиб фикр юритмасликнинг имкони ҳам йўқ эди. Бу – ўша даврлардан қолган ёзма манбаларда, хусусан, «Хўжайиннинг ўз қули билан ҳаётининг мазмуни хақида суҳбати», «Муғаннийнинг қўшиғи», «Ўз ҳаётидан хафсаласи пир бўлган кишининг ўз жони билан суҳбати» каби битикларда акс этган. Қадимги Миср ва Бобилда шаклланган фалсафанинг энг асосий хусусияти шундан иборат эдики, уларда, бир томондан, илохий кучларга ишонч, уларнинг табиат ва жамиятга кўрсатадиган таъсирини мутлоқлаштириш хусусияти устувор бўлган бўлса, иккинчи томондан, афсона ва ривоятлар тарзида бўлса-да, дунёвий билимлар, илмий қарашлар ҳам астасекин шакллана бошлаган. Умуман, бундай хусусиятни, қадим замондаги барча цивилизацияларга хос дейиш мумкин. Қадимги Ҳиндистон фалсафаси. Қадимги Ҳиндистон ҳам инсоният маданиятининг бешикларидан биридир. Унга хос дастлабки таълимотлар ёзма манба — «Веда»ларда ўз аксини топган. «Веда»лар эрамиздан бир ярим минг йил олдин ёзилган бўлиб, мутаассиб диндор хинду учун олий муқаддас илм ва башорат китобидир. Ҳиндулар «Веда»ни олий тангри Брахма томонидан айтилган сўзлар деб билади. «Веда»да хиндуларнинг қадимги тарихи, иқтисодиёти, дини, фалсафаси, ахлоқ ва нафосатига оид фикрлари акс этган. «Веда»лар бизгача тўртта тўплам (самхитлар) шаклида етиб келган. Булар — «Ригведа», «Самаведа», «Яжурведа», «Адҳарваведа»дир. Ҳинд фалсафаси асослари «Упанишадалар» номи билан машҳур бўлган манбаларда ҳам ўз аксини топган. «Упанишадалар» сирли билим деган маънони англатиб, «Веда»ларнинг фалсафий қисмини ташкил этади.

«Упанишадалар» яхлит китоб ёки фалсафий рисола бўлмай, балки турли вақтда турли мавзуда ижод этган номаълум муаллифларнинг матнларидан иборатдир. Уларнинг мазмуни ва услуби ҳар хил ва турлича фалсафий қарашлар махсулидир. «Упанишадалар»даги фалсафий мавзулар, асосан, инсонни ўраб турган борлиқ, унинг ҳаётдаги ўрни ва вазифаси, ташқи олам ва инсон табиати, унинг ҳаёти ва рухиятининг мохияти, билиш имкониятининг чегаралари, ахлоқ меъёрлари хақидадир. Фалсафий муаммолар асосан диниймифологик нуқтаи назардан баён этилган. Қадимги хинд фалсафий мактаблар икки гуруҳга бўлинади. Ҳиндистонлик файласуфлар бу гуруҳларни астика ва настика деб атайди. Веданта, санкхья, йога, вайшешика, нъяя ва миманса — астика гуруҳига кирувчи фалсафий мактаблардир. Ушбу мактабларнинг тарафдорлари «Веда»нинг муқаддаслигини тан олиб, бирдан-бир хақиқат ундагина ифодаланган, дейишади. Чорвака-локаята, буддизм ва жайнизм — настика гуруҳига киради. Чорвака-локаята тарафдорлари материалистик таълимотни илгари сурганлари учун «Веда»нинг муқаддаслигини тан олишмайди ҳамда олам илохий куч томонидан яратилмаган, «Веда» хақиқий билим бермайди, деб таъкидлашади. Буддизм ва Жайнизм диний-фалсафий мактаблар бўлишига қарамай, улар ҳам «Веда»нинг муқаддаслигини тан олмаган. Санкхья қадимги Ҳиндистондаги дуалистик фалсафий мактаб бўлиб, олам асосида моддий унсур (пракрити) модда ва рух (пуруша) ётади, деб ҳисоблайди. Бу йўналишга, асосан, оламдаги барча нарсалар икки унсурнинг турли тенг миқдорда (пропорцияда) бирикишидан юзага келади, олам сабабият орқали ривожланади, оламда учта сабаб мавжуд, дейилади. Улар қуйидагилардир: моддий сабаб, яратувчи сабаб, алоқадор бўлмаган сабаб. Бу фалсафий мактаб хақида буюк бобокалонимиз Абу Райхон Беруний «Ҳиндистон» асарида атрофлича фикр юритган. Қадимги Хитой фалсафаси. Қадимги Хитойда фан ва маданият ўзига хос шаклда ривожланган. Эрамиздан аввалги икки мингинчи йилнинг

ўрталарига келиб, Юань-инь давлатида муайян хўжалик шакли юзага келган. Эрамиздан аввалги XII асрда эса, урушлар натижасида давлат Чжоу қабиласининг қўлига ўтган. Бу хокимият эрамиздан аввалги III асргача давом этган. Бу вақтда диний мифологик дунёқараш хукмронлик қилган. У олам ва табиатнинг пайдо бўлишини ўзига хос тарзда тушунтирган ва дунёвий билимлар ривожига ўз таъсирини ўтказган. Бундай рухдаги фалсафий қоялар айниқса қадимги Хитой донишманди Конфуций (551-479) ижодида яққол акс этган. Унинг «Ҳикматлари», яъни афоризмлари жуда машҳур. Конфуций таълимотида умуминсоний қадриятларнинг хитой халқи турмуш тарзида ўзига хос тарзда намоён бўлиши, бу халққа хос маънавий мезонлар акс этган. Бу таълимот бир неча асрлар давомида ушбу худудда миллий қоялар мажмуи, миллатнинг мафкураси сифатида одамларнинг маънавий онги ва қиёфаси шаклланишига таъсир кўрсатган. у хозирги Хитойда ҳам ўзининг муайян аҳамиятини сақлаб қолган. Конфуций фикрича, оламни осмон бошқаради. Осмон иродаси — тақдирдир. Биз яшаб турган олам, ундаги тартиб осмон хукмдори томонидан юборилган. Жамият ҳаётидаги тартибга қаттиқ амал қилиш талаб этилади. Тартиб, Конфуций нуқтаи назарига кўра, илохий мазмунга эга ва унинг мохиятини «Ли» тушунчаси белгилайди. у, яъни тартиб дунёнинг мохиятини акс эттиради. Бинобарин, жамиятдаги барча ҳаракатлар унга биноан амалга ошиши лозим. Тартиб — инсоният жамоасининг энг олий ҳаётий қадриятларидан биридир. Конфуцийнинг таъкидлашича, шахс фақат ўзи учун эмас балки жамият учун ҳам яшаши керак. Конфунций таълимотида инсоннинг ҳаётдаги ижтимоий ўрни ниҳоятда улуқ, у ўзига раво кўрмаган нарсани бошқаларга ҳам раво кўрмаслиги, ўзига раво кўрган нарсани бошқаларига ҳам раво кўриши лозим. Конфуцийнинг қарашлари кейинчалик жахон фалсафасида ахлоқий тамойиллар ривожида, адолат, биродарлик, эркинлик қоялари такомилида

муҳим ўрин тутган. Бу таълимот Хитойда икки минг йил давомида давлат дини даражасига кўтарилган ва халқ ҳаётида муҳим аҳамият касб этган. Қадимги Хитойнинг кўзга кўринган файласуфларидан бири Лао- Цзидир (VI-V асрлар). Унинг таълимотига кўра, олам, жамият ва инсон ҳаёти Дао қонунига бўйсунмоқи лозим. Даосизм таълимоти ана шу тариқа шаклланган. Дао қонуни — табиатнинг яшаш қонунидир, ундаги ранг- баранглик кураши ва уйқунлиги абадийлигининг эътироф этилишидир. Бу қонунга кўра, оламнинг асосини ташкил этувчи «Ци», яъни бешта унсур — олов, сув, хаво, ер ва ёқоч ёки металл оламдаги барча жисмлар асосини ташкил этади ҳамда уларнинг юзага келишини таъминлайди. Лао-Цзининг таъкидлашича, оламда хеч бир нарса доимий ва ўзгармас, ҳаракатсиз холда бўлиши мумкин эмас. Даосизмга биноан, дунёдаги ҳамма нарса бир холатдан иккинчи холатга ўтиб туради. қарама-қарши кучлар ўртасидаги кураш, яъни инь ва Янъ орасидаги муносабат — бизни ўраб турган оламни ҳаракатга келтирувчи кучлар манбаидир. Инь ва Янь ўртасидаги кураш даони англатади. Одамзод бу кураш жараёнида доимо яхшилик томонида туриши, ўзини қуршаб турган табиат ва атрофдаги оламга мехр кўрсатиши лозим. Бўлмаса, Дао қонуни бузилади ва бундай жойда бахтсизлик, фожиа юз беради. Лао-Цзи бу ўринда экологик фалокатни назарда тутган. «Кишилар Дао қонунини бузмасликлари керак, акс холда табиат улардан албатта ўч олади», деган эди Лао-Цзи. Буни экологик фалокатлар авж олиб бораётган бугунги кун воқелиги ҳам тасдиқлайди. Умуман, табиат, жамият ва инсонга нисбатан эхтиёткор муносабатда бўлиш, Она замин ва Ватанни асраб-авайлаш, одамлар ўртасидаги муносабатларда яхшилик томонида туриш — қадимги халқларга хос бўлган фалсафанинг бош қояларидир. ўша, ҳамма нарса оддий тушунилган қадим замонлардаёқ буюк ақл эгалари одамларни табиатни асрашга, инсонни қадрлашга чақиргани бежиз эмас. Улар инсоният ҳаётига хавф соладиган даражага етмай туриб, у борадаги муаммоларнинг олдини олиш тўқрисида

жуда ибратли ўгитлар берган. қадимги дунё фалсафасини чуқурроқ ўрганган одам ўша давр мутафаккирлари хозирги замон цивилизацияси қаршисида турган барча умумбашарий муаммолардан одамларни огохлантирганлигининг гувохи бўлиши мумкин. Гап бу огохлантиришни эшитиш, уларни ўзлаштириш ва ҳаётнинг қонунига айлантиришда эди, холос. Афсуски, одамзод насли ўзи яратган буюк дахоларнинг барча ўгитларига ҳамма вақт ҳам қулоқ солавермаган. Илм ва фанда неча-неча кашфиётлар қилинган, аммо улардан ўз вақтида керакли тарзда фойдаланилмаганига кўхна тарих гувоҳ. Бугун ҳам аждодларимизнинг Ватан, табиат, жамиятни асраш, ундаги тартиб ва қоидаларни бузмаслик тўғрисидаги даъватлари эскиргани йўқ. Йиллар, асрлар ўтиши уларнинг қадрини туширмайди. Зеро, бу таълимотлар инсониятнинг ўтда ёнмас ва сувда чўкмас умуминсоний қадриятлари тўғрисидадир. Ўзбекистон худудидаги қадимги фалсафий қарашлар. Зардўштийлик таълимоти. Эрамиздан аввалги X асрдан эрамизнинг VII асрларигача бўлган давр махсули бўлган диний-фалсафий таълимотлардан бири зардўштийликдир. Бу таълимотга Зардўшт асос солган бўлиб, Шарқ ва Ғарбда Заратуштра, Зароастр номлари билан машҳурдир. Манбаларга кўра, Зардўшт эрамиздан аввалги VI асрнинг биринчи ярмида яшаган. Лекин унинг тарихий ёки афсонавий шахс эканли хақида аниқ бир тўхтамга келингани йўқ. У ўзини пайғамбар деб эълон қилган. Лекин унинг пайғамбарлиги илохий китобларда ўз тасдиғини топмаган. Кейинги йилларда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, бу таълимот Ватанимиз худудида, хусусан, Хоразм заминида пайдо бўлган. Зардўштийликнинг бош китоби «Авесто»дир. Унда қадимги халқларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурлари, ўзига хос қадрият ва урф-одатлари акс этган. Унда оламнинг азалий қарама-қарши кучлари - яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва зулмат, иссиқлик ва совуқлик, ҳаёт ва ўлим борасидаги қарашлар ўз ифодасини топган. «Авесто»да, шунингдек, табиат фалсафаси, тарих, этика, тиббиётга оид маълумотлар ҳам берилган.

Фалсафа тарихида македониялик Шох Филиппнинг ўғли Александр (эски ўзбек тилида Искандар дейилган) истилоси ва Грек-Бақтрия даври фалсафаси ҳам халқимизнинг тараққиёт тарихида муҳим ўрин тутган. Манбаларда Александр «Авесто»нинг кўпгина қисмини ёндириб юборгани хақида маълумотлар бор. Бугунги кунгача ҳам айрим тарихчилар Александр «Авесто»нинг тилини билмагани, уни ўқий олмагани сабабли бу китобнинг қадр-қимматини тушунмаган ва уни ёқиш тўқрисида кўрсатма берган, деган фикрларни баён этадилар. Аслида ундай эмас. Бу — тарихий хақиқатни, гарчанд у кимлар учундир аччиқ ва кимлар учундир ибратли бўлса-да, хаспўшлашга уринишдан бошқа нарса эмас. Негаки, Александр ўз замонида фанларнинг отаси деб ном олган фалсафани фан даражасига кўтарган, буюк донишманд сифатида етти иқлимда тан олинган Арастудан таълим олган эди. Бинобарин, Александрни саводсиз, китобнинг қадрини тушунмайдиган кимса деб таърифлаш тарих хақиқатига тўғри келмайди. Тўғри, у «Авесто»ни ўтда куйдирган бўлиши мумкин. Лекин буни китобнинг қадрини тушунмагани учунмас, балки ерли халқларни бирлашишга даъват этиб турувчи, улар эътиқод қўйган миллий ғоялар тимсоли бўлган ва ўз салтанатига қарши муттасил кураш олиб борувчи ватанпарварларни тарбиялайдиган манба эканини назарда тутиб, шу ишни амалга оширган. У, юқорида таъкидланганидек, мазкур китоб омон турса, у ушбу замин фарзандлари учун ўзликни англаш, бинобарин, куч-қудрат манбаи бўлиб қолаверишини ниҳоятда яхши тушунган. Александрдан кейин яшаган Рим императорлари ҳам Миср ва Византияга қарши уруш қилиб, яхудийларнинг ерини босиб олганида туб ахолининг маданий бойликларини йўқ қилгани, «Забур» ва «Таврот»нинг қадимги нусхаларини куйдириб юборгани юқоридаги мисолнинг тасодифий эмаслигидан далолат беради. Умуман, ҳар қандай шароитда ҳам истилочиларнинг биринчи иши халқ ва миллатларни зўрлик билан босиб олиш, бойликларини талаш бўлса, кейинги асосий фаолияти — миллатни ўз тарихи ва анъаналаридан узиб қўйиш, маданий меросини талон-тарож қилиш, унинг маънавиятини

йўқотишдан иборат бўлади. Тарихнинг бу аччиқ сабоқи мустамлакадан озод бўлган, ўз мустақиллигини сақлаб қолиш ва мустахкамлашга интиладиган ҳар қандай халқ тараққиёти учун энг муҳим хулоса бўлиб хизмат қилади. Марказий Осиёда буддавийлик ҳам ўз ўрнига эга. У диний-фалсафий таълимот сифатида қадимги Ҳиндистонда эрамиздан аввалги VI асрнинг охири ва V аср бошларида вужудга келган. У жахонда кенг тарқалган динлардан биридир. Бу таълимотга асос солган донишманд Сидҳарта уруқидан чиққан Гаутама ҳисобланади. Кейинчалик у «Будда», яъни нурланган деган лақабга эга бўлган. Буддавийлик исломга қадар ўрта Осиёда тарқалган қадимги динлар орасида мавқе жиҳатидан жуда катта ўрин тутади. Бу таълимот ўрта Осиёга эрамиздан аввалги II-I асрларда кириб келган. Тарихий манбаларга кўра, уни Тоҳаристонга балхлик савдогарлар олиб келишган. Кушонлар даврида буддавийлик дини хукмрон динга айланган эди. Буддавийликнинг ўзбекистон ва Ҳиндистон халқи ўртасида ўз даврида маънавий кўприк бўлиб хизмат қилганлиги аниқ. Халқларимиз орасидаги дўстлик ва биродарликнинг илдизлари ҳам ўша даврга бориб тақалади ва бугунги кунда аксарият кишилар, айниқса, ёшларимизнинг хинд халқи, унинг маданияти ва санъатига қизиқиши тасодифий эмас. Моний таълимоти юртимизда буддавийликдан кейин кенг тарқалган эди. У зардўштийлик ва христианликнинг синтезлашуви натижасида вужудга келган. Моний форс ва араб тилларида бир неча рисолалар ёзган. Лекин улар бизгача етиб келмаган. Моний хатто «Монийлик ёзуви» номли алифбо ҳам тузган. унинг таълимотича, ҳаётда даставвал нур дунёси – яхшилик ва зулмат дунёси- ёвузлик бўлган. Улар ўртасида абадий кураш боради, инсон икки унсурдан (рух — нур фарзанди, жисм — зулмат махсули) иборат. Монийлик халқ оммаси манфаатларини ҳимоя қилувчи таълимот бўлгани сабабли хукмрон мафкура қаршилигига дуч келган. Монийлик таълимоти асосида Маздак таълимоти юзага келган. У эрамизнинг V-VI асрларида кенг тарқалган эди. Унинг асосчиси Маздак

(470529 йиллар) бўлган. Маздак ва унинг маслакдошлари ўз қарашларида халқ оммасига суянган. Халқнинг озодлик, эркинлик, ҳурлик йўлида олиб борган ҳаракатларига рахнамолик қилгани учун тез фурсатда уларнинг маслакдошлари, издошлари кўпайиб кетган. Маздакийлик ижтимоий тенгсизликни бартараф этиш йўлида курашга даъват этувчи мафкура сифатида хизмат қилган. Унда асосий ёвузлик-бойликка хирс қўйиш ва ўта камбақаллик қораланади. Бу инсонпарвар ҳаракатдан чўчиган шох Маздакни турли хийлалар билан ўлимга махкум этади. Маздакийлар ҳаракати, эрамизнинг VI асрида бостирилганига қарамай, турли мамлакатларда муайян даражада давом этган. Марказий Осиёда вужудга келган қадимги фалсафий таълимотлар, улар илгари сурган ғоялар бугунги кунда ҳам муҳим аҳамиятига эга. Ватанимизнинг ўша даврда шаклланган ва ривожланган бой маданияти, миллий маънавиятимиз, фалсафамиз жахон цивилизациясига катта таъсир кўрсатган. Афсуски, Ватанимизнинг ана шу давр тарихи ниҳоятда кам ўрганилган. Бу даврга оид манбаларнинг аксарияти эса йўқ қилиб юборилган. Бу вайронкорликнинг бошида милоддан аввал македониялик Александр турган бўлса, мамлакатимизни забт этган кейинги босқинчилар ҳам ана шу йўлдан борган. Улар халқ онгидан мустақиллик ва эркин ҳаёт тўғрисидаги мақсад-муддаоларни бутунлай йўқотиб юборишга уринишган. Бунинг натижасида маънавий қашшоқ ва тарихий хотирасиз кишилар тарбияланиши лозим эди. Босқинчилар Мовароуннахрда ниҳоятда бой маданият шаклланганини эътироф этган. Аммо унинг босқинчилик ғояларига мос келмайдиган жуда кўп намуналарини аёвсиз йўқ қилишган. Араб халифалиги ва ислом фалсафаси. Мовароуннахр араб халифалиги таркибига киритилиши арафасида Турк қоғоноти тизимига мансуб эди. У майда амирликлардан иборат бўлиб, улар ўртасида тинимсиз тўқнашувлар рўй бериб турар эди. Айниқса, Турк қоғоноти билан сосонийлар Эрони ўртасидаги тўқнашувлар ўта шиддатли тусда юз берар эди. XII асрнинг охири ва XIII асрнинг бошларида бу худуд араб

халифалиги томонидан босиб олинди. Бунга Мовароуннахр худудида яшовчи халқлар, ижтимоий кучлар орасида сиёсий ҳамжиҳатликнинг йўқлиги, ўзаро қирғинбаротларнинг авж олиши сабаб бўлди. Мовароуннахрга араб халифалиги билан бирга ислом дини ҳам кириб келди. Ушбу диннинг назарий асослари мусулмонларнинг муқаддас китоби бўлмиш Қуръон ва Ҳадисларда акс этган бўлиб, ислом асрлар давомида юртимиз тарихи ва халқимиз тафаккурига катта таъсир кўрсатган. Бу ҳақда манбалар кўп ва биз шу сабаб бу тўғрида кенг тўхталмаймиз. Ислом фалсафаси ва унинг назарий ҳамда амалий масалалари ҳақида ҳам юртимизда манбалар бисёр. Исломда калом илми шаклланган ва у ислом илохиётининг ўзига хос фалсафий таълимотидир. У диний ақидаларни асослаб беришда Қуръонга таянади ва Оллоҳнинг ҳақлиги, уни оламнинг яратувчиси эканлиги, олам ва инсоннинг Оллоҳ томонидан яратилгани ва одамзотининг тангри олдида масъул эканлигини таъкидлайди. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом вафотларидан буён ўтган асрлар давомида исломда турли мазҳаблар ва оқимлар шаклланди, калом билан ёнма-ён маънавий жараёнлар силсиласида машшоийунлар ва таббиийунларнинг (Арасту фалсафаси ва табиатни ўрганишга ахд қилганларнинг) фалсафий қарашлари ҳам намоён бўлди. Қадимги Юнон фалсафаси анъаналарида сиёсий фаолият ва донишмандлик кўп холларда бир-бирига қарама-қарши қўйилган бўлса, ислом фалсафасида сиёсатга, аксинча, инсон фаолиятининг юксак бир шакли сифатида қаралади. Исломда давлатни бошқариш — бу санъат, аммо у “Оллоҳ ҳаммани тенг қилиб яратган” деган ижтимоий адолат таомилига амал қилмоғи зарур, ижтимоий адолат эса тенг ҳуқуқийликка амал қилиш туфайли барқарор бўла олади, деб ҳисобланади. Диний бағрикенглик ва дунёвий билимлар такомили. Мусулмон Шарқи, жумладан ислом жорий этилганидан кейин Ватанимиз худудидан етишиб чиққан буюк мутафаккирлар ижодида Оллох, инсон ва табиат

масалалари илохиёт ва дунёвий фалсафанинг муҳим муаммоларидан бири бўлиб келган. Биронта буюк аллома ва мутафаккир исломий қадриятлар мавзуини четлаб ўтмаган. Диний илмлар соҳаларида имом Бухорий, имом Термизий, имом Мотуридий ва имом Бурхониддин Марғинонийлар пешқадамлик қилганлар. Имом Бухорий (810-870йиллар) йирик илохиётчи, мухаддис сифатида 60 мингга яқин хадис тўплаган, улардан ишончли деб топганлирини махсус тўплам холига келтирган. Бу тўплам «Сахихи Бухорий» номи билан машҳурдир. Имом исо Термизийдан (824-892) “Сунани Термизий мерос бўлиб қолган. Бу мазхабнинг муҳим жиҳатлари калом ва илохиёт соҳаларининг пири Абу Мансур Мотуридий (вафоти 944 й.) нинг «Тавхид» ва «Таъвилот» асарларида ва Бурхониддин ал-Марғиноний (1123-1197) нинг «Ҳидоя» тўпламида ўзининг ёрқин ифодасини топган. Дунёвий илмлар соҳасида Муҳаммад ал-Хоразмий (783-850) ва Ахмад ал-Фарғоний (тахм. 797-865) бутун мусулмон Шарқи ва жахонда табиий ва аниқ фанлар ривожига салмоқли хисса қўшган буюк алломалардир. Муҳаммад ал-Хоразмий араб халифалигининг пойтахти Бағдодда «Донишмандлик маскани» («Байт ул-хикма») га рахбарлик қилган. Унинг «Астрономия жадвали», «Ҳинд ҳисоби тўқрисида рисола», «қуёш соати тўқрисида рисола», «Мусиқа хақида рисола», «Тиклаш ва қарши қўйиш ҳисобига оид мухтасар китоб» каби асарларида алгебра соҳасига асос солинди. Шарқ халқлари орасида «Буюк математик» унвонига сазовор бўлган Ахмад ал-Фарғоний (тахм. 798 й. да қувада туқилган) астрономия ва математика соҳаларида ном таратди. Унинг «Самовий жисмлар ҳаракати ва юлдузлар фанининг мажмуаси хақида китоб», «Астрономия асослари», асарларида коинот ҳаритаси тузилди. Ер ва фазовий сайёралар хажми, иқлимлар, жўқрофий кенгликлар тўқрисида кузатувчилар орқали асосланган янги маълумотлар берилган, илм-фаннинг янги йўналишларига асос солинган. қўлга киритилган маълумотларни умумлаштириш, тадқиқотда

хиссий ва ақлий мушохада муштараклиги алломага хос хусусиятлар сифатида дунёқарашни шакллантиришнинг муҳим омиллари бўлиб келди ва ундан кейин яшаган илм ахлига таъсири сезилиб турди. Фалсафа, табиатшунослик ва тиббиёт тарихини Форобий, Беруний ва Ибн Синосиз тасаввур қилиб бўлмайди. Абу Наср Форобий (873-950) – мусулмон Шарқида Арастудан кейин «иккинчи устоз» унвонига муяссар бўлган йирик мутафаккир ва аллома. Унинг қаламига 160 дан зиёд асар мансуб бўлиб, улар асосан қадимги юнон олимлари асарларидаги табиийилмий ва фалсафий муаммолар шархлаш ҳамда бу соҳаларнинг долзарб масалаларини тахлил қилишга бақишланган. Мутафаккир оламни икки кўринишда: «Вужуду вожиб» (оллох) ва «вужуди мумкин» (барча моддий ва рухий нарсалар) мисолида талқин қилади, барча нарсалар «вужуди вожиб» туфайли яшаш ҳуқуқига эга бўлади. Улар ўзаро бир-бири билан сабабий тарзда боқланади. Сабабсиз оқибат бўлмаганидек, оқибатсиз сабаб ҳам бўлмайди, дейди Форобий. Олам сифат, миқдор, жавҳар, акциденция (муҳим бўлмаган хосса), имконият, зарурият ва тасодифият, макон ва замон, ҳаракат ва ривожланиш каби тушунчаларда ифодаланади. Билиш жараёни ақл ва сезгилар орқали юзага келади. Билишда ақл ва мантиқ илмининг мақоми беқиёсдир. Ақл воситасида инсон илм-фанни яратади. Мутафаккир ўз асарларида комил инсон, фозил фуқаро, одил хукмдор, бахт-саодат, унга эришиш йўллари, давлатнинг хусусиятлари, ахлоқий ва ақлий тарбия, ижтимоий истиқбол тўқрисида илқор қояларни илгари сурган. Форобийнинг Шарқ халқлари фалсафий тафаккури ривожига бўлган таъсири сезиларли бўлган. Абу Райхон Беруний (973 — 1048) деярли барча фан соҳаларида ижод этган буюк қомусий аллома ва машҳур мутафаккирдир. У яратган 152 та асардан 28 таси бизгача етиб келган. Унинг табиатни ўрганишдаги хизмати каттадир. Аллома жисмларнинг ўзаро тортишуви, қуёш ва Ойнинг тутилиши, зарра, инерция ва сунъий танланиш, ривожланиш аномалияси, Ер қаърида рўй берадиган геотектоник силжишлар, Ер қиёфасининг тадрижий

тарзда ўзгариб туриши, хилма — хил оламлар тўқрисида илмий башоратларни илгари сурган. Унинг фалсафий қарашлари табиий-илмий қарашлари таъсирида шаклланди. У модда ва замон, қонуният, зарурият ва тасодифият, ҳаракат ва ривожланиш, зиддият, сабаб ва оқибат каби фалсафий муаммоларга катта эътибор берган. Берунийнинг асарларида билиш масалалари муҳим мақомга эгадир. Билишга бўлган қизиқишнинг иккита сабаби бор. Биринчидан, бу ўзига хос лаззатдир. Иккинчидан, билишдан мақсад одамлар эхтиёжларини қондиришдир. Билиш сезгилар етказиб берган маълумотлардан бошланади. Улар билишнинг юқори босқичи ақлий билиш учун ўзига хос кўмакчи ва асос бўлиб хизмат қилади. Билимнинг чинлиги кузатув ва синов — тажриба орқали белгиланади. Улар туфайли ашёларнинг муҳим жиҳатлари ўрганилади, уларнинг миқдорий томонлари аниқланади, билиш жараёнининг самарадорлиги ошиб боради. Берунийга кўра, инсон қиёфаси табиат таъсирининг натижасидир. Унинг ички қиёфасига келсак, уни инсон чексиз саъй-ҳаракатлар оқибатида тубдан ўзгартириши мумкин. Ҳар бир киши ўз хулқ-атворининг сохибидир. Жамият тадрижий ўзгаришлар орқали ривожланиб боради. Адолат, фуқаро учун қамхўрлик, зулмни бартараф этиш, жамиятни ақл ва адолат туқи остида бошқариш мутафаккирнинг идеалидир. Абу Али ибн Сино (980-1037) буюк аллома ва мутафаккир. У Бухоро яқинидаги Афшона қишлоқида туғилиб, Ҳамадонда вафот этган. Ибн Синодан қолган маънавий меърос тахминан 280 номдан зиёдроқдир. Улар тиббиёт, фалсафа, мантиқ, психология, ахлоқ, мусиқа, фармакология ва бошқа соҳаларга бақишланган. Олимнинг «Шифо китоби» «Тиб қонунлари», «Билимлар китоби», «Табиат дурдонаси» каби асарлари машҳурдир. Борлиқни талқин этишда Ибн Сино Форобий изидан бориб, уни «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин»дан иборат, деб эътироф этади. «Вужуди вожиб» биринчи сабаб вазифасини бажаради. «Вужуди мумкин» эса унинг оқибатидир. Яратилиши доимий бўлганлиги учун яратилган

«вужуди мумкин» ҳам абадийдир. Олимнинг сабабиятга оид мулохазалари эътиборга моликдир. Унга кўра, сабаблар моддий (муайян холатни келтириб чиқарувчи сабаб), фаол (муайян холатни ўзгартирувчи сабаб), шаклий (турли хил қувватлар билан боқланган сабаб) ва тугалловчи (барча сабабларнинг пировард мақсади) сабаблардан иборатдир. Ибн Сино Закариё ар-Розий ва Беруний каби жахон фалсафий тафаккури тарихида биринчилардан бўлиб кузатув ва тажрибага муҳим эътибор қаратди. Масалан, аллома улар кўмагида хастанинг холати, келажакда кутилаётган кайфияти, дори-дармонлар таркиби, инсон ва атрофмухит ўзаро муносабати муаммоларини хал этишга уринди. Хуллас, Марказий Осиёда илк ўрта асрлар даврида кенг тарқалган ислом дини, исломий таълимотлар, тасаввуф фалсафаси, имом Абу Ҳанифа, имом Бухорий, имом Термизий, имом Мотуридий ва имом Бурхониддин Марғинонийлар ғоялари, Мусо ал-Хоразмий ва Ахмад ал-Фарғоний тадқиқотларида илгари сурилган табиий-илмий қоялар, Форобий, Беруний ва Ибн Синонинг табиий-илмий қарашлари, фандаги янги йўналишлар биринчи галда мусулмон Шарқи, қолаверса, бутун жахон табиий-илмий ва фалсафий тафаккурининг равнақига ҳаётбахш таъсир кўрсатди. Тасаввуф ва унинг тариқатлари. Тасаввуф фалсафий оқим ва диниймаънавий ходиса сифатида ислом дини доирасида (кўпгина ички сабаблар ва баъзи ташқи унсурлар — буддавийлик ва хиндийликнинг илк диний тасаввурлари, шарқий христиан таркидунёчилиги, неоплатонизм кабиларнинг таъсири остида) пайдо бўлди. Тасаввуф учун вахдоният — Оллохнинг бирлиги, Оллох ва оламнинг порлаб туриши, фано бўлиш, ориф шахсининг тангри таоло билан рухан бирлашиб кетиши каби мушохадалар муҳим аҳамият касб этади. Бу оқим намояндалари ва тарафдорларини сўфийлар, деб атаганлар ва «сўфизм» атамаси шундан пайдо бўлган. Расмиятчилик, ақидачиликни тасаввуф ахли қабул қилмаган. Уларнинг фикрича, иймонэътиқоднинг мохияти Оллохдан бошқа нарсага мухтож бўлмаслик, хеч қандай мулкнинг қулига айланмаслик, борига сабр-қаноат

қилиб яшашдир. Оллохга етишиш учун қалбни поклаш, нафс балосидан озод бўлиш даркор. Ана шундагина инсон дили нур билан тўлади, нуқсонларни бошқалардан эмас, ўзидан излайдиган даражага кўтарилади, Ҳақ сари яқинлашади, бемаъни қараш ва тушунчаларнинг қуллик кишанидан ўзини озод қилади, чунки инсон қалби ҳурдир. Бутун ислом оламида кенг тарқалган тасаввуфнинг юртимиздаги энг кенг танилган йўналишлари кубравия, яссавия, нақшбандия тариқатсулукларидир. Кубравия тариқатининг асосчиси Нажмиддин Кубро (1154-1226) Хевада туғилган, асарлари орасида «Шархус-сунна вал-масолих", «Усули ашара», «Фавоихул-жамол» кабилар машҳурдир. Кубравия тариқатининг мохияти ўнта усулда мужассамлашган. Булар — тангрига ўз хохиши билан юзлашиш, зухд фи дунё — ҳар қандай лаззатдан ўзини тийиш, таваккул — Оллохга эътиқоди поклиги учун барча нарсалардан воз кечиш, қаноат, узлат — хилватни ихтиёр қилиш, мулозамат аз-зикр — узлуксиз зикр, таважжух — Ҳаққа мухаббат қўйиш, сабр — нафс балосидан озод бўлиш, муроқаба — тафаккурга қарқ бўлиш, ризо — тангри хушнудлигини қозонишдан иборат. Кубро мўғуллар билан бўлган жангларда жасорат кўрсатган ва шахид бўлган. Мўғуллар Кубронинг номи улуқлиги, обрўси баландлигини ҳисобга олиб, унга озод бўлиши, омон қолиши мумкинлигини, бунинг учун эса қамал қилинган қалъадан чиқиб кетиши кифоя эканини билдирган. Аммо Кубро бундай жон сақлагандан кўра, ўз халқи билан бирга юрт ҳимояси йўлида жон беришни афзал кўрган. Ривоят қилишларича, ул зот қартайиб қолганига қарамай, жангчиларга фаол кўмак берган. Буни кўрган шогирдларидан бири «Устоз, анчадан бери байроқ кўтариб чарчадингиз, уни менга беринг», деганида, у «Агар кучим бўлганида қилич ёки камон олган бўлар эдим. Байроқни бизга қўйингда, сиз ё қилич ёки найза билан ёғийга қарши курашинг», деган экан. У байроқни шунчалик махкам ушлаган эканки, халок бўлганидан кейин, қўлидан байроқни олишнинг иложи бўлмаганидан, бир мўғул Кубронинг қўлини кесиб олган экан.

$Яссавия тариқатининг асосчиси Хожа Ахмад Яссавий (1166 йилда вафот этган). Туркистоннинг Сайрам музофотида туғилган, машҳур мутасаввиф Юсуф Ҳамадонийнинг (1140 йилда вафот этган) таълим- тарбияси билан вояга етган, ориф мақомига эришган. Яссавий устозининг вафотидан кейин муайян бир муддат унинг мақомида турган, сўнг эса бу мақомни Абдухолиқ \иждувонийга қолдириб, Ясси — Туркистон шахрига қайтади ва ўз тариқати, йўл-йўриқларини ташвиқ этиш билан машқул бўлади. Яссавийнинг оддий халқ тушунадиган услубда ёзилган, тасаввуфий қарашларини акс эттирган хикматлари девонида ўз аксини топган. Унда илохий ишқ, Ҳақ васлига етишиш, унинг ишқида парвона бўлиш, ундан бошқа нарсага кўнгил қўймаслик хақида фикр юритилган. Яссавий риёзат, чилла, зикрга алохида аҳамият бериб, ҳаётининг аксариятини чиллахонада ўтказган. Яссавий тариқати Туркистон ўлкаси, Озарбойжон, Туркия, Шимолда — Қозон шаҳригагача, Ғарбда — Болқонгача кенг тарқалган. Машҳур мутасаввиф Юсуф Ҳамадонийнинг (1140 йилда вафот этган) таълим-тарбияси билан вояга етган яна бир улуғ зот - Баҳоуддин Нақшбанд (1318-1389 йиллар) нақшбандия тариқатининг асосчисидир. Бу таълимотнинг мохияти «Дил — ба ёру даст — ба кор» шиорида яққол ифодасини топган. Унга кўра инсон Оллох инояти натижаси бўлиб, бу дунёни унутиб қўймаслиги лозим, унинг қалби доимо Оллохда, қўли эса мехнатда бўлмоғи лозим. У тасаввуфнинг барча тариқатлари сингари шариат, тариқат, маърифат ва хақиқат мақомларини эътироф этади. Нақшбанднинг таъкидлашича, шариат — ахдга вафо, исломнинг бешта асосий талабига риоя қилиш, дил ва тил бирлиги. Тариқат эса, ўзидан кечиш, фано бўлишдир. Ҳақиқат — бехуда ишлардан узоқлашиш, хақ ишларга боғланиш. Демак, шариат — қонун, тариқат — йўл, қонун вужуд ва қалбни тарбиялайди. Йўл эса кўнгилни поклаб, руҳни илохий қувватдан бахраманд қилади.$

Кубравия, яссавия ва нақшбандия таълимотлари маънавиятимиз тарихида жуда катта ўрин тутган ва ўз таъсирини ҳалигача сақлаб келмоқда. Ватанимиз цивилизациясининг шарқ халқлари, араб маданияти ва ислом фалсафаси ривожига таъсири ниҳоятда катта бўлган. Унинг худудида араб халифалигидан нисбий мустақилликка эришган давлатларнинг ташкил топиши, халқимизнинг бақрикенглиги туфайли янги марраларга эришилди. Дунёвий ва диний соҳалардаги маданий-маънавий юксалиш мазкур уйқониш даврининг ёрқин тимсолидир. «Авесто» анъаналари, табиатни ўрганишдаги ютуқлар, гуманитар соҳадаги ижобий силжишлар, Шарқ халқлари, араб маданияти ва ислом фалсафаси ривожига самарали таъсир кўрсатди. Ўша даврда жахон миқёсида Ватанимизнинг маънавий- интеллектуал нуфузи ортиб борди. У жахондаги йирик маданият ва илм-фан марказига айланди. Афсуски, бу маданий уйғониш мўғул босқини туфайли таназзулга юз тутди. Амир ва султонлар ўртасидаги ўзаро ихтилофлар, ноахиллик Чингизхон босқинига қўл келди. Бу босқин мўғулларнинг 1218 йилда Ўтрор шахрини босиб олиши, унинг хокими, Хоразмшохнинг қайноғаси, Инолчиқни банди қилиши ва қулоғига қайнаб турган кумушни қуйиб юборишдек хунрезликдан бошланди. Муғулларнинг хукмронлиги даврида ана шундай қонхўрлик тинимсиз давом этди. Кўркам шаҳар ва қишлоқлар вайронага айланди, иқтисодиёт таназзулга юз тутди. Илм-фан, маданият, жумладан фалсафа илми ҳам инқирозга учради. Гарчанд уқувсиз хукмдор Муҳаммад Хоразмшох салтанатни сақлаб қола олмаган бўлса-да, халқимизнинг босқинчиларга қарши кураши асло тўхтагани йўқ. Баъзи тарихий манбаларга кўра, ўша даврда ниҳоятда катта худуддан 600 мингга яқин қўшин тўплаш мумкин эди. Бу қўшин тўпланганида ва тажрибали лашкарбошига топширилганида Чингизхон салтанатни босиб олиши гумон эди. Инсониятнинг ўтмишини яхши биладиган баъзи олим ва мутахассисларнинг фикрича, агар шох ўзининг ёвқур ўғли Жалолиддинни аввал бошданоқ тахт вориси этиб тайинлаганида

ва қўшиннининг ихтиёрини унга топширганида, нафақат Осиё тарихи, балки жахон тарихи бошқачароқ йўлдан кетиши мумкин эди. Афсуски, тарих «Агар ундай бўлмаганида эди...» қабилидаги тамойилларни тан олмайди. Чингизийлар босқини Ватанимиз маданий тараққиётини бир неча асрлар орқага суриб юборди. Ўша даврда босқинчиларга қарши курашнинг энг атоқли вакили Жалолиддин Мангуберди эса миллатимиз озодлиги учун олиб борган курашининг тимсоли сифатида тарихимиз сахифаларида абадий қолди. Амир Темур ва темурийлар даври фалсафаси. Инсоният тарихида шундай даврлар борки, унда буюк ишларга тайёр миллатлар, ўзининг йўлбошчилари етакчилигида, тарихнинг муайян қисқа босқичларида минг йилларда қўлга киритиш мумкин бўлган натижаларга эришганлар. Айнан ана шундай даврлар инсоният тарихига шу миллатга мансуб буюк кишиларнинг ўчмас номини битади, жахон маданиятини бойитади, умумбашарий тараққиётга катта хисса бўлиб қўшилади. Темур ва темурийлар даври худди ана шундай, мўғул босқинчиларидан озод бўлган халқимизнинг миллий дахоси энг юксак чўққига кўтарилган даврдир. Бу давр фалсафаси халқимизнинг сохибқирон Темур бошчилигида озодликка эришган ва мустақилликни сақлаш ҳамда мустахкамлаш учун амалга оширган буюк ишларининг ифодасидир. Бу халқимизнинг марказлашган давлат тузиш, миллий давлатчилигини тиклаш ва барқарор қилиш, мустақил яшаш орзуларининг ушалган давридир. Муғуллар ўрнатган мустабид тузумнинг Амир Темур дунёга келган даврида ерли ахоли ўртасида чуқур ижтимоий ва маънавий уйқониш жараёни бораётган эди. Бу жараён, «Тарихи, ўша даврдаёқ, минг йилликлар қаърига кетган буюк халқ мустамлакачилик азобида ётаверадими?» ёки «Мустақиллик учун кураш олиб боришда давом этади ва озодликка эришадими?»- деган асосий саволлар атрофида рўй бераётган эди. Муғуллар мамлакатимизни сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан истило қилган эдилар, аммо уни маънавий бўйсўндириш, маданий жиҳатдан мўғулларнинг

устунлиги тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди. Кўчманчилик ва шаҳарларни ғорат қилишдан бошқасига ярамайдиган, ўтроқ ҳаётга менсимай қарайдиган Чингиз авлодлари маънавий ва маданий жиҳатдан ўзларидан устун бўлган халққа нима ҳам бера олар эдилар? Улар ўз хукмронлигининг охиригача ҳам Ватанимизда бирорта тузукроқ яшаш мумкин бўлган янги шаҳар барпо этмадилар, маданият ўчоқларининг юксалиши учун имкон бермадилар, ерли ахоли орасидан чиққан баркамол кишиларни қиличдан ўтказиб турдилар. Аммо халқ иродасини бука олмадилар, унинг озодлик ва мустақилликка интилишини тўхтатиб қўя олмадилар. Амир Темур ана шу ҳаракатнинг натижаси, халқининг миллий ғояларини рўёбга чиқариш учун тарихий шаклланган зарурият, ўша пайтда ҳарбий уюшқоқлик, сиёсий хушёрлик, фодокорлик жиҳатидан жахонда тенги йўқ миллатга айланган халқ дахоси яратган буюк жахонгир эди. Халқ жахонгирга айланганида ўзининг жахонгирини яратади. Гохида бир жахонгир миллат бошқасини уйғотиб юборади. Бу эса тарихнинг муайян худуддаги энг бурилиш нуқталарига тўқри келади. Баъзилар Темур фалсафий асарлар ёзмаган-ку, унинг фалсафага алоқаси борми, деб ўйлайди. Аслида Темурнинг ҳаёти ва фаолияти фалсафадан иборат эмасми? у фалсафий хулосалар чиқариш учун бошқа кишиларнинг ҳаёти ва асарларидан ҳам мазмунлироқ ҳаёт эмасми? Фалсафани фақат китоблардангина ўрганиш мумкинми? Аслида, фалсафани тўла-тўкис китобга тушириб бўлмайди. Китобга туширилган фалсафа муайян тизимга келтирилган фалсафий билимлар ситемаси холос. Темур ва темурийлар даврини тарих фалсафаси ва фалсафа тарихини уйқун тарзда ёзиш орқали нисбатан тўқри ифодалаш мумкин. Амир Темурнинг ҳаёти, унинг фаалияти, темурийлар давридаги маданий жараёнлар, илм-фан ривожи каби масалалар эса бир неча фалсафий китоблар, ўнлаб тадқиқотлар учун мавзу эканлиги аниқ. қолаверса, Темур ва темурийлар каби илм-фан, маданият ва санъатни, фалсафа ва адабиётни нозиктаъб тушунган, ўзлари ҳам бу соҳаларда ажойиб ютуқларга эришган сиёсий сулолаларни жахон

тарихидан топиш қийин. Бу сулола вакиллари орасида шеър ёзмаган, адабий машқлар қилмаган, фанмаданиятга қизиқмаган бирор темурийзода бўлмаса керак. Тарих шундан далолат берадики, юртбошлиқлари фан ва маданиятга қизиққан, маънавиятни юксакликка кўтариш учун кўрашган ўлкада бу соҳаларда хақиқий юксалиш бўлади. Сиёсий таъминланганлик, бошқа соҳалар билан биргаликда, маданий тараққиётнинг энг асосий омили эканлигини рад қилиш унчалик ўринли эмас. Маданиятпарвар ва миллатпарвар Амир Темур ва темурийзодалар ўша давр маънавий тараққиёти учун сиёсий ва иқтисодий асосларни тўла-тўкис яратган арбоблар эди. Халқимизнинг асрлар оша улар руҳига миннатдорлик туйқуси билан ёндашуви, халигача ўз фарзандларига бу сулола вакиллари номларини қўйиб юриши, бугунги кунларда ҳам ўша замондан ташбехлар излаётганининг сабабларидан бири ҳам ана шунда. Амир Темур ибн Тарағай Баҳодир (1336-1405) Кеш (Шахрисабз) шахри яқинидаги Хўжа илқор қишлоғида дунёга келди. Унинг энг асосий тарихий хизматлари шундан иборатки, у мўқулларнинг босқинчилик ва вайронкорликларига қарши курашиб, ўрта Осиёни улардан халос этди. Майда феодал ва мулкдорларнинг ўзаро низоларига барҳам бериб, кучли марказлашган давлат барпо қилди. Мамлакатда тартиб-интизом ва қонун устуворлигини таъминлади. Унинг даврида «Куч — адолатда» тамойили амалга ошди, иқтисод ва маданият юксалди, ўзга мамлакатлар билан мустахкам алоқалар ўрнатилди. Амир Темур мохир ҳарбий саркарда сифатида ном қозонди. У ўз ҳаётини Мовароуннахр халқининг фаровонлиги, юрт ободончилиги учун сарфлади, унинг даврида хашаматли бинолар, қурилиш иншоотлари, гўзал боқлар бунёд қилинди, мактаб ва мадрасалар, масжидлар қурилди, мамлакатимиз Шарқнинг гўзал худудига айланди. Темурнинг яна бир улкан хизмати шуки, у маданият ва илм-фан хомийси сифатида машҳур бўлди, ўз саройига олиму фузало ва дин арбобларини тўплади. Хожа Афзал, Жалол Хокий, Мавлоно Хоразмий,

$Мавлоно Мунший ва бошқалар унинг саройида илм-фан ва бадиий ижод билан машқул бўлдилар. Бобур Мирзонинг хабар беришича, ўша даврда Самарқанд энг гўзал шаҳар эди. Испан сайёхи Р. Г. Клавихо Самарқанднинг гўзаллигига қойил қолган эди. Темур хукмронлиги даврида ички ва ташқи савдо кучайди. Айниқса, Ҳиндистон, Хитой, Русия, араб мамлакатлари билан алоқаларнинг кучайиши Темур салтанати иқтисодий қудратини оширди. Темур ва темурийлар даврида ислом дини ва тасаввуфга катта эътибор берилди. Ислом дини ўша даврда асосий мафкура бўлиб, марказлашган давлат барпо этишда, иқтисод, маданият ва илм-фан соҳасидаги мақсад ва вазифаларни амалга оширишда назарий асос бўлиб хизмат қилди. Темур ўз фаолиятида унга таяниб иш кўрди. Темурийлар даврида тасаввуф таълимоти кенг қулоч ёйди. Сохибқирон тасаввуф қоидаларидан мамлакатдаги салбий иллатларни йўқотишда, турли жанжал ва низоларни бартараф қилишда, хақиқат ва адолат ўрнатишда, инсонпарварлик қояларини тарқатишда фойдаланган. Темур тасаввуфдаги покланиш, тўқри ва софдил бўлиш, зино ва фахш ишлар билан шуқулланмаслик, ҳаром-ҳариш ишлардан қочиш, халол мехнат қилиш, бирор касбни эгаллаш, мухтожларга мехр-шафқат кўрсатиш каби қояларни халққа сингдириш учун кураш олиб борди. Нақшбандлик тариқатининг йирик шайхлари бўлмиш Саййид Амир Кулол, Шайх Абу Бакр Тайободий, Мир Саййид Баракалар Темурнинг пирлари бўлиб, сохибқирон улар билан тез-тез мулоқот қилиб турган. Темурийлардан Шохруҳ, Улуқбек, Хусайн Бойқаро, Бобур Мирзолар давлатни бошқаришда, дин ва тасаввуф қоидаларига амал қилишда, илм- фан ва маданиятни ривожлантиришда унинг анъаналарини изчил равишда давом эттирдилар. Бу даврда меъморчилик санъати юксак даражага кўтарилди. Амир Темур Кўксарой масжиди, Шохизинда, Бибихоним мадрасасини қурдирди. Кешда (Шахрисабз) Оқсарой барпо қила бошлади. Мирзо Улуқбек даврида 1417-1420 йилларда Регистонда, кейинчалик Бухорода, 1432-1433 йилларда \иждувонда мадрасалар қурилди, Бибихоним$ $масжиди, Гўри Амир мақбараси қуриб битказилди. 1429 йили эса Улу\ бекнинг фалакиёт расадхонаси нихоясига етди. Хиротда ҳам кўплаб меъморчилик бинолари барпо қилинди. Улар жумласига масжид, мадраса ва хонақохлардан иборат бўлган Гумбази сабз, Алишер Навоий қурдирган «Ихлосия», «Низомия», «Шифоия» мадрасалари, Марв шахридаги «Хусравия» мадрасаси ва бошқалар киради. Навоий яшаган замонда Хиротда «Шарқ Рафаэли» деб ном олган Камолиддин Бехзод (1456-1535) ва шох Музаффар каби дунёга машҳур рассомлар ижод қилди. Бехзод «Зафарнома» китобига, Хусрав Дехлавийнинг «Ҳамса», Саъдийнинг «Бўстон» асарларига нақш берган ва Хусайн Бойқаро, Хотифий, Жомий ва бошқаларнинг расмини чизган, халқнинг мехнатини, табиат манзараларини хаққоний тасвирлаган. XIV-XV асрларда Мовароуннахр ва Ҳуросонда илм-фаннинг кўп соҳаларида юксалиш юз берди. Жахонга машҳур олимлар, табиатшунослар ва шоирлар етишиб чиқди. Тиббиёт, риёзиёт, хандаса, тарих, адабиёт, жуқрофия, педогогика, мантиқ, фалсафа, ахлоқшунослик ва бошқаларга эътибор берилди. Айниқса, бадиий адабиёт ва адабиётшунослик тез ривож топа бошлади, уларда ўша даврнинг муҳим ижтимоий муаммолари ва инсонпарварлик қоялари олқа сурилди. «Гул ва Наврўз» муаллифи Лутфий (1366-1465), «Бехрўз ва Бахром» асарини ёзган Биноий (1453-1512), «Тазкират уш-шуаро» (шоирлар хақида тазкира) нинг муаллифи Давлатшох Самарқандий, «Юсуф ва Зулайхо», «Махзан ул-асрор» (Сирлар хазинаси) асарларининг муаллифлари Дурбек (XIV-XV асрлар), Ҳайдар Хоразмий ҳамда Камол Хўжандий (1402 йилда вафот этган), Ҳофиз Хоразмий (XIV- XV асрлар), Исмат Бухорий (1365-1436), Яқиний (ХV аср), Ҳилолий (ХV аср), Атоий (ХV аср) ва бошқалар ўша даврда яшаб ижод этдилар. Бу даврда тарих фанига эътибор кучайди, йирик тарихнавислар пайдо бўлди. Темурийлар даврида Абдураззоқ Самарқандийнинг (1413-1482) «Матлаа ас-саъдайн ва мажмаъ ал-бахрайн» («икки денгизнинг қўшилиши»), Ҳофизи Абрунинг (1361-1430) «Зубдат ат-таворих»$ $(«Тарихларнинг сараси»), Муйиниддин Исфизорийнинг (1494 да вафот этган) «Равзат ал — жаннат фи авсоф мадинат», Фосих Ҳавофийнинг (1375- 1442) «Мужмали фосихий», Шарафиддин Али Яздийнинг (1454да вафот этган) «Зафарнома»си, Низомиддин Шомийнинг (Х1V аср ÕV асрнинг боши) «Зафарнома»си ва бошқалар машҳур эди. Ўша замоннинг энг машҳур тарихчилари Мирхонд (1433-1498) ва Хондамир (1475-1535) эдилар. Мирхонд Ҳиротда таваллуд топиб, шу ерда ижод қилган. Унинг асосий тарихий асари 7 жилддан иборат бўлиб, «Набиралар, подшохлар ва халифалар таржимаи холлари хақида поклик боқлари» деб аталади. У олти жилдини ёзиб вафот этади, еттинчисини набираси Хондамир ёзиб тугатади. Хондамир ҳам Ҳиротда туғилиб, ёшлигидан тарихнависликка хавас қўяди. У Аграда вафот этади. Унинг муҳим рисолалари «Макорим ул-ахлоқ», «Ҳабиб ус-сияр», «Вазирлар учун қўлланма» ва бошқалардир. Х1V-ХV асрларда мантиқ, табий-илмий фанлар, айниқса фалакиёт, фалсафа ва ахлоқшуносликка катта эътибор берилди. Мантиқ илмининг йирик вакилларидан бири Саъдиддин Тафтазонийдир (1322-1392) у Нисо вилоятига қарашли Тафтазон қишлоқида дунёга келади. Ёшлигидан илохиёт фанлари, араб тили, нутқ санъати ва мантиқ билан шуқулланади. Тафтазоний мадрасаларда мударрислик қилди. Туркистон, Ҳирот, Жом, \ иждувон мадрасаларида талабаларга дарс берди. Тафтазоний шухрати, илмий ишлари Яқин ва ўрта Шарқ мамлакатларига кенг тарқалди. Темурнинг таклифи билан аллома Самарқандга келиб, шу ерда умрининг охиригача яшади. Тафтазоний 40 дан ортиқ рисолаларнинг муаллифидир. Муҳимлари: «Тахзиб ал-мантиқ вал-калом» («Мантиқ ва каломга сайқал бериш») «Мухтасар ал-маоний» (Риторикага оид «қисқача маънолар»), «Ал- иршод ал-ходий», (Араб тили граматикасига оид «Йўл бошловчи рахбар»), «Ал-мақосид ат-толибин» («Фалсафа ва каломга оид «Толиби илмларнинг мақсадлари») ва бошқалар. Тафтазоний ўтмиш олимларининг жуда кўп асарларига шархлар ҳам битган.$ $Ўша даврнинг яна бир атоқли алломаси Мир Саййид Шариф Журжоний Астробод шахри яқинида туқилган. Журжоний Истамбул, қохира, Ҳирот, Шероз шаҳарларида бўлиб, улардаги олимлардан илм сирларини ўрганади. 1387 йилдан бошлаб Самарқанд мадрасаларида мантиқ, фалсафа, фалакиёт, фиқх ва адабиёт, мунозара илми ва бошқалардан дарс беради. Журжоний 50дан ортиқ рисолаларнинг муаллифи бўлиб, уларнинг аксарияти мантиқ, фиқх, фалсафа ва табиатшуносликнинг муҳим муаммоларига бақишланган. Олимнинг «Ат-таърифот» («Таърифлар»), «Одоб ул-мунозара» («Мунозара олиб боришнинг қоидалари хақида рисола»), «Суқро» («Кичик далил бўла оладиган хукм»), «Кубро» (Катта далил бўла оладиган хукм»), «Авсат дар мантиқ», («Мантиқда ўрта хулоса»), «Рисолайи вужудия» («Борлиқ хақида рисола») ва бошқа асарлари мавжуд. Булардан ташқари, Журжоний салафларининг, хусусан ибн Сино, Чақминий ва Насриддин Тусийларнинг асарларига шархлар ёзганлиги маълум. Умуман олганда, Тафтазоний ва Журжонийнинг фалсафий ва мантиқий қарашлари илм-фан ривожида катта хисса бўлиб қўшилди ва кейинги даврларда яшаган мутафаккирларнинг дунёқарашига самарали таъсир кўрсатди. Жахон илм-фани тараққиётига катта улуш қўшган буюк фалакиётчи олим ва давлат арбоби Муҳаммад Тарақай Улу\бек (1394-1449) математика ва фалакиёт соҳасида баркамол ижод қилган. Унинг отаси, Амир Темурнинг ўқли Шохруҳ Мирзо эди. Улуқбек ёшлигидан илм билан қизиқди. унга таниқли олимлар қозизода Румий ва \иёсиддин Жамшид устозлик қилдилар. У гарчи давлат арбоби бўлса ҳам, маданият ва илм-фан равнақига кўп кучини сарфлади, математика, астрономия, геометрия, тарих, кимё ва бошқа соҳаларда илмий тадқиқотлар олиб борди. Олимнинг дунёқарашида Афлотун, Арасту, Птолемей, Муҳаммад Хоразмий, ал-Фарқоний, Форобий, ибн Сино, Беруний ва бошқаларнинг асарлари муҳим ўрин эгаллади.$ $Улуғбекнинг улкан ишларидан бири унинг Самарқандда, Кўхак тепалигида, Оби Рахмат ариқининг бўйида, расадхона барпо этганлигидир. Ушбу расадхона қурилиши 1424 йилда бошланиб, 1429 йилда тугалланди. Олимнинг энг муҳим асари «Зижи жадиди Кўрагоний» деб аталади. Ундан ташқари, Улуқбек математикага оид «Бир даража синусни аниқлаш хақида рисола», астрономияга бақишланган «Рисолайи Улу\бек» ва тарихга оид «Тўрт улус тарихи» китобларини ёзди. Улуқбек мантиқ илми, фиқхшунослик, мусиқа ва адабиёт назариясини яхши билар эди. Олимнинг «Зижи» икки қисм, муқаддима ва 1118 юлдузнинг ўрни ва холати аниқлаб берилган жадваллардан иборат. Улуқбек ўз атрофига қобилиятли олимларни тўплади, ўзга мамлакатлардан иқтидорли алломаларни таклиф этди. Ана шундай олимлардан бири Ғиёсиддин Жамшид ал-Коший (1430 йилда вафот этган) бўлиб, у йирик риёзиётчи ва фалакиётчидир. Унинг асарлари «Мифтох ул- ҳисоб» («Ҳисоб калиди»), «Рисола ал-мухитийа» («Доира хақида рисола») ва бошқалардир. ХVI асрдан бошлаб Европа мамлакатларида унинг кашфиётидан фойдалана бошладилар. Тарихда Али қушчи номи билан машҳур бўлган Алоуддин Али ибн Муҳаммад қушчи (1403-1474) Улуқбекнинг шогирдидир. У илмий ишларини фалакиёт ва риёзиёт соҳасида олиб борди. Унинг асарлари: «Арифметика илми хақида рисола», «Мантиқ рисоласи», «Астрономияга оид рисола» ва бошқалардир. Али қушчи «Астрономияга оид рисола»сида Ой ва қуёш тутилиши қонуниятларини илмий асослаб берди. Олим табиат сирлари ва унинг қонуниятларини ўрганди, жисмлар ҳаракати ва уларнинг оддийдан мураккабга ўтиши тўғрисида ўз фикрларини илгари сурди. Умуман шуни таъкидлаш лозимки, Улуқбек ва у асос солган астрономия мактаби коинотдаги ходисаларни ўрганишда муҳим рол ўйнади, ўша вақтгача фанга маълум бўлмаган ходисаларни идрок қилиб, инсон ақл- заковатининг билиш имкониятларини кенгайтирди, кейинги даврларда яшаган олимларга самарали таъсир кўрсатди. Улуғбекнинг астрономия$