Уйғониш даврида Шарқ ва Ғарбдаги хуқуқий фалсафий қарашлар ривожланиши

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114.5 KB

Ko'chirib olish

Уйғониш даврида Шарқ ва Ғарбдаги хуқуқий фалсафий қарашлар ривожланиши Режа: 1.Ислом дини ва фиқҳшунослик алломаларининг диний - хуқуқий таълимотлари. 2. Уйғониш даври ва Шарқ олимларининг хуқуқий - фалсафий қарашлари . 3. А. Темур ва Темурийлар даврида хуқуқ, қонун, давлат категорияларининг ўзига хос хусусиятлари. 4. Ўрта асрлар Ғарб черков хокимиятчилиги ва инкивизицининг ҳуқуқий жараёнларга таъсири. 5. Ғарбда давлат ва диний - ҳуқуқий қонунларнинг ажралиши таснифи .

$Таянч тушунчалар Ислом, мусулмон ҳуқуқи, шариат, Фаробий, Беруний, Мотуридий, Марғиноний “Темур тузуклари” Амир Темур, адолат, бурч, эрк, христиан дини, инкивизация, давлат қонунчилиги ва шахс эрки. Уйғониш даврида Шарқ ва Ғарбдаги хуқуқий – фалсафий қарашлар ривожланиши VII аср охирларида ва VIII аср бошларида Мовароуннахр халқлари Араб ҳалифаликлари томонидан босиб олинди. Натижада Кавказ тогларидан Хинд океанигача, атлантика океапи киргоклари-дан Тянь-шан тогларигача бўлган худудда Араблар ислом динини маҳаллий халкларга зўрлаб сингдиришга ҳаракат кнлднлар. Аммо кўплаб халқ харакатлари, куролли кўзғолонлар диний мафкуравиЙ қарактерга эга бўлиб, улар халқ оммасини Араблар истилосидан но-розилнгининг ифодаси эди. Бу даврга келиб Исмоиллар (VIII аср-нинг ўрталари), Карматлар (1Х-Х асрлар) ҳаракатлари ўша давр хаётида тарихий воқеалар \исобланиб, улар бир қатор сиссий-хукуқий талаблар билаи чиққан эдилар. Ижтимоий адолат, ижтимо ий тенгсизлик, иқтисодий ҳамкорлик, демократик тамойилларнинг ривожланипш давлатчиликиинг асоси деб қисоблаган эдилар. Кар- матларнинг фалсафий-ҳуқуқий қарашларини Шарқгшнг буюк алло-малари Рудакий, ал-Маарий, Н.Хисрав, Ибн Сшго ва бошкалар қўллаб- қувватлагаштр. Ижтимоий адолат ва ижтимоий тенглик ғоялари бу давр хукук фалсафасининг асосий ғояларидан бири хисобланган. IX Асрнинг охирларидан бошлаб Марказий Осиёда ўзига хос Шарқ уйгониш даври (Реннесанс) бошлачиб, бу даврда фалсафий-қуқуқий, сиссий- маданий карашлар кескин ривожланади- Жуда кўплаб илмий, фалсафий, бадиий, ҳуқуқий рисолаларниш юзага кс- 1 лиши, ҳамда фаида қишилар инкилобий ўзгаришлар айнан мана шу даврга тўғри келади. Ўзбекистон бу$ $тарихий даврда жахон, цивили-зациясининг йирик фанда ва маданият ўчокига айланади. Жахонга машхур бўлган ижтимоий-фалсафий, хуқуқий фикр тараққиётинг йирик камоёндаларидан бири бу Абу Наср Форобий- 1 дир (873-950). Форобий ижтимоий фапсафани изчил таълимот сифатида иш-лаб чикан, шунингдек ҳуқуқ фалсафасининг ижтимоий фалсафаси-нинг бир кисми сифатида таҳлил этган мутафаккирдир. Унинг фик-рича, жамият тараққистининг муҳим муаммоларини қуйидаги фан-лар ўрганмоғи лозим. а) шаҳар-давлат ҳақидаги фанлар, яъни сиесий фанлар, сиёсатшунослик иолитология-ал-мадания, б) ҳукуқшупослик - юриспруденция яъни фикх ва в) мусулмон теологияси-калом. Шу-нинг учун ҳам Форобий ҳукуқ фалсафаси, унинг фалсафа ҳуқуки билан ҳамохангдир. Кдйд этилган фанларнинг бирортаси ҳам ижчи-моий билишнинг тўлалигича таъминлай олмайди. Бинобарин, ижчи-моий билишнинг, ижтимоий хақиқатга эришишнинг мураккаблигшш тушунган ҳолда бир нсчта фанлар мажмуигина мазкур ҳақиқатии билиш имконини беради. Шунинг учуи ҳам Форобий, ҳукук, фалс;1-фаси фақатгина фикх билан чекланмасдан, балки шариат қонунлари сиёсий - ҳук,укий фанларнинг ўзида мужассам этади. Форобий тьъкиддашича сиесий, хуқуқий фашар кишиларнинг хапн-ҳаракатларини, урф-одатларини, анъаналари ва удумларини, ахлоқии ва ҳуқукий нормаларини, уларнинг табиий эхтиёжларини ва улар-нипг ҳарактери, мақсадини амапга ошириш усулларини ҳамя.1 алоқида олинган субъскч- фаолимтида уларни намоён бўлишини, жа-мият ва шахсни бошкариш мсюдларини ўрганади. Шунингдек «Фозил ша\ар аҳолисининг қарашлари» рисоласи-да ҳар бир инсонни яхши яшаш ва олий даражага эришиши учун ўзаро ёрдамлашуви, киишларни бирлашуви зарурлиги \ақидаги Ғояни илшри суради. Ана шундагина қар бир инсои озодлиги ва эр-кинлиги таъминланади,деб$ $гаъкидлайди Форобий. Кишиларни давлатларга бирлашуви ^са табний воқелик бўлиб, унинг асосида инсон эрки етади, деб ху.чоса қилади Форобий. Ва айии чокда Форобий, зурлик адолатсизликни қоралайди. У зўрлнк қуллар ва беъмани кишиларга нисбатан тсз таъсирини кўрсатади, аммо зўрлик билан озодликни бугиб бўлмайди, дейди. Кўриниб гурибдики, Форобий қарашлари инсон, унинг эрки, озод-лиги, мустақиллиги учун интилиши мухим ўрин эгаллайди. «Одамларга нисбатан~аеб таъкидлайди Форобий-уларни бир-лаштириб турувчи ибтидо - инсонийликдир» 1 . Форобий инсон озодлиги ва эркинлигани таъминлашни ҳар кандай цивилизациянинг муҳим кўринишларидан бири деб билди. Жумладан у шундай деб ёзади: «Маданий жамият ва маданий шах,ар ёки мамлакат шундай бўладики, шу мамлакатни ақолисидан бўлган ҳар бир одам касб-хунарда озод, ҳамма баробар бўлади, кишилар ўртасида фарк бўлмайди, х,ар ким ўзи истаган ёки танлагап касб-хунар билан шутулланади. Одамлар чин маъноси билан озод бўлади- лар» 2 . Форобий ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ҳукукий қарашларини, ўзинипг «Ижтимоий сиёсат», «Бахт-саодачта эришув тўғрисида», «фозил шахар одамларнинг фикрлари»даги мумтоз рисолаларида инсон ижтимоий қаетининг паёдо бўлиши ва давлатни бошқаришда қук.укий-фалсафий маьлумотни аҳамияти, фозил давлатларда ижги-моий-сиёсий муносабатларига фадсафий, \уқуқий ва ахлоқий та-мойиллари ва қоидалари хақшга ҳам. фикр юритган. Хусусан «Фозил шаҳар аҳолисининг қарашлари» рисоласида фазш^ати бўлган жамоа-шаҳар аҳолисини асосиЙ сифат белгилари бу юксак маънавийлик, мехнатсеварлик, илм-фанга интилиш, ўзаро х.амфикрлик, иззат-хурмат каби ахлок.ий-\укукий тамойиллар ҳукмрон бўлиши лозимлигини таъкидлайди. Ҳукук, фалсафаси Форобий фалсафий, ижтимоий-сиёсий карашларда ахлок. фалсафаси билан уйгунлашиб кетади. Ахлоқ инсон-нинг амалий$ $фаолиятини белгиловчи асосий мезон ҳисобланиб, унинг ҳатти-\ иракатларида намоён бўлади. Форобий хуқук. фалсафаси сиесат илмииинг ажралмас кисми бўлиб, жамоаии бошкаришда муҳим аҳамиятга эгадир. Модомики, ҳуқуқ фалсафаси сиёсат илмининг бир кисми экан, демак, у инсон-ни бшшш, унинг манфаатлари ва қаётининг манавий асосини гаш-кил этувчи му\им омил сифатида талқин этилади. Форобий ўзиншп «Эхсо ул-улум» рисоласида \ам сиесий-қукуқий қарашларини изоҳлади. Илм ўрганишни инсон комиллигининг олий кадрияти деб ҳисоблайди.Комил инсоннинг Ватан олдидаг^и бурчи ҳақидаги Форо- бийнинг фикрларида, сиесий етакчининг ролиняиг ҳам мухим экан-лиги ҳақидаги ғоя алоҳида ўрин эгаллаган. Форобий ўз даврининг буюк инсонпарвар мугафаккири сифа-тида кишилик жамимтиии урушларсиз, зулмсиз, жиноятчиларсиз, кашшокларсиз тасаввур қилган. Фукароларни бахтли бўлиши ва жа-миятни барқарорлиги тўғрисида, адолат тантанаси ҳакдда, тснглик, дўстлик, юксак маданиятли жамият қақида орзу қилиб колмасдан, унинг сиёсий-ҳуқуқий жиқатлариии илмий - фалсафий асослаб бер-ган эди. Форобий ҳуқуқ фалсафасида сиёсий-ҳуқуқий жараёнларни бошқариш муаммосига алоҳида эътиборини қаратади. Унинг қуйидаги таърифи х.уқуқ фадсафасининг моҳияти ва мазмунини тўла очиб беради; «Мавжудот ҳақидаги бидим қўлга ки-ритилса, шу ҳакда таълим берилса, - деб ёаади Форобий, мавжудот-дан бўлгаи нарсанинг зоти билинса, нарсанинг маъноси тушунилса, ишопчли далил-ҳужжатлар асосида {курсии-Б.Т.) шу нарса ҳакида мияда бир турли ишонч ва тасаввур пайдо булса, мана шу маълумот-га доир фанни фалсафа деймиз» Фалсафага берилган буидай таъриф айни пайтда ҳуқук, фалсафасининг таърифи дсйишимизга етарлнча асос бор. Форобий ижтимоий-сиссий, ҳуқуқий таьлимоти-да инсон борлиги фалсафаси, унинг ички дунёси, унинг тафаккури-нинг мантиқий ҳуқуқий жиҳатларига кенг ўрин берилган.$ $Фалсафа фақатгина табиат ҳодисаларини эмас, баики чжтимоий ходисаларни, унинг муҳим элементи бўлган инсоннинг х,атти-ҳаракатларини, фао-лиятини ўрганади. Шуниш учум \ам фалсафа каби қукуқ фалсафа-сини ҳам, ўзининг ацикдиги ва изчиллиги билан бошқа инсон ҳақи-да фанлардан ажрлиб тасвирланиди. «Одамлар фалсафа йўли билан исбот этилган мавжуд нарса хакида тўла ишонч ва каноатга эга бўладилар». «Фалсафа йўли билан исбот этилган » ҳуқуқий ҳодисалар эса ҳуқук фалсафаси х,исобланади. 2 Хукукий таълимотлар жамиятдан ташқарида мавжуд бўла ол-майди. Демак, идеал жамиятда хукуқий тизимлар ҳам одшюна бо-шқарилуви лозим. Бинобарин, бу жараемларни бошқариш эса Форо-бий таълимотида ик.ки турга булинади. Биринчидан кишиларни бахт-саодатга элтувчи бошқариш санъати, икинчидан эса кишиларни ёлгон бахтга эриштиручи бошкярув усулидир. Жамият ижтимоий--сиссий хаетипи бошқарув эса фақат кишиларни бахтли, фаровон ва адолатли жамиятда турмуш кечиришларини таъминланмоги керак. Бу эса, ўз мавбатида ахлоқий на \уқукий нормаларга, қонунларга қатьий амал қилиш асосидагина амалга оишрилиши мумкин. Форо-бий таълимотига кўра сиссий-хукукий жараёнларни бошқариш, жа- миятни бошқариш каби ўзиниш конун ва қояуниятларига эга. Фо-робий идеаи шаҳар-даааат концснциясида кулдорлик жамиятини адолатсизликка, тенгсизликка асосланган жамият деб хисоблайди. Бу тенгсипиқцан, адолатсизликлан кутулишнинг икки муқим омилини у кайд этади. Улардан биринчиси кишилар ўртасида ижтимоий ^иуносабатлар бирлик ва ҳамжиҳатликка, мсхнатсеварликка асосланмоги ксрак. Дехкончилик, чорвачилик тўқимачилик, баликчилик ва бошқалар каби мехнат фаолиятида том маънода тенглик, эркиатакка эришиш мумкин. Иккинчиси эса маърифат ва билим, яъни халқ бахт-саодати маърифатсиз, кишиларнинг илимини, акл- идрокини ривожлатирмасдан амалга ошириб бўлмайди. Бу хакда Америкалик машхур Шарқшунос олим Франц Роузентал узининг «Бшшмлар тантанаси» номли асарида тарихан ислом дини, фан ютуклари, илм бшган узвий боғлиқ ҳолда ривожланган. Жумладан, ҳуқуқшунослик фанлари ислом дини ва$

ислом фалсафаси билан чамбарчас боғлик. ҳолда тараккий этган. Ф.Роузентал, оригинал тарихий манбаларга асосланган қолда Мухаммад пайгамбаримизнинг «Хитойдан бўлса ҳам илм изла!» дег-ан фикрини келтириб, Шарқда «донишмаиднинг сиёҳи бандаларнинг ёруғ коии каби муқаддасдир!» деган концепцияга амал килган фалсафа ва ҳуқуқ фаиларининг моқиятини обскўрантизмда айблаш нотўрри дсб ҳисоблайди. Юкорида қайд этшпанлардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, ислом дини бутуп борлиги билан асосида тушунчалари ётади. Эьтиборга молик томони шундаки, фикх ҳукукшунослик фанларининг йигиндиси бўлиши билан бирга ислом фалсафасида ўзининг шюҳида урнига эга. Фикх мазмунига кўра Шарқ ҳуқуқ фалсафасининг мумтоз кўриницшарадан биридир. Чунки, у фақат юриспруденция бўлмай, балки ҳуқуқшунослик фан- ларининг инсон ҳатти-ҳаракатларини тартибга солувчи ҳуқуқий иормаларни фалсафий-ахлоқий, дипий жихатларини ўрганадиган таълимотдир. Дархақиқат, шариат ҳам ислом ахлокий, диний, ҳуқуқий кадриятлари ва мусулмон ҳуқуқ фаасафасидан иборат. Таълими рус исломшунос олими Н.П.Остроумовнинг таъкицлашича «шариат ўз қаърида илохни ҳуқуқ дурдоналарини (фикхни) ошириб етган океанга ўхшайдики, уларни юзага чиқармоқчи бўлган одам катта хавф-хатарни бўйнига олиб, шариат донишмандлипшинг тубсиз қаърига туигмоги лозим бўлади». 2 Ҳуқуқ фшюафасининг асосий масалаларидан бири бўлган иж-тимоий адолат ва фукароларнинг тенглиги Марказий Осиё мутафак-кирларининг дикхат марказида турган эди. Форобий кишиларнинг дунёга келишидан бошлаб тенг ҳуқукли эканлигини, аммо муайян ижтимоий мухит, объектив ва субъектив омиллар таъсирида, улар жамия! ҳаётида турлича харатерга эга бўладилар, ижтимоий ва ҳуқуқий иормаларга турлича муносабатда бўладилар-Форобий бу жараёнда жамиятни демократик бошқариш қонун, маънавиятининг устуворлигини, ҳамда адолатли, доно, камтарин, сиёсий етакчи бо-шқармош лозим деб ҳисоблайди. Буларнинг барчаси, Форобий

ҳуқуқий фалсафий таълимотининг узвий ажралмас қисми бўлиб, бой ўзбек мшший ҳуқуқий анъаналари, карашлари ва гоялар дурдонала-ридапдир. Ўзбекистонда ҳуқуқ фалсафаси тарихи қақида, фикр юритар эканмиз жуда муҳим ва жахонга машхур бўлган яна бир манбъа Бурхониддин Маргинонийнинг 1178 йшш Самаркандда ёзиб чоп этилган «Хидоя» асарини алоҳида таъкидлаш жоиз. «Хидоя» атама-сининг маъноси арабча «хидоя фи фуруъ агьфикх» деган тушунча-дан иборат бўлиб, тўғри йўлни кўрсатмок деган маънони англатади. «Хидоя»да ҳуқуқ фалсафасининг онтологиясигина эмас, балки унинг гносеологеяси ва социологяяси ҳам ўз ифодасшш топган, Умуман «Хииоя» асарида ҳуқуқ фалсафаси мавзуси, бизнингча алоҳида ил- мий тадқик.от мавзуси бўлиб, уни жиддий илмий таҳлил этиш вакти келди. Ислом фалсафасининг муҳим тушунча ва категориялари, ислом ҳуқуқ фалсафасининг асосий қонуни ва қоидалари талаблари, ҳу-қуқий ва ахлоқий қоидалари, жумладан тахорат, намоз, закот, рўза, хаж, курбонлик, оила. никох масалалари, шупингдек жиноят ва жазо масалалари ҳам атрофлича ёритилган. Рисолада мулк ва молия муаммосига, уларни шакллари ва таксимланиши, ҳамда суд жараёни билан боғлиқ бўлган ҳуқуқий-ахлокии масалаларга алоҳида ўрин берилган. «Ҳидоя»нинг мазмунида давлатлараро низолар, урушлар ва шу асосда эришилган бойликни таксимлаш ва айирбошлаш, инсон ҳаётидаги таъкиқлар ва ижозатлар, мазкур таъқиқ ва ижозатлар на-фақат алоҳида олинган шахсга, балки бир бутун давлат фуқаролари-га ҳам тегишли бўлган ҳуқуқий ва ахлоқий, сиёсий қоқцалар ва та-лаблардир. Шу ўринда бир нарсани таъкидлаш ўришш бўлар эди. Гап шундаки, «Ҳидоя»да фақат юкорида кайд этилган муаммолар эмас, балки хатто экологияга оид хам мухим гоялар мавжуд экан. Атроф-мухитни мухофаза қилишпинг ҳуқуқий -фалсафий жиҳатларига мазкур рисолада кепг ўрин бершгган. 1 Масалан, ҳатто, муридан чикадисан тутуннинг зарарли даражаси, муаллиф назаридан четда колмаган. Ҳуқуқ фалсафаси, сиёсий ва хукукий маданият билан узвий боғлиқ бўлади. Улар ўртасида умумийлик ва хусусийлик муносабат-лари, яъни

ҳуқуқ фалсафаси умумий тушунча бўлиб, ҳуқуқий маданият эса ҳуқуқ фалсафасининг муҳим жиҳати бўлиб, хусусийликни ташкил этади. Бу муаммонинг нақадар долзарб ва мураккаб сиёсий-ҳуқукий, фалсафий муаммо эканлигини кейинги пайтларда нашр этилган монографиялардаи, дарсликлардан ва кенг куламда олиб бо рилаёттан илмий-тадқиқотлардан ҳам билишимиз мумкин. Ўрта Осиёда яшаб ижод этган мутафаккирлариинг ҳуқуқий-фалсафий таълимотида адолат ва халқ манфаати, муаммоларига алоҳида эъти-бор этилган. Фикримизча, А.Навоийнинг барчага маълум ва машхур: Одамий эрсанг демагил одамий, Они ким йўқ, халқ гамидин гами -деб битилган байтлари ҳуқуқ фалсафасини муҳим муаммола-ридан бири халқ миллий манфаатларини ифодалайди. 1485 йилда Абдурахмон Жомий ўзининг «Хирадноми Искандарий» достонида Аристотсль тарбиялаган Искандар хусусида унинг асосий фазилати ўз зарарига булса ҳам, халк, фойдасини кўзлашдир: Майли бўлса хамки ўзига чарар, Халққа яхшшшкни ўйлар Искандар. Ёки унииг: Ул зийрак олим айтди бир сўзки, яхши Ғоят Мамлакатнинг таянчи дин эмасдур-адолат! деған байтлари мустақил давлатимизпииг ривожланиши билан боғлиқ асосий сиёсий-қуқуқий, фалсафии-ахлокий ғоялардаидир. Юқорида кайд этилган фикрлардан келиб чикд.ан қолда умуман Шарқ фалсафаси каби, ҳуқуқ фалсафаси тарихини қам қуйидага уч услубда ўрганиш мумкин: Биринчидан конкрет мугафаккирларнинг ҳуқук фалсафасига оид қарашлари сифатида, иккинчидан х,уқук фалсафасини ижтимоий-сиссий даврларга бўлиб ўрганиш, учинчидан эса, Шаркда ҳуқуқ фалсафаси шаклланишииинг ўзига хос хусусият-ларини умумий, назарий, ахлоқий асосларини ўргапишдан иборат-дир. Ана шулардан келиб чиққан ҳолда Марказий Осиёда ҳукуқ фалсафасини ривожланиш тарихини умуман фалсафиЙ, ижтимой-сиёсий, ҳуқуқий билимлар тизимлари билан боғлик қолда таҳлил этмок лозим. Улар бир-бирлари билан узвий боғлиқ бўлишидан

та-шқари, улар ўртасида тавофутлар ҳам мавжуа бўлган,- ва ҳуқуқ фал- сафаси эса мустакил таълимот сифатида ривожланган. Ҳулоса қилиб айтганда, Мовароуннахрда илмга интияиш, илм-ли бўлиш, инсон ҳаётининг мазмуниии ташкил этгап. Марказий Осиёда экзистенциализм фалсафасининг иьни, қаёт фа^юафасининг, яшаш фалсафасининг моҳияти яна шулардан иборат. Ўзбекист .;да қуқук. фалсафасииинг шаклланиши ва ривожланиши қакида акад. Э.Юсупов шундай дейди: "Марказлашган давлат фукаролари давлат томонидан яратилган қону!шар1'а риоя қилиши, жамият адолатли деб топган ахлоқий мсзонлар чегарасидан чикмаслиги х,ам керак бўлган- Бундай ҳуқуқий ва ахлоқий мезонлар тизими худонинг барча му. минлари сўзсиз бажариши шарт бўлган иродаси сифатида талқиц этилган" 1 . Узбекистонда яшаб ижод этган жуда кўплаб мутафаккирлар-нинг таълямотларида ҳуқуқ фалсафасининг муҳим муаммолари ат-рофлича таҳлил этилади. Ана шундай долзарб масалалардан бири-бу жамиятда адолат ва тенглик, биродарликни қарор топиши, инсоц акл-заковати, маданияти ва маънавияти билан боғлиқ эканлигидир. Бошқа бир буюк аллома Абдулла Авлонийнинг езишича, акд идрок-нинг тантана қилишига ишонмак лозим, чунки, "Акд инсонларнинг пири комшш, муршиди ягонасидир". Сиёсий-қуқуқий, ҳуқуқ фалсафасига оид бир катор юяларини олга сўрган буюк мутафаккир Абу Али Ибн Синодир. Ибн Сино таъкиддашича инсоннинг ҳатти-ҳаракатлари унинг яхши ва ёмон хулқишшг барчаси мухит, тарбияга ва адолатга боғлиқ бўлиб улар асосида инсон борлиги намоён бўлади. Жумла-дан, Ибн Сипо инсои яхши фазилатининг асосини тўрт турга бўла-ди. Бўлар донолик, жасурлик, акллидик, адолатпарварликдир. Инсон ўз маьнавий ҳаетини, ахлоқий- ҳуқуқий дунёкарашини такомиллаш-тириш ва бойитиш имкониятларига эга, Бўлардан ҳар бир киши туғри ва одилона фойдаланиши лозим. Ибп Сино ўзининг кигьала-ридан бнрида жамиятда кишилар ўртасида тенглик, адолат, покликка чакириб, шундай дейди:

Шундайдур аслида ҳает қонуни, Қўлдан келса бошкд қилардим уни. Беруний таълимотига кўра инсон ўз акли ва заковатя билаи бошка тирик мавжудотлардан фарқ кдлади ва у ички ва ташки по-кликка эга бўлиши лозимлигини таъкидлаган. Беруний фикрича ич-ки поклик аввало яхши ниятдан келиб чикади. Ташкя покликка эса инсон ҳак^қат ва ҳукуққа риоя кдлиш туфайли эришади. Инсон юксак фазилатлар сохиби бўлнши учун у ўзига раво кўрган нарса, ходисаларни ўзгаларга ҳам раво кўриши керак. Беруиийнинг сие-сий-ҳукук.ий ; ахлоқий қарашларида ростгуйлик гушунчаси алоҳида ўрин тугади. Ростгуйлик инсон ахлокий фазилати бўлиб, унга зид бўлган ёлгончилик эса жамият тараққиётига тўск.инлик капувчи ах- лоқсизлик деб тушунтирилади. "Ҳамманинг табиатида адолат бево-сита. севикли ва ҳамиша унинг яхшилигини билгаии каби ростгуйлик хдм шундай" 2 .Беруний фалсафий-ҳуқуқий қарашларида адолат-лиликка, ҳало;шикка, мавжуд ҳуқуқий ва ахлок,ий нормаларга риозг 1 қилиш нақадар муҳим эканлагига алоҳида эътибор каратган. Ёлғончилик-деб таъкидлайди Беруний-кипгани адолатдан юз ўгиртиради, у зулм, ёлғон гувоқлик омонатга хиёнат, бошкалар мул-кцни хийла билан ^узлаштириш, ўғрилик ва халкдарнииг бузилишига сабаб бўладиган бошқа емон хулқларни кишига яхши килиб курсатади. Беруний сиёсий-ҳуқуқий, фадсафий қарашларида бадхулқ, ах-лоқсяз, нияти бузук, кимсаларнинг муайян бир ишга аралашуви оки-бати, одатда ёмон бўлишини таъкидлайди. Инсон ўз фаолшггида мавжуд ҳуқукий-ахлоқий нормаларга риоя этиши зарур. "Ишга ния-ти бузуқ ва бадхулқ кишилар аралашиб колса, унинг (яъни мазкур ишнинг-Б.Т.) бузилиши турган гап"'. Демак, инсон ҳуқукий қарашлари, унинг давлат томонидан ур-натилган қонун ва қоидаларга риоя қилишқда ижтимоий мухитнинг роли, жамоанинг тарбиявий кучи алоқида аҳамиятга эга. Чунки, яхши хулқ яхшилик аломатиднр. Шундай қилиб, бу тарихий даврда Марказий Осиё мутафак-кирлари қукук. фалсафаси маълум маънода ҳает фалсафасининг аж-ралмас қисмидир.

Юқорида зикр этилган фикрларни биз Узбекистонда қуқук фалсафаси ривожининг бир мут-гча кейинги даврларда яшаб ижод этган ҳуқуқшунос, файласуф, езувчи ва шоир-, лари қарашларида ҳам кузатишимиз мумкин. Шундай қилиб, кадимги Рим ва Юнон ҳуқуқ фалсафаси ўзи-нинг специфик хусусиятларига эга, Ҳуқуқ фалсафаси бу тарихий , даврда алоҳқаа ҳуқуқий таълимот сифатида шакллланган булсада, лекин ҳуқуқ фалсафасига оид уларнинг қарашлари, мазкур соҳанинг такомилига ва ривожланишига кушилган муҳим хисса бўдди. Ҳуқуқ ва фалсафа муштарак фанлар бўлиб, жамият тараққиетининг муҳим омилларидан биридир. Қадимги Юнон ва Рим ҳуқуқий - фалсафий таълимотлари қонун, ҳуқук ва давлат тушунчаларини уларнинг иж-тимоий ҳаётидаги ахамиятини кўрсатиб, чексиз юридик Космосни билишга ташланган муҳим одимлардандир. Амир Тсмур тузукларида давлат ва ҳуқуқ фалсафаси Миллатнинг ўз-ўзини антлаши,унинг ўтмишини, тарихини ан-глашдан бошланади. Марказий Осие халкдари тарихига назар таш-лайдиган бўлсак, унда ижтимоий-сиесий, ҳуқукуй ва фалсафий фан-ларнинг муҳим муаммоларини таҳлил этган ва ривожлацтирган таълимотларнинг борлигига амин бўламиз. Афсус ва надоматлар бўлсинки, уларнинг таълимотларидан бе-бахра бўлганмиз. Ана шундай буток тарихий шахслардаи бири Амир Темурдир. Маълумки, у "Марказлашган йирик давлатга асос солгаи буюк сиймодир, Темур хукук фалсафаси билан бевосита шугуллапган эмас ва унинг мазкур муаммога багишланган алоҳида рисолалари ҳам биз-га маълум эмас. Аммо унинг фаолиятида, давлат бошқаруви амалиё-тида давлат ва ҳукуқ фанларига оид, уларни ижтимоий амалиётда кўлланилиши билан боғлиқ муҳим назарий ғояларни Темур хақидага манбаларда кўплаб учратишимиз мумкин 1 . Айникса, мусулмон ҳуқуқ фалсафаси, юриспрудеицияси ҳисобланмиш фикх таълимоти Темур қарашларида алоҳида эътиборга моликдир.

"Мусулмонларга диний масалалардан таълим бериб, шариат акидалари ва ислом дини илмлари: тафсир 3 , хадис 3 , фикх 4 дан дарс берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар гайик кил-дим" ,-дсб таъкидлайди Темур. Тарихдан маълумки, ҳар қандай давлат тузуми, маълум ижти-моий қатламларга, ижтимоий гурухларга таянган ҳолда фаолият юритади ва уларнинг манфаатларини ҳимоя қилади. Темур эса давлатни бошқаришда алоҳида ижтимоий гурухлар, синфлар манфаати-ни ҳимоя килмасдан, давлат тизиминин! 1 барча катламларига, ҳар бир фукарога суянади. "Миллатнинг дардларига дармон бўлмоқ ва-зифангиздир. Заифаларни кўринг, йўқсулларни бойлар зулмига таш-ламанг. Адолат ва озодлик-дастурингиз, рахбарингиз улсин" 1 - дейди Амир Темур. Темур буюк сиёсатчи ва давлат арбоби сифатида ўз .давлатининг сиёсий-лукуқий ва ижтимоий-фалсафий тамойилларини яратди ва "идора шаклини, унинг илкуларини кўрсатди". 2 Темур фалсафий-хуқуқий қарашларининг асосида адолат кате-гориясй алоҳида ўрин эгаллайди. Дарҳақиқат, хукуқ фалсафаси мар-казида инсон ва жамият муносабаглари масаласи туради. Инсон та-биатда мавжуд энг мураккаб мавжудот бўлиб, у барча фалсафий таълимотларнинг тадқиқот объектига айланади. Унинг адолатли ёки адолатсиз ҳатғи-ҳаракатлари эса хуқук. фалсафасининг тадқикот мавзуларидан бири ҳисобланади. "Ҳар мамлакатда адолат эшигини очдим, зулму-ситам йўлини тусдим",-дсган сўзлар Тсмурнинг адолат-ли жамият қуриш учун мазкур жамиячни аввало инсонпарвар шоҳ бошқариши лозим, - дсйди Темур. Унинг барча қштган ишлари дав-лат ва халқ томонидан кдбул қшшнган қонунлар ва ислом фалсафа-сига таянмоги керак. «Салтанатни мартабасини қонун-қоидалар асо- сида шундай сакдадимки, - деб ёзади. Амир Темур, - салтанатим ипшарига аралашиб зиён етказишга хеч бир кимсанинг қурби етмасди». 3 Адолатли демократик ва ҳук,уқий жамият қуриш учун мукаммал қонунлар мавжуд бўлиб, уларнинг ижросини таъминлаш зарур. Бундай

$қонунлар ўзбек халқининг бой кдцимш тарихи, урф-одати, анъаналари, фалсафаси ва маданйятидан келиб чикқан ҳолда улар-нинг мазкур хукукмй, ахлоқий, диний к.онунлари мазмунида ўз ифо-дасини топмоги лозимдир. Ана шундай хукукий нормалар ва фалса-фий-дииий карашлар йигиадиси бўлиб, кадимдан илми ал- фикх бўлган. Темур сиесий-\уқукдй, фалсафий карашларнинг тўлароқ бцниш учун бу ҳуқук,ий-фалсафий-диний таълимот ҳақида кискача тўхтаб ўтамиз. Юқорида таъкидланганидек, мусулмон қукуқ фалсафаси шакл-ланиши УТП-1Х асрларга тўғри келади ва бу соҳада тадқиқот олиб борадиганлар факлхлар, яъни қонуншунослар деб аталган. Бу даврда ҳуқук фаисафаси (яъни X аср урталарида) мустақил илм сифатида шаклланади.Шуиинг учун хам ҳуқуқ фапсафаси Шаркда, хусусан Марказий Осиёда Европага иисбатан анча олдин шаклланган. Ҳуқуқ фалсафаси бу даврда иккита бир-бири бвлан узвий боғлиқ икки муҳим вазифани бошқаришга каратилган. Биринчидан, илми ап Фикх ислом диний фалсафаси асосида оллохни тавсифлаш ва фуқароларнинг бурчини адо этишни,иккинчидан а) кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ; б) шахс ва давлат ўртасидаги муносабатларни; в) давлатлараро муносабатларни тартибга солиш қоидаларини ўрганишдан иборат бўлган. Шунинг учун ҳам, Шарқ ҳуқуқ фалсафаси, хусусан Темур қарашларида Юқорида қайд этилган ҳар икки вазифани ҳам бажа-ришга ва уларни такомиллаил иришга каратилган эди. Шунинг учун бўлса керак, Темур «шш ва диннинг машхур кишилари ўз масла-хатлари билан подшоҳларга ёрдам бериб келганлар»- дейди. У оли-му-уламолар олдида тез-тез маърўзалар қилган ва бу чикишларнинг асосий мазмунини адолат, инсоф, ҳуқуқ, шариат, иймон ва умуман инсон ҳаёти фалсафаси ташкил этгаи. Темур факихларга мурожаат кдпиб, «адолатсиз ишларни бар-тараф этувчи, ҳамда шариат ва конунларга мувофиқ чора тадбир-ларни айтсаигиз яхши булурди»'-дейди.$

Темур ўз фаолиятила давлат ва ҳуқуқ фалсафасининғ ислом дини қоидалари, шариат, фикх қонутшари асосида олиб боради. У масалан, давлат ва ҳуқуқ тушунчаларини бир-бири билан узвий боғлиқ ҳолда тадқин этади. Гарчи унинг давлати марказлашган дав-лат булсада, бутун ҳокимнят давлат бошлиги қулида бўлган. Лекин, Тсмур давлат ва халқ манфаатдари билан боғлиқ бўлган қарорлар қабул қшшшда мавжуд ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий муаммоларни ечишда турли даражалардаги кенгаишар чакириб, уламолар, дониш-мандлар фикрларини ўрганиш асосида кдрор қабул қилган. Темур бу ҳакдда шундай дсйди:"Давлат ишларининг тўққиз улуши кенгаш, тадбир ва машварат, қолган бир улуши эса-қилич билан бажо келтирилур' 0 . Салтанат яшларида тўрт нарсага амал кштгин, яъни кенгаш; 1) машварад маслахат; 2) катъий қарор, 3}тадбиркорлик, хушёрлик; 4) эхтиёткорлик" 3 . Б. Ахмсдовнинг таъкидлашича аль-фикх, Темур ва тему-рийлар даврида мусулмонларнинг ҳатти-ҳаракатини қонунлаштирувчи ислом таьлимоти, ислом асосида тўзилган ижти-моий ҳаётда юриш-туриш гарзидир 4 . Унинг таъкидлашича аль-^фикх тўрт манбага асосланган. Бириичи манба бўлиб қуръони мажид, иккинчи манба сунна 1 , учинчиси Ижмоъ, туртинчи манба эса қиёс 2 қисобланади. Бундан кўриниб турибдики, аль-фикх билан Марказий Осиё мутафаккирларининг қукук фалсафасига оид та- ьлимотини ай- н и бир нарса деб эътироф этмаслик керак. Аль-Фикх Шарқ юрис-пруденциясининг ўзига хос кўршшши сифатида, асосан мусулмон ҳуқуқ фалсафасини асосини ташкил этади Шарқ уйтопиш даврида, ҳукук. фалсафаси ислом фалсафаси ва ҳуқуқидан (шариат нормала-ри) ташқари дуиёвий илмлар ва ҳуқуқий таълимотларни ранг-баранг кўринишларини ўзида мужассам этган таълимотдир. Бу маънода Те-мур қарашларида ҳуқуқий-фалсафий фикрлар ал-фнкхнинг ва том маънодаги ҳуқуқ фалсафасининг бирлигидан иборатдир. Амир Темурнинг фалсафий-ҳуқуқий қарашларида инсоининг ички руҳий ҳолати ва унинг фикрлаш кобилияти, тафаккўрининг ижодкорлиги

$масалаларига кенг ўрин берилган, Инсоннинг энг буюк хусусияти унинг фикрлаш кобилиятига эга экашшгидир. Зеро, ин-сон, ўзининг амалий фаолиятида, ижтимоии ҳодисаларни бо-шқаришида, ҳиссиёти эмас, акд- заковатга таяпади. Амир Темур ри-воят ва х,уқуқ фалсафасида демократик тамойиллар, "тафаккурни Эркшшаштиришга эътиборини қаратади. Бинобарин, ҳуқуқий жараёнларни билишда бир печа одамнинг фикрини билиш, шу жа-раёнга оқд окилона қарор қабул килиш имконини беради. "Ҳар кимдан кенгаш олдим, қар кимдан фикр ўргавдим: кайси бири фой-далирок булса, уни калб хазинасида сакдаб, ишлата билдим,-" 3 дейди Амир Темур. Амир Темур ижтимоий ва кундалик ҳаётда инсон акдиии, фикрлай олиш кобилиятини аҳамияти катта экаьшигига эътибор эта-ди ва ҳар қандай муаммони, инсон фақат акд билан, мупюҳада би-лан ҳал этган рационал \ укук, фалсафасинипг ифодасидир. Бошқа жойда "Уйлаганимдек иш тутганлим, тадбирим такдирга туғри кел-ди," 4 - деб ёзади Сохибкирон. Амир Темурнинг ҳукуқий ва фалсафий қарашларида фан ва дин, мамлакатда адолатлилик.осойишталик, барқарорлик каби иж-тимоий-сиёсий, ҳуқукий тушунчалар тахлил этилади. У шариат псшволаридаи, жойлардаги адолатпеша масьул шахслар, ҳокимлардан фақат қонун ва шариат талаблари асосида иш юри-тишни талаб кдлади. Айникса олимлар, илм-фан пешволари давлат бошқарувчисининг яхши маслахатчилари булмоги керак. "Фан ва дишшнг машхур кишилари ўз маслахатлари билан подшохдарга ёрдам бериб келганлар. Сизлар эса менга нисбатан килмаяпсизлар.' Менинг мақсадим мамлакатда адолат урнатиш, тартиб ва тинчликни мустахкашшш, фукаронинг турмушини яхшилаш, юртимиз куршш-шини кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар менга ўз маслахатларингаз билан бу ишларни амалга оширишда кумаклашишингиз керак. Мамлакатнинг ахволи, девоннинг суёистеътеъмол қнлинганлиги ва кшшнаётганлиги, одций одамларнинг жойлардаги ҳокимлар томонидан кисиб куйилиши каби ҳоллар сизларга кўирок аёндир. Шулар ҳақида маълумот берсангизлар, бу каби адо-$

латсиз ишларни бартараф этувчи ҳамда шариат ва қопунларга мувофик чора- тадбирларни айтсангиз яхши бўларди". 1 Шундай қилиб, Амир Темур дунёкарашида давлат ва ҳуқуқ фалсафаси, давлат бошқаруви тизимида ҳуқукий ва диний норма-ларнинг нақадар муҳим аҳамиятга эга эканлиш ўз аксини тонган. "Темур тўзуклари"нинг ҳуқуқий-фалсафий аҳамияти алоҳида та-дқиқот мавзусидир. Зеро улар орқали Амир Темурнинг руҳий (нафсоний) ва шахсий сифатлари ўз аксини топади, унинг фикр- мулохазаларини тасвирлаб, у олиб борган сиёсий (яъни ҳуқуқий- ! Б.Т.) фалсафани ифода этади". 2 ; Дарҳақиқат Амир Темур шахсинипг тарихда тутган урнини ' тўғри тушуниб етиш, унинг сиёсий-ҳукуқий қарашларипи, ҳаёт фал-сафасини ангаамок, Ўзбекистонда ҳуқук ва давлаг фалсафасини ри-вожланиши таряхини билишнинг муҳим омилидир. I "Кимки Узбек номини, ўзбек миллатининг куч-қудратини, адо латпарварлигини, чексиз имкониятларини, унинг умумбашарият ривожига кушган ҳиссамни, шу асосда келажакка ишончини англамок-чи булса, Амир Темур сиймосини эслаши керак. Амир Темур шахсиии идрок этиш-тарихни идрок этиш демакдир. Амир Темурни англаш-ўзлигимизни англаш демакдир. Амир Темурни улуглаш-тарих каърига чукур илдиз отган томирларимизга, маданиятимизга, кудратимизга асосланиб, буюк келажагимизга ишончимизни мустахкамлаш демакд,ир" 4 . Амир Темурнинг давлат ва ҳуқуқ ҳак,идаги таълимотида уларнинг узвий боғликлиги ғояси ётади. Давлат мухит ва ҳукуқий нормаларсиз ривожланмайди ва айни пайтда ҳукуқий нормалар давлатдан ичкарида мавжуд фалсафасига доир муҳим назарий манба бўлиб, унда олга сурилган хозирги даврда мустақил давлатчшшгимизни мустахкамлашда муҳим аҳамиятга эгадир.

Президентимиз И.Каримов айтганидек, "Амир Темур тузукларини ўкдсак, худди бугунги замоннинг катта-катга муаммоларига жавоб топгандек бўламиз". Фома Аквинскнй Фома Аквинский (1226-1274 йиллар) христиан теологияси нуқтаи назаридан оригинал фалсафий-хуқуқий концепция ишлаб чиққан. Ҳозирги даврга қадар таъсирга эга бўлган томизм (янгиланган кўринишда неотомнзм) ғоявий оқими унинг номи билан боғлиқдир. Унинг фалсафий- ҳуқуқий қарашлари «Теология мажмуи», «Ҳукмдорларнинг бошқаруви тўғрисида» трактатларида ҳамда Аристотелнинг «Сиёсат» ва «Ахлоқ» асарларига ёзилган шархларда баён қилинган 1 . Унинг қонун ва қонун остидаги ҳуқуқ нисбати концепциясида энг умумий кўринишда кимнингдир у орқали ҳара-катга келтириладиган ёки бундан тийилтириладиган хаттиҳаракатларнинг маълум қоида ва ўлчови назарда тутилади. У қонунни аниқроқ қилиб қуйидаги тарзда таърифлаган: «Қонун жамиятга васийлик қиладиганлар томонидан эълон қилинган умумий манфаатта хизмат қиладиган ақлнинг маш-ҳур низомномасидир» (Сумма теологии, 1,^.90). Фома қонунларни қуйидагича тавсифлаган: 1) абадий қонун (1ех aeterna), 2) табиий қонун (1ех naturalis), 3) инсоний қонун (1ех humana) ва 4) илоҳий қонун (1ех divina). Абадий қонун олам таргиботининг умумий қонунидан иборат. У ҳодисалар ва коинотни (шу жумладан табиий ва ижги-моий жараёнларни) умумий алоқа билан бошқарадиган ва унинг муайян мақсадга қаратилган ривожланишини таъминлайдиган олий умумдунёвий йўналтирувчи асос, абсолют қоида ва принцип сифатида илоҳий акдни ифодалайди. Абадий қонун умумий қонун сифатида бирмунча хусусийроқ тусга эга бўлган бошқа барча қонунларнинг манбаи ҳисобланади. Табиий қонун ушбу қонуннинг бевосита намоён бўлишидир. Ушбу қонунга мувофиқ худо

томонидан яратилган бутун табиат ва табиий мавжудотлар (шу жумладан инсон ҳам), ўзларига хос бўлган туғма хоссаларига кўра, ўз табиатлари қоидалари (яъни қонун) билан белгилаб берилган ва тақозо этилган мақсадни амалга ошириш йўлида ҳаракат қилади. Алоҳида мавжудот сифатида худо томонидан қалб ва ақл (ақл-идрок ва бшшшнинг туғма, табиий зиёси билан) ато этилган инсон учун табиий қонуннинг мазмуни шундаки, инсонга эзгулик ва ёвузликни фарқлаш қобилияти табиатан ато этилган, у мақсад сифатидаги эзгуликни амалга оши- ришга қаратилган эзгуликка алоқадор ва эркин иродавий саъй-ҳаракатларга мойиддир. Бу инсоннинг амалий хулқ-атвори соҳасида {эзгулик уруғини сочиш, ёвузликдан қочишни талаб этувчи амалий ақл соҳасида) инсоннинг тутма майл-лари, (ўзини ўзи сақлашга, никоҳга ва фарзандни дунёга келтиришга, жамоа бўлиб яшашга, худони танишга, ҳар бир ки-шининг қадр-қимматини ҳурмат қилишга ва бошқаларга қаратилган) инстингалари ва ҳамда интилишлари, туфайли инсоний ўзаро муносабатдар табиий равишда белгилаб берувчи қоидалар ва майллар амал қилишини англатади. Фома талқинида инсоний қонун - бу унинг бузилишига қарпш мажбурий жазо билан таъминланган ижобий қонундир. Камолга етган ва яхши фазилатли одамлар, деб қайд этган у, инсоний қонунга эҳтиёж сезмасликлари мумкин, улар учун табиий қонун ҳам етарлидир. Бироқ ёмон хулқли ҳамда ишонтириш ва насиҳат билан яхши йўлга етаклаб бўлмайдиган одамларни зарарсизлантириш учун жазолаш билан таҳлил қилиш ва мажбурлаш зарур. Фома таълимотига мувофиқ фақат табиий қонунга (инсоннинг жисмоний ва ахлоқий табиати майлларига) мувофиқ келувчи ижтимоий низомномалар инсоний (ижобий) қонун ҳисобланади, акс ҳолда ушбу низомномалар қонун эмас, балки фақат қонунни бузиш ва ундан четга чиқишдир. Адолатли инсоннй (позитив) қонуннинг адолатсиз қонундан фарқи шу билан боғлиқ.

Фома адолатсиз қонуннинг икки турини фарқяаган. Биринчи турга кирувчи адолатсиз қонунлар (ударда қонуннинг бирон-бир мажбурий белгилари мавжуд бўлмайди, масалан, умумий манфаат ўрнига қонун чиқарувчининг хусусий манфаати мавжуд бўлади, у ўз ваколатларини ошириб юбориши мумкин ва бошқалар), уларга риоя қилиниши, гарчи улар табаа учун мажбурий бўлмаса ҳам, умумий хотиржамлик ва қонунга риоя қилмасликни хоҳламасликни ёйиш жоиз эмаслигидан келиб чиқиб тақиқланмайди. Табиий ва илоҳий қонунларга зид бўлган қонунлар адолатсиз қонунларнинг иккинчи турига киради. Бундай қонунлар мажбурий эмаслигидан ташқари, уларга риоя қилинмаслиги ва улар нжро этилмаслиги ҳам керак. Илоҳий қонун дегавда одамларга илоҳий (Таврот ва Инжилда) инъом этилган қонун (истиғфор қоидалари) назарда тутилади. Фома қонунларга берган ўз талқинини ҳуқуқ тўғрисидагн таълимот билан тўлдирган. Ҳуқуқ ( ius ) - бу, Фомага мувофиқ, инсоннинг жамоа бўлиб яшашида илоҳий адолатнинг (iustitia) амал қилишидир. Адолат - ҳар кимнинг ўзиники бўлган, ўзига тегишлн ажрдан иборат бўлган ахлоқий савоб ишлардан биридир. Фома Ульпианнинг изидан бориб, адолатни ҳар кнмга ўзига тегишини беришдан иборат ўзгармас ва доимнй хоҳиширода сифатида тавсифлаган. У Аристотелнинг адолатнинг икки тури - тенглаштирувчи ва тақсимловчи турлари тўғрисидаги таълимотини ҳам маъқуллаган. Шунга мувофиқ ҳуқуқ (шунингдек ҳақиқий ва адолатли деб тушушшадиган ҳуқуқ) Фома томонидан тенглаштиришнннг муайян усули туфайли бошқа одамга нисбатан тенглаш-тирилган маълум ҳаракат сифатида тавсифланади. Ашёларни табиатига кўра бараварлаштиришда сўз табиий ҳуқуқ (ius civile ), инсоннинг хохиш-иродаси билан тенглаштириш - цивил, позитнв ҳуқуқ ( ) ҳақида боради. Инсоннинг хоҳиш-иродаси (ёки инсоний қонун)

билан белгиланадиган ҳуқуқни Фома, шунингдек, инсоннй ҳуқуқ (ius humanum), деб атаган. Умуман олганда, Фоманинг талқинига мувофиқ, инсон } ний қонун табиий қонунга ва илоҳий қонунга ҳамда табиий I ҳуқуқ талабларига мослашиб, позитив (инсоний, цивил) ҳуқуқнинг зарур (қонуний ва ҳақиқий) манбаи сифатида намоён бўлиши мумкин. Урта асрлар ҳуқуқшунослари Умум назарий жиҳатдан ўрта асрлар ҳуқуқшуносларининг ҳуқуқни тушуниши кўп жиҳатдан Рим ҳуқуқшунослиги ғояла-ри ва қоидалари таъсири остида бўлган 1 . Жумладан, Павия мактаби (Х-Х1 асрлар) хукуқшунослари Aequitasни ҳар қандай ҳуқуқнинг олий мезони сифатида талқин килганлар. «Aequitas тушунчаси бунда ius naturali тушунчаси билан айнанлаштирилган ва шундай қшшб, бу давр ҳуқуқшунослиги ўзининг умумий ҳамда асосий йўналишига кўра сўнгги давр табиий-ҳуқуқий мактабннинг ўтмишдоши ҳисобланади» 2 . Ушбу йўналиш ўрнига кейинчалик (XI аср охири - XIII аср ўртасида) глоссаторлар (ёки экзегетлар) мактаби келган. Уларнинг вакиллари (Ирнерий, Булгар, Адо ва бошқалар), Рим ҳуқуқи манбалари, айниқса, Дигест матнининг ўзини (яъни экзегезасини, глоссаторлик фаолиятини) талқин қилшпга асосий эътиборни қаратишган. Глоссаторлар позитив ҳуқуқни ишлаб чиқишга, амалдаги қонунчиликни талқин қилишнинг дини шакллантириш ва ривожлантиришга сезиларли ҳисса кўшганлар. Глоссаторлар адолат (аequitas) билан позитив ҳуқуқ ўртасидаги низони расмий қонунчилик фойдасига ҳал этганлар ва шу маънода улар Европа ўрта аср легизми бошқда турган қонунчилар бўлганлар. ХIII-ХУ асрларда ҳуқуқшунослиқца устун мавқени эгаллаган постглоссаторлар (ёки шарҳловчилар) асосий эътиборни ўз глоссларини шарҳлашга қаратганлар. Ушбу мактаб вакиллари (Раванис, Луллий,

Бартолус, Балдус ва бошқалар) яна табиий ҳуқуқ ғояларига ҳамда рим ҳуқуқшунослари ва бошқа ўтмишдошларининг тегишли таълимотларига мурожаат қилганлар. Бунда улар табиий ҳуқуқни ашёлар табиатидан чиқарилган абадий, оқилона ҳуқуқ сифатида талқин қилишган. Унга мувофиқяик позитив ҳуқуқнинг у ёки бу нормаларини (қонунчилик ва оддий ҳуқуқ нормаларини) эътироф этиш мезони бўлган. Ушбу мактабнинг таниқли вакили Раймунд Луллий (1234-1315 йиллар) унинг бир қанча асосий қоидаларини таърифлаб берган. Луллий ҳуқуққа нисбатан ўз ёндашуви усулларини ва «юридик санъат»ни ўзича тушунишини баён қилиб, жумладан, қуйидаги талабларни таърифлаб берган: геduсегеad syllogysmum («табиий ҳуқуқни сшшогизмга редукция қилиш»); «ius positivum ad naturali» («позитив ҳуқуқни табиий ҳуқуққа редукция қилиш ва у билан мувофиқлаштириш») 1 . Ҳуқуқ ва қонун нисбатшш Луллий табиий ҳуқуқнинг позитив ҳуқуқцан устунлигини эътироф этиш улар ўртасида мослик ва мувофиқликни излаш билан кўшиб олиб борили-ши кераклиги шаклида ҳал эттан. «Ҳуқуқшунос, - деб ёзган у, - ёзилган қонун адолатли ёки сохта эканлигини тадқиқ этиши керак. Башарти ёзилган қонунни адолатли деб топса, ундан тўтри хулосалар чиқариши керак. Агар уни сохта деб топса, катталарни (яъни қонун чиқарувчиларни) иснодга Қолдирмаслик учун уни койимаслиги ва уни ошкор қилмас-лиги ҳамда ундан фойдаланмаслиги керак» 2 . Табиий ҳуқуқ принципатдан, ҳукмдорнинг ҳукмидан кучлироқ (“potius est ius naturale quam principatus”), деб таъкидлаган Балдус табиий ва позитив ҳуқуқ нисбатининг хусусияти тўғрисидаги шунга ўхшаш қарашларни ривожлантирган 1 . XVI аср бошидан бошлаб ҳуқуқшунослиқда постглосса-торларнинг таъсири сезиларли даражада сусайдиган. Бу давр-да инсонпарварлик мактаби (юриспруденцияда инсонпарвар-лик йўналиши) пайдо бўлган. Ушбу йўналиш XVI аср ҳуқуқшунослари (Будаус, Альциатус, Цазий, Куяций, Донелл, Дуарен ва бошқалар) учун ҳуқуқ - бу энг аввало позитив ҳуқуқ,

қонунчилик бўлган. XVI аср ҳуқуқшунослари асосан феодал тарқоқликка қарши чиқувчи, давлат ҳокимиятининг марказлаштирилиши, ягона дунёвий қонунчилик, амаддаги позитив ҳуқуқни кодекслаштириш тарафдори бўлган легистлар бўлганлар. Бундай легизм қиролларнинг мутлақ ҳокимиятини химоя қилиш билан бирга, бир қанча ҳуқуқшуносларнинг ижодида кенг маънодаги қонунийлик ва легизм ғоясинн (умумий эркинлик, барчанинг қонун олдидаги тенглиги ғоясини, крепостной қарамликнинг ҳуқуққа зид ҳодиса сифатқдаги танқидини ва бошқаларни) ўз ичига олган эди. Шу муносабат билан, жумладан, «ҳар бир киши эркиндир» 2 , деб таъкидлаган ва ушбу ғояни ўзининг юридик қоидалари ва фикрмулоҳазаларида амалга оширишга интилган таниқли француз ҳуқуқшуноси Бомануарнннг аксилкрепостной нуқгаи назари характерлидир. Мазкур йўналишдаги ҳуқуқшуносларнинг эътибори позитив ҳуқуққа жамланиши айни вақтда табиий-ҳуқуқий ғоялар ва тасаввурлар тўлиқ инкор этилиши билан бирга кечмаган. Жумладан, Донелл табиий ҳуқуқни ва халқлар ҳуқуқини Рим ҳуқуқининг энг яхши қисми сифатида тавсифлаган ва уларнинг ҳаммабоп аҳамиятини эътироф этган 3 . Ўрта асрлар (табиий-ҳуқуқий ва легистик ихтисосдаги) ҳуқуқшуносларининг ҳуқуқни тушуниш концепцияси ҳуқуқ ва қонуннинг фаркланиши ҳамда нисбати муаммосини ишлаб чиқишни сезиларли чуқурлапгтарган ва кейинчалик янгидавр хуқуқ фалсафаси ҳамда юридик фани шаклланиши жараёнида салмокли ўрин тутган.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Хайрулаев М “Уйғониш даври ва шарқ мутафаккирлари” Т.1971 й. 2. Абу Наср Фаробий “ Фозил одамлар шаҳри ” Т 1993 й. 3. Остроумов Н. Б. “ Исламоведение ” Т 1912 й 4. Марғи н оний Б. “Ҳидоя” Т 2001 й 5. Юсупов Э . “ Инсон камолотининг маънавий асослари ” Т 1998 й 6. Лосев А.Ф “ Античная философия и история ” М “ Наука ” Т 1977 г

O'xshashlar

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси

Германияда фалсафий фикрлар ривожланиши

Марказий Осиёда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Эстетик тафаккур тараққиётининг асосий босқичлари