XIV-XV асрлардаги дунёвий илмлар тараккиётига Амир Темур фаолиятининг курсатган таъсири

XIV-XV асрлардаги дунёвий илмлар тараккиётига Амир Темур фаолиятининг курсатган таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

XIV-XV асрлардаги дунёвий илмлар тараққиётига Амир Темур фаолиятининг кўрсатган таъсири Ўрта Осиёнинг мўғуллар томонидан босиб олиниши шу худудда яшаган халқларнинг ҳаётига катта салбий таъсир кўрсатди. Хусусан, илм масканларининг йўқ қилиниши, зиёлиларнинг қувғин остига олиниши IX-XII асрларда яратилган юксак маданиятнинг, шу жумладан илм-фаннинг тараққиётини вақтинча сусайтириб қўйди. Унинг қайтадан гуллаб яшнаши, юқори натижаларга эришиши Амир Темурнинг эзилган халқнинг озодлик, мустақиллик йўлидаги ҳаракатларига бошчилик қилиб, Мовароуннаҳрда кучли марказлашган давлат тузиши, давлат бошлиғи сифатида юритган сиёсати, ташкилотчилик ишлари билан бевосита боғлиқдир. Соҳибқирон, И. Мўминов таъкидлаб ўтганидек, давр эҳтиёжларини англаган ҳолда “аҳоли талабларига пешвоз чиқиб, мамлакатнинг кўп жойларида қурилишлар қилдирди, камида юз йигирма йил давомида нисбий осойишталик ўрнатди. Бу шубҳасиз, мамлакатда экономика, маданият, адабиёт ва санъатнинг ўсишида муҳим омил бўлди”. 1 Темур даврида илм-фаннинг тараққий этишига таъсир кўрсатган омиллар ҳақида гапирар эканмиз, биринчи навбатда қатъий тартиб ўрна- тишга эришганини, ҳар бир ишни, шу жумладан, илм ва таълим ишлари-ни белгиланган қонун ва қоидаларга мувофиқ амалга оширганини, бу қо-нун- қоидаларни эса салтанатдаги кишиларнинг турли хил тоифалари билан боғлаб тузганини таъкидлаб ўтиш зарур. Бу ҳақда “Темур тузклари” да қуйидаги сўзлар битилган : “Салтанатим мартабасига зебу–зийнат бердим. Салтанатимни ўн икки тоифага бўлиб, уларга таянган ҳолда иш юргиздим. Салтанатим қонун-қоидаларини ҳам ана шу ўн икки тоифага боғлаб туздим” 2 . Амир Темурнинг уламо, фузало, фозиллар тоифасига (биринчи тоифа) алоҳида этибор бергани, уларни ўзига яқинлаштиришга ҳаракат қилган, давлат миқёсида амалга ошириладиган тадбирларни белгилаш, муҳим 1 Мўминов И. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. Т., 1993, 55-бет 2 Темур тузуклари.Т. 1991, 64-бет.

қарорлар қабул қилишдан аввал кенгашлар чақириб, улар билан маслаҳатлашгани соҳибқироннинг илм-фан аҳлига катта ишонч билдирганлигидан далолат беради. 3 Темур кенгашиб, маслаҳатлашиб ўтказилган тадбир саноқсиз лашкар ожизлик қилган кучни енгишга имкон беради, деб ҳисоблаган. Ана шунинг учун ҳам у олимлар ва руҳонийларга мурожаат қилиб, улардан мамлакатни бошқаришда ўз маслаҳатлари билан ёрдам беришларини сўраган. Бу жиҳатдан Шарофуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” китобида берилган Темурнинг янгидан бунёд этилган Боилкан шаҳрида олим- фузалолар билан ўтказган кенгаши ҳақидаги маълумот диққатга сазовордир. Бу кенгашдаги нутқида у шундай деган: “Фан ва диннинг машҳур кишилари ўз маслаҳатлари билан подшоҳларга ёрдам бериб келганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай қилмаяпсизлар. Менинг мақсадим мамлакатда адолат ўрнатиш, тартиб ва тинчликни мустаҳкамлаш, фуқаронинг турмушини яхшилаш, юртимизда қурилишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир.Сизлар бу ишларни амалга оширишга менга ўз маслаҳатларингиз билан кўмаклашишларингиз керак” 4 . Амир темурнинг илм-фан аҳлига бўлган муносабати давлатни идора қилиш, салтанат саройида ўтириш, маошлар тайинлаш ва шу кабилар ҳақидаги тузукларида алоҳида қайд қилинган 5 . Хусусан, у олимлар, донишмандларга саройда ўтказиладиган мажлисларда ўзининг ўнг тарафидан-улуғ кишилар учун мўлжалланган томонидан ўрин берган 6 . Худди ана шундай ҳурмат ва эҳтиромни Соҳибқирон ўзи забт этган мамлакатлардаги олиму фузало, доно кишиларга нисбатан ҳам кўрсатган. “Қайси мамлакатни забт этган бўлсам, -деб таъкидлайди бу ҳақда Амир Темур, -ўша ернинг обрў-эътиборлик кишиларинии азиз тутдим, саййидлари, 3 Соҳибқироннинг ўтказган кенгашлари ва амалга оширган тадбирлари ҳақидаги тзлароқ маълумот “Темур тузуклари”даги мақолада берилган. Қаранг, ўша асар 14-52 бетлар. 4 Мўминов И. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. Т., 1993, 22-бет 5 Қаранг, Темур тузуклари, 90-91,94-95, 96-98- бетлар 6 Ўша ерда, 94-бет

уламолари, фузало ва машойихларига таъзим бажо келтирдим ва ҳурматладим, уларга суюрғол, вазифалар бериб, маошларини белгиладим”. 7 Темур даврида илм-фаннинг қайтадан ривож топишига таъсир кўрсатган омиллардан яна бири қўшни мамлакатлар, айниқса Хитой, ҳиндистон билан иқтисодий ва маданий алоқаларнинг кучайиши бўлди. Турли мамлакатлардаги илмий марказлар, олимлар ўртасидаги алоқаларнинг ўрнатилиши, халқларнинг бир-бирининг тарихини, маданиятини ўрганиши, илм-фан соҳасидаги эришган натижалари билан танишиши илмий билимлар тараққиёти учун қулай шароит туғдирган. Темур салтанатида илм-фаннинг тараққий этишида ўтмиш маданий бойликларини ўрганишга эътибор берилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу давр олимлари Қадимги Юнонистон мутафаккирларининг илмий мерослари, хусусан Арасту асарларининг Ал-Киндий томонидан амалга оширилган таржимаси, Евклиднинг математикага оид 13 китобини ўз ичига олган “Асослар” асарининг, Птоломейнинг “Алмагест” китобининг Беруний томонидан санскрит тилига таржималари ва шу кабилар билан таниш эдилар. Уларда Хитой ва Ҳинд олимларининг риёзиёт, фалакиёт, тиббиёт, кимё, адабиёт, тарих каби илм соҳаларидаги тадқиқотларига, чунончи ҳиндларнинг “Калила ва Димна” асарига бўлган қизиқиши кучли эди. 8 Шунингдек, XIV- XV асрларда илм-фаннинг юксалиши учун IX-XII асрларда Ўрта Осиёда яратилган маданиятнинг, хусусан Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Умар Хайём, Насриддин Тусий каби жаҳонга машҳур бўлган алломаларнинг илмий меросининг ғоявий манбаа бўлиб хизмат қилганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. Юқорида қайд этиб ўтилган олимлар ва бошқа шунга ўхшаш ҳодисалар Ўрта Осиёда илм-фаннинг истилолар, сиёсий вазиятларининг ўзгариши таъсирида тараққиётдан тўхтаб қолишга йўл қўймаган ва илмий билимлар ривожидаги ворисликнинг сақланишига ёрдам берган. Бундай ворисликни Темур ва темурийлар давридаги илму-фан тараққиётининг барча йўналишларида,, хусусан риёзиёт соҳасида кузатиш 7 Қаранг. Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан. Т., 1995, 126-бет 8 Қаранг. Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан. Т., 1995, 126-бет

мумкин. Таниқли голландиялик математик ва фан тарихи билимдони Д.Я.Стройкнигнг фикрича, “ислом дунёсида бўлган кўп урушлар, сиёсий ва этнологик ўзгаришлар математика ва астрономия ривожида юксалиш ва қулашларга сабаб бўлсада, илмий марказлардан бирининг йўқолиши ва бошқаларининг пайдо бўлишига олиб келган бўлсада, бу фанларнинг умумий ҳарактери, тараққиётининг асосий йўналишига таъсир эта олмаган”. 9 Ҳақиқатан ҳам ал-Хоразмийнинг асарларидаги ҳиндларнинг ўнлик саноқ системасининг талқини ва ривожлантирилиши, “Китоб ал-жабр вал- муқобала” да таклиф қилинган тенгламаларни ечишнинг икки хил усули ва шу каби муҳим кашфиётлар ал-Кошийнинг ўнлик касрларни ихтиро қилишида, учичи дарражали тенгламаларни ечиш усулини топишида ва умуман юқори даражали алгебраик тенламаларни ечиш методини кўрсатишда ўз давомини топган ва чуқурлаштирган бўлиб, риёзиётдаги алгоритмик-алгебраик руҳнинг мустаҳкамланишига хизмат қилган. Шуниси диққатга сазоворки, ислом мамлакатларида риёзиёт айнан ана шу алгоритмик-алгебраик йўналишда қадимги дунёдаги риёзиётга нисбатан илгарилаб кетган ва у даражага Ғарбий Европада фақат XVI асрдагина эришган. 10 Яна шуни айтиш керакки, XIX аср ўрталаригача алгебрада унинг Шарқдан келиб чиққанлиги, аксиоматик методнинг ишлатилмаслиги билан Евклид геометриясидан кескин фарқ қилиши сезилиб турган. Уларнинг келиб чиқишидаги фарқ хато ҳозирги пайтдаги алгебра ва геометрияга оид мактаб дарсликларида ҳам сезилиб туради. 11 Албатта, юқорида билдирилган фикрлар ислом мамлакатларида, шу жумладан Темур ва темурийлар бошқарган давлатда риёзиётнинг бошқа йўналишларида тадқиқотлар етарли даражада олиб борилмаган, деган маънони англатмайди. Буни тасдиқловчи далиллар мавжуд. Масалан, Умар Хайёмнинг “Евклид китобининг қийин постулатларига шарҳлар” асарида 9 Стройк Д.Я. краткий очерк истории математикм. М.1990, 94-бет. 10 Қаранг, ўша ерда, 96-бет. 11 Қаранг, ўша ерда, 92-бет

Евклиднинг параллел чизиқлар ҳақидаги постулатини исбот қилишга уриниб, тўртбурчакнинг ўткир, ўтмас ва тўғри бурчаклари тўғрисида қурган учта фарази, илгари сурган ғоялари Насриддин Тусий асарларида тасдиқланади, ҳамда кейинчалик ал-Кошийнинг айлананинг узунлигини ўлчаши, П сонининг қийматини аниқлаши билан тўлдирилади. Риёзиётнинг бу йўналишида қилинган ишлар геометрия, тригонометрияларни юсак чўққиларга кўтариб, XIX асрда ноэвклид геметриясини яратиш учун зарур шарт-шароитларини ташкил этган. 12 XIV-XV асрларда фалакиёт илмида ҳам катта муваффақиётлар қўлга киритилганлигини таъкидлаб ўтиш зарур. 1929 йилда Улуғбекнинг Самарқандда расадхона қурдириши, фалакиёт-риёзиёт мактабига асос солиши, жуда кўп жойларда мадрасалар барпо қилдириши Темур даврида илм-фан йўлида бошланган ишларнинг давоми ва натижаси бўлди. Улуғбек мактабидан Мансур Коший, Марям Чалабий, Қозизода Румий, Али Қушчи, Ғиёсиддин Жамшид каби олимлар етишиб чиқиб, улар фалакиёт ҳамда риёзиёт илмларининг тараққиётига улкан ҳисса қўшдилар. Расадхонада ўрганилган 1018 юлдузнинг координаталари-ю уларнинг юлдузлар тўпламларидаги ҳолатлари ва ҳаракатлари ҳақида маълумотларни ўз ичига олган “Зижи Кўрагоний” (“Янги астрономик жадваллар”) асари XIV-XV асрлардаги илм-фан тараққиётининг энг юксак чўққисини ташкил этади. Бу асарда расадхонада ўлчаш натижасида ҳосил бўлган рақамлар риёзиёт қолипига тушурилиб, уларга хос қонуниятлар аниқланган, қоидалар яратилган, яъни тадқиқот натижалари каталог ҳолига келтирилган, вақт (йил, ой, кун) ҳақида 20 та жадвал тузилган. 13 XIV-XV асрларда Ўрта осиёда табиатшуносликнинг ҳам турли соҳалрида тадқиқот ишлари олиб борилган. 14 Бу даврда тилшунос олимлар, ижодкорлар ҳам кўзга кўринарли асарлар яратган. Темур уларнинг ижодини 12 Қаранг, фольта Я. Нов ы Л.История естествознания в датах. Хронологический обзор.М., й1987, 77-бет 13 Қаранг, Улуғбек. Зижи Кўрагоний-Т, Қори Ниёзий. Улуғбек ва унинг илмий мероси. Тошкент., 1971 110- 159 бетлар 14 Маълумотлар етарли бўлганлиги учун улар ҳақида тўхталиб ўтмаймиз. Умумий тасаввур ҳосил қилиш учун словак олимлари Я. Фольта ва Л. Новынинг юқорида кўрсатилган китобини кўриб чиқишни тавсия этамиз.

диққат билан кузатиб ьорган, ишларини қўллаб-қувватлаган. Ўзи ҳам бадиий адабиётга. Айниқса паоэзияга жуда қизиққан. Бунга А.Навоийнинг қуйидаги сўзлари гувоҳлик беради. “Темур Кўрагон... агарчи назм айтмоққа илтифот қилмайдурлар, аммо назм ва насрни андоқ хўўб маҳал ва мавқеда ўқубдурларким, анингдек бир байт ўқуғони минг яхши байт айтконича бор. 15 Бадиий адабиётга ана шундай катта эътибор бўлганлиги учун ҳам Темур замонидан Шоҳруҳ Султон замонининг охиригача турк тилида ижод қилувчи Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Яқиний, Амирий, Гадоий ва бошқа шоир ҳамда ёзувчилар етишиб қчиққанини Навоий мамнунлик билан қайд қилади 16 . Айнан ана шу даврда Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкират уш- шуаро” (Шоирлар ҳақида тазкира) рисоласини, “Дурбек “Юсуф ва Зулайҳо” достонини, Ҳайдар Хоразмий “Маҳзун ул-асрор (сирлар хазинаси) асарини , Жомий эса бир неча ўнлаб йирик бадиий асарларни яратган. Ниҳоят XV асрда адабиёт, бадиий ижодиёт Алишер Навои тимсолида ўзининг баланд чўққисига кўтарилганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. XIV-XV асрларда Ўрта Осиёда фалсафа, мантиқ фанлари ҳам ривож топди. Бунга Умар Тафтозоний, Мир Сайид Журжонийларнинг қўшган ҳиссалари каттадир. Хусусан, Журжоний ислом фалсафаси билан Калом, мантиқ, табиатшуносликка ойид билимларни чуқур ўрганиб, элликдан ортиқроқ илмий асарлар, шу жумладан “Борлиқ ҳақида рисола”, “Дунё акс этувчи кўзгу”, “Мантиқ усули”, “Мунозара олиб боришнинг қоидалари ҳақида рисола”ларни ёзди. Чағминий, Насриддин Тусий каби мутаффаккирларнинг китобларини шарҳлади ва тарғиб қилди. Ислом динининг негизида ётган ғояларнинг чуқур фалсафий маънога эгалигини, унда меҳнат, адолат, иймон, эътиқод, ҳалоллик, ватанпарварлик кабиларнинг умуланишини таъкидлайди ва шунинг учун ҳам давлатниг мустаҳкам бўлишини таминлайдиган омиллардан бири сифатида уни мавжуд шароит билан боғлаб янгилашни ва кенг тарғиб қилишни таклиф этади. 15 А. Навоий. Асарлар, 12-том, “Мажолисун нафоис”, еттинчи мажлис, Т., 1967, 169-бет. 16 А. Навоий. Асарлар 14-том, 128-129-бетлар .

Бу ерда Журжонийнинг Амир Темурга йўллаган мактубини эслаш ўринлидир. Ўзининг хатида мутафаккир ислом олимларининг Аллоҳи таоло ҳазрати ҳар юз йилда бир кишини динни янгиловчи ва ривожлантирувчи сифатида ихтиёр этган, хусусан, хижрада саккизинчи юз йиллик бошида Амир Соҳибқиронни ана шундай киши деб қабул қилгани тўғрисида якдиллик билан фикр билдираётганларини маълум қилиб, Темурга дину- шариатни ривожлантириш йўлида олиб борилаётган ишларни кучайтиришга чақиради ва омад тилаб қолади. 17 Бу мактубни Соҳибқирон пири бўлмиш Абу Бакр Тойбадийга жўнатади ва у мактуб четига қуйидаги сўзларни битиб қайтаради: “...Дин янгилаш, шариатга ривож беришдек улкан ишда Тангри таоло сенга ёрдам бағишлашидир...” 18 Шундан сўнг Соҳибқирон шариат ривожи учун илгаригидан ҳам кўпроқ сайи-ҳаракат қилганини, мактуб мазмуни бошидан ўтказган воқеалари тўпланган тарих дафтарига 19 ёзишларини ҳамда дину-шариат ишлари тузукини тартибга келтиришларини тугатганини айтади 20 . Умуман у динга салтанат биносини мустаҳкамлайдиган омил деб қарайди ва шунга мувофиқ иш тутади. 21 Темур ҳар бир шаҳарда масжид ва мадрасалар, хонақолар қуришни буюради, ҳар бир шаҳарга ислом дини илмлари бўлган тафсир (Қуръон шарҳи), ҳадис (Муҳаммад пайғамбарнинг айтганлари), фикҳ (мусулмон ҳуқуқшунослиги)дан дарс бериш учун олимлар ва мударрислар тайинлайди. 22 Темур даврида ислом динини янгилаш ва кенг тарғиб қилиш, уни ривожлантиришга эътибор берилиши, ислом дини илмларининг билимнинг муҳим бир йўналиши деб ҳисобланиши маълум бир даражада ислом дини доирасида, Қуръон ва Хадис аҳкомига мос равишда пайдо бўлган таълимотларининг катта таъсир кучига эга бўлганлиги билан боғлиқдир. 17 Қаранг Темур тузуклари, 58-63 бетлар. 18 Шу ерда, 63 бет 19 Мутахассислар фикрича бу дафтар “Темур тузукларининг ёзилишида асос бўлган (Қаранг, Темур тузуклари, 63 бет. 20 Қаранг, Темур тузуклари, 63 бет. 21 Қаранг, ўша ерда 57 бет. 22 Қаранг, ўша ерда 58 бет.

Тасаввуфнинг, айниқса, XIV асрда Ўрта Осиёда пайдо бўлган Нақшбандия тариқатида илгари сурилган таркидунёчиликдан воз кечиш, инсоф, иймон, мехнатсеварлик, ватанпарварлик ҳақидаги фикрларни, биринчи навбатда Баҳоввуддин Нақшбанднинг “Дилингга оллоҳни жо қил, қулингни илмга тут”, деган сўзларини Темур давридаги илм-марифатнинг, адабиётнинг йирик номаёндалари акс эттирганлар, кенг тарғиб қилганлар. Юқорида билдирилган фикрларга якун ясар эканмиз, Амир Темур фаолиятининг илм фан тараққиётига катта таъсир кўрсатганини, илмий билимнинг турли соҳаларида улкан натижаларга эришишга имкон берганини қайд этиш лозим. Темур даврида фан Ўрта Осиёдаги илмий билишга хос анъаналарни, хусусан, IX-XII асрларда яратилган ва Шарқдаги Уйгониш даврини ташкил этган илмий билимлар ва умуман маънавий қадриятларни ўзида ифода қилган, уларни бойитган ҳолда жаҳон фани ва маданиятининг ривожига улкан ҳисса бўлиб қўшилди. Бу давр фани эришган натижаларни ўрганиш маънавий қадриятларимизни англашнинг муҳим воситаларидан биридир.

O'xshashlar

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар)

Марказий Осиё халқлари фалсафий карашларининг дунё фалсафий фикрлар ривожланишида тутган ўрни

Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири

Марказий осиёда илмий билимларнинг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари

Урта аср Оврупо фалсафаси