Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар) - Falsafa - Referatlar

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр ( XIV - XV асрлар) Режа: 1. Тафтазоний 2. Журжоний 3. Улуғбек 4. Абдураҳмон 5. Алишер Навоий

Маворауннаҳр мўғуллардан озод бўлгандан кейин, 1370 йилдан бошлаб мамлакатда Амир Темур (1336-1405) ҳукмрон бўлади. Буюк Темур кучли марказлашган давлат барпо қилди. Феодал тарқоқликка чек қўйилди, ишлаб чиқариш кучлари, қўшни мамлакатлар билан ташқи савдо алоқалари ривожланди, ер ишлари ва шаҳар ҳунармандчилигида юқорига кўтарилиш кузатилди. Қадимги дунё маданияти, Маворауннаҳ, Ҳиндистон, араб мамлакатлари халқларининг илк ўрта асрдаги фалсафий меросига қизиқиш ортиб борди. Бу даврнинг фалсафий фикри учун хос нарса дунёвий ва диний фанларга мурожаат, табиатни ўрганишга интилиш, инсон ақли ва қобилиятларининг кўтарилиши, инсоннинг ахлоқий сифатларини қадрлаш, инсонпарвалик, миллий ва умуминсоний қадриятларни тарғиб қилиш эди. Саъдуддин Маъсуд бинни Умар Тафтазоний (1322-1392) ислом фалсафаси бўлган каломнинг йирик вакили эди. У Нисо (Ашхобод) шаҳри яқинидаги Тафтазон қишлоғида туғилди. Ал-Ижий ва Қутбиддин ар-Розий ат-Тахтоний каби машҳур олимлардан таълим олди. Тафтазоний ўттиз йилга яқин давр ичида Ғиждувон, Жом, Туркистон, Ҳирот ва Маворауннаҳрнинг бошқа шаҳарларидаги мадрасаларда дарс бериб, йирик олим сифатида шуҳрат қозонди. Тафтазонийнинг шуҳрати ўз пойтахти Самарқандга энг машҳур олимлар, ҳунармандлар ва усталарни тўплаётган Амир Темурга ҳам етиб келади. У Тафтазонийни Самарқандга чақиртиради. Тафтазоний умрининг охиригача саройда яшайди ва 1392 йилнинг 12 августида вафот этади. У Темур ҳузурида доимий ўтказилиб туриладиган илмий баҳсларда фаол қатнашар эди. У ўзининг калом, мантиқ, геометрия, шеърият ва араб тили грамматикаси соҳасидаги билимлари билан шуҳрат топган эди. Тафтазонийнинг назарий мероси ўрта асрлар фанининг барча соҳаларини ўз ичига олар эди. У қирқдан ортиқ асар ёзган бўлиб, бизгача етиб келган асарларидан диққатга сазоворлари қуйидагилар: «Тахзиб ал-мантиқ вал- калом» («Мантиқ ва каломга сайқал бериш»), «Мақосид фи илм ал-калом» («Калом илмининг мақсадлари») ёки «Мақосид ат-толибин» («Толиби Тафтазоний

илмларнинг мақсадлари»), «Рисала фи завияс ал-мусаллас» («Уч бурчакнинг бурчаклари ҳақида рисола»). Булардан ташқари Тафтазоний ўзидан олдинги ўтган мутафаккирларнинг асарларига кўплаб шарҳлар ва ҳошиялар ёзган. Тафтазоний дунёқарашидаги диққатга сазовор масалалардан бири қазо ва қадар ҳамда ирода эркинлигидир. Маълумки, ирода эркинлиги масаласида кўплаб файласуфлар ҳар хил фикрлар баён этишган ва инсон ўз хулқ- атворида эркинми, яъни ихтиёри ўз қўлидами, деган саволга жавоб топишга интилганлар. Саъдуддин Тафтазоний ўзининг «Таҳзиб ал-мантиқ ва ал-калом» асарида инсоннинг хулқ-атворидаги ирода эркинлиги масаласига кенгроқ тўхталади. Унинг фикрича, ҳар қандай олижаноблик ва хайрли ишлар ўз табиатига кўра худонинг моҳиятидан келиб чиқади ва у ҳамма нарсанинг холиқи сифатида хайр-шарофатнинг яратганлиги сабабидан инсонларни ёмон хулқ-атвордан тийилиб туришга чорлайди. Ёмон хулқлар, гуноҳлар инсонга хос нарсалар бўлмасдан, улар фақат кишиларни синаш учун яратилгандир. Шундай қилиб, унинг фикрича, худо ўз бандаларига икки йўлни «таклиф» этади, яъни шарафли, хайрли фаолият кўрсатишни ёки номатлуб машғулотлар билан гуноҳга ботишни, гуноҳга ботиш эса жазога тортилишни келтириб чиқаради. Мутафаккирнинг таъкидлашича, худо томонидан кўпроқ инсонларга хайрли ишлар қилиш, ғайришаръий ишлар камроқ бўлиши таъкидланади. Қайси йўлни танлаш инсоннинг ўз иродасига боғлиқдир. Шунинг учун худо ёмон хулқ-атворли инсонларни жазолайди. Ёмон хулқ-атворни қоралаш худонинг иродасига қарши бориш эмас, чунки ёмонликни ер юзида мавжудлиги инсонларни покликка чорловчи синовдир. Билиш назариясида Тафтазонийнинг қарашлари Ибн Синоникидан фарқ қилади. Масалан, Ибн Сино нарса, ҳодисалар ҳақидаги маълумотларни билим деб билса, Тафтазоний уларни алоҳида ҳис-туйғу ва билим ўртасидаги воситавий босқич деб тушунади. Ашёлар ва ҳодисалар мавжудлиги туфайли улар уйғотган ҳис-туйғу шаклларидан билим юзага келади. Чунки ҳиссиёт моддадан унинг зарурий сифатлари ва алоқалари билан биргаликда ташқи

қиёфасинигина қабул қилиб олади. Шу сабабдан мутафаккирнинг фикрича, ҳиссий тасаввурга эга бўлиш учун модданинг бўлишлиги шартдир. Лекин ақлий, мантиқий билиш эса моддий асосдан анча узоқлашган бўлиб, ҳиссий билимларга қараганда юқорироқ босқичда ҳосил бўлади. Тафтазоний фикрича, мантиқ тафаккурдаги хатоликлардан халос қиладиган восита бўлиб, янги билимлар ҳосил қилиш заминидир. Мантиқий билиш шакллари тасаввурот ва тасдиқотдир. Бирор ашё ёки ҳодисани тасаввур этиш ва унинг тўғрисида ҳукм чиқаришда асосий ўринни тил бажаради. Онг ва унинг белгиси нутқ бир-бири билан бевосита боғлангандир. Бирор ашё ёки ҳодисани белгиси бўлган сўзлар, бирор бир мазмун туфайлигина қандайдир маъно касб этади. Сўзлар ва уларнинг ҳар хил турларини тилшунослик фани ўрганади, мантиқ эса муайян мазмунга алоқадор муносабатдаги белгилар ўрнини аниқловчи сўзларни ўрганади. Шундай қилиб, Тафтазоний фикрича, мантиқ фани мавҳум мантиқий онг билан боғланган бўлиб, тушунча ва ҳукмни ифодаловчи сўзлар ва гапларни таҳлил этади. Тафтазонийнинг асарлари ўз илмий қимматини ҳозирда ҳам йўқотгани йўқ. Мир Саййид Шариф Журжонийнинг (1339-1413) фалсафий қарашлари ва мантиғи. Амир Темур томонидан Шероз фатҳ этилиши муносабати билан 1387 йилда у ердаги йирик олимлар қаторида Самарқандга келганлар орасида машҳур файласуф ва мантиқшунослардан Али ибн Муҳаммад Мир Саййид Шариф Журжоний ҳам бор эди. Илмий адабиётларга Мир Саййид Шариф номи билан кирган Али ибн Муҳаммад ибн Али Ҳусайний Журжоний 1339 йилда Эроннинг Гургон вилояти маркази бўлган Астробод шаҳри яқинидаги Тоғу қишлоғида туғилди. Журжоний ёшлик йилларидан Шарқда мавжуд бўлган фанларнинг барча турлари билан шуғулланди. Ислом фалсафаси ва калом , мантиқ , тилЖуржоний

масалаларидан ташқари табиатшуносликка доир барча соҳаларни қунт билан ўрганиб, улар ҳақида катта илмий асарлар ёзиб қолдирди. Журжоний Ҳирот, Қоҳира, Стамбул, Қорамон, Шероз шаҳарларида турли олимлардан билим ўрганди. 1387 йили Самарқандга келган Журжоний, бу ерда 20 йил самарали ижод этди ва фақат Темур вафотидан кейингина Шерозга қайтиб, 1413 йилда дунёдан кўз юмди. Журжоний Самарқанднинг машҳур мадрасаларида фалсафа, мантиқ, фалакиёт, фиҳқ, тил ва адабиёт, мунозара илми ва бошқа фанлардан дарс бериб ўзидан яхши ном қолдирди. Унинг шогирдлари орасида Қозизода Румий, Улуғбек ва бошқалар бор эди. Журжоний асарларининг умумий сони 50 дан ошиқдир. Булар ичида фалсафа, мантиқ ва табиатшуносликка доир асарлар салмоқли ўринни эгаллайди, ўз навбатида, бу соҳадаги асарлари бутун Шарқ мамлакатларига кенг ёйилгандир. Журжонийнинг бизгача «Борлиқ ҳақида рисола» ва «Дунёни акс эттирувчи кўзгу» деб номланган фалсафий асарлари қўлёзма ҳолида етиб келган. Журжоний билиш назарияси ва мантиққа доир «Ат- таърифот»(«Таърифлар»), «Усули мантиқий» («Мантиқ усули») ва илмий баҳс фанига бағишланган «Одоб ул-мунозара» («Мунозара олиб боришнинг қоидалари ҳақида рисола») каби араб тилида ёзилган асарларнинг ҳам муаллифидир. Журжонийнинг форс тилида ёзилган мантиққа оид бир неча асарлари ҳам бизгача етиб келган. Булардан «Кубро» («Катта далил бўла оладиган ҳукм»), «Авсат дар мантиқ» («Мантиқда ўрта хулоса»), «Суғро» («Кичик далил бўла оладиган ҳукм») ва бошқаларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Унинг «Шарҳе фаройизе сарожия» («Мерос бўлиш мажбуриятларининг Сарожий таърифига шарҳ») асари ҳуқуқшунослик масалаларига бағишланган бўлиб, фақиҳ Сажовандий асарларига жавоб тариқасида ёзилган (Журжоний. Шарҳе фароизе сарожия. Стамбул. 1873 йил). Журжонийнинг XIV аср файласуфи Эзиддин Абдураҳмон ал-Ижий (1300- 1356)нинг «Мавоқиф фи илм ал-калом» («Калом илмидаги манзиллар»)

асарига шарҳ сифатида ёзган «Шархе мавоқиф фи илми ал-калом» («Калом илмидаги манзилларга шарҳ») китоби (Журжоний Шарҳе мавоқиф фи илм ал-калом. Стамбул. «Дар ул-матбатул Омера» босмахонаси. 1267 ҳижрий йил) унинг замондошлари ва келгуси авлод олимлари учун фалсафа ва мантиқ бўйича ўзига хос қомус мақомига эга бўлди. Унинг Абу Али ибн Синонинг «Ишорат» («Кўрсатмалар») асарига ёзган шарҳи алоҳида қизиқиш уйғотади. Борлиқ ҳақида таълимот . Журжонийнинг фалсафий қарашлари Форобий, «Соф биродарлар» анжумани, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Насриддин Тусий ва Қутбиддин ар-Розий ат-Тахтонийлар дунёқараши таъсири остида шаклланди. Улар каби, Журжоний ҳам объектив борлиқнинг мавжудлигига шубҳа қилмас эди, аммо унинг келиб чиқишини ақлий йўсинда талқин қилиб, эманация назарияси нуқтаи назарида турар эди. Журжоний ўзининг «Рисола фи таҳқиқе вужуд» («Борлиқни текшириш рисоласи») асарида ёзадики, борлиқнинг ҳақиқийлиги ўз моҳиятига кўра мавжуддир ва унинг йўқ бўлишининг ўзи мумкин эмас. Журжонийнинг дунёқараши, ундан олдин ўтган салафлариникидек, ўрта асрлардаги бутун фалсафий масалаларни, чунончи, борлиқ ҳақидаги таълимот, коинот жумбоқлари, модда ва унинг шакллари, жонсиз ва жонли дунёнинг хусусиятлари, жисмоний ва руҳий муносабатлар, билиш муаммолари, мантиқий фикрлаш ҳақидаги таълимот, тил ва тафаккур алоқалари ва бошқаларни ўз ичига олади. У коинот, инсон ва ақлни қамраб олувчи дунёнинг умумий манзарасини яратишга ҳаракат қилди. Журжоний ақидасига хос бўлган нарса борлиқ манзарасини босқичма- босқич тартибда тушунтиришдан иборат эди. Беш бобдан иборат бўлган ўзининг «ойинайе гитинамо» («Дунёни акс эттирувчи кўзгу») рисоласининг биринчи бобини вожиб ул-вужуд ва мумкин ул-вужудни мавжуд эканлигини асослашга бағишлайди. Журжоний унга шундай таъриф беради: «Йўқ бўлиши мумкин бўлмаган, бор бўлиши эса зарур бўлган нарса вожиб ул-

вужуд деб аталади. Масалан, Холиқнинг ўзлиги каби тушунча. Борлиги ҳам, йўқлиги ҳам зарур бўлмаган нарса мумкин ул-вужуд деб аталади» 1 . Журжоний фикрича, вожиб ул-вужуд худо бўлиб, мумкин ул-вужуд эса – моддий оламдир. У борлиқнинг биринчи сабаби сифатида вожиб ул-вужудни, яъни худонинг борлигини тан олади. Унинг фикрича, мумкин ул-вужуд ўзининг бор бўлиши учун қандайдир тарзда бўлса ҳам, бирор бир сбаабга эҳтиёж сезади. У бирор бир нарса туфайли, яъни биринчи сабаб моҳиятига кўра, мумкин ул-вужуд даражасига кўтарилади. Журжоний фикрича, ҳамма жисмлар бир-бирига бўлган ўзаро муносабатда сабаб-оқибат нисбатида бўладилар. «Дунёни акс эттирувчи кўзгу» рисоласида у шундай ёзади: «Бор бўлишга имкони бор нарса икки таркибий қисмдан жавҳар (субстанция) ва фаз (акциденция) дан, яъни туб моҳият ва тасодифий ҳолдан ёки ҳодисадан ташкил топади. Агар мавжуд бўлишга имкони бўлган нарса ўз мавжудлиги учун жойга эҳтиёж сезмаса, унда уни туб моҳият деб, агарда унга эҳтиёж сезса, ҳодиса деб аталади. Туб моҳият беш хил бўлиши мумкин. Агарда бирор-бир туб моҳият, бошқа жойда бирорта нарса ўрнида қарор топган бўлса, у жойлашган ўша жой нарса деб, ҳолат эса –шакл деб аталади. Агар у ўз ичига ҳолат ва жойни олган бўлса, у жисм деб номланади. Агар туб моҳият бу айтилган уч нарсани ўз ичига олмаса, у айирувчи жавҳар деб аталади. Агарда шу айнирувчи туб моҳият жисмга эга бўлса, у ҳолда унинг ўзгарувчи қисми руҳ деб аталади. Бу жисмлардаги ўзгармайдиган нарса ақл деб аталади.ю агарда ушбу ақл бевосита вожиб ул-вужуддан келиб чиққан бўлса, у бошланғич онг ёки умумий ақл, деб аталади» 2 . Журжоний жавҳарни (субстанция) беш турга бўлади: ақл , руҳ , бирламчи жавхар , шакл ва жисм , жавхарлар воситасида нарсалар сифатида қараб чиқади. Журжоний табиий борлиқни тасниф қилиб, жисмларни оддий ва мураккабга бўлади. Мураккаб жисмлар тўрт унсурдан ташкил топадилар, 1 Ўз ФА Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар жамғармаси «ойнайе гитнамо» 2984- рақамли қўлёзма, 1-саҳифа (форс тилида) 2 Ўша жойда. 2а -б.

оддий жисмлар юқори ва қуйида жойлашган бўладилар –сайёралар ва унсурларнинг ўзлари. Юкоридаги жисмлар нурли ва нурсиз бўлишлари мумкин, биринчилари сайёралар ва юлдузлар моҳияти бўлса, иккинчилари – доиралар ва руҳлардир. Мураккаб жисмлар ўзларига қуйидагиларни, камраб оладилар: ўсмайдиган нарслаар – минераллар , ўсадиган аммо ҳис-туйғуга эга бўлиб, харакат ҳам қиладиган, бироқ нутқдан маҳрум – ҳайвонлар , нутққа эга бўлганлар – одамлар . Демак, Журжоний ақидасича, бутун Дуне ягона жисм бўлиб, унинг турли аъзоолари қонуний равишда бир-бирлари билан боғлангандирлар. Журжоний ўз табиат фалсафасида табиий Дуне, яъни табиатни , унинг ўзидан келиб чиқиб тушунтиришга харакат қилди. У инсон билан табиатнинг ягоналигини катта оламдаги (макрокосм) барча кучларнинг олий тўпланиш маркази сифатида бўлган кичик олам (микрокосм) ғояси орқали ифодалади. Мантиқ. Журжоний мантиқ илмига салмоқли ҳисса қўшади. У марказий Осиё, Яқин Шарқ мамлакатлари мантиқий меросининг барча оқимларини таҳлил этиб, уларни янада ривожлантирди. Моҳият жихатидан мантиқ илмининг фалсафа ва табобатдан ажралиши унинг ҳуқуқ, тил ва илоҳиёт соҳасидаги тадқиқотларда ишлатилиш жараёни кўпайди. Журжоний ўз ижодида мантиқнги фалсафадан ажратмаган ҳолда, уни кўпроқ ҳуқуқ ва тил соҳаларида қўлланилишини таъминлади. Унинг баракали ижоди туфайли шу даврдан бошлаб, ислом мадрасаларида мантиқни ўқитиш ҳуқуқ ва тил фанлари билан боғлиқ ҳолда олиб борилди. Натижада мантиқ илмига ислом ақидаларига хос бўлган «бегона таълимот» деб ғараз билан қараш, аста-секин барҳам топа бошлади. Журжоний фикрича, назарий билимлар ҳаётий таржрибада ҳосил қилинган бошланғич билимлар ва улар туғрисида фикрлаш йўли билан шаклланади. Бундай фикрлаш жараёнини у хулоса деб атайди. У хулосанинг уч турини кўрсатиб ўтади. Булар: қиёс (силлогизм), истиқро (индукция- бўлакдан бутунга томон ҳукм юритиш) ва ҳадс (аналогия -ўхшаш). Булардан

қиёс (силлогизм) хулосанинг бош тури ҳисобланиб, назарий билимлар ҳосил қилишнинг асосий воситаси бўлиб, майдонга чиқади. Истеқро (индукция) тушунчаси остида Журжоний шундай хулосани назарда тутадики, унда дастлабки хусусий шартлар асосида умумий натижа чиқарилади. У икки хил истеқрони, яъни тўла ва тўла бўлмаган истеқрони кўрсатиб ўтади. Тўла истеқрода ҳар бир бўлакдаги бирор-бир сифат мавжудлигига асосланиб, анна шундай сифати хусусияти умумий бутунликда ҳам бор эканлигига ишонч ҳосил қилинади. Тўла бўлмаган истеқро шундай хулосадирки, умумий бутун бўлган нарсанинг баъзи бир қисмларида мавжуд бўлган бирор-бир хусусиятидан келиб чиқиб, шундай хусусият бутунда ҳам мавжуд эканлигига ишонч ҳосил қилинади. Журжоний фикрича, тўла бўлмаган индукция фақат тахминий мулоҳазагагина олиб келади. Журжонийнинг фалсафий асарлари, айниқса, унинг мантиққа оид рисолалари Марказий Осиё ва Эронда мантиқ илмининг ривожига кўшилган муҳим ҳисса булди. Сўнгги асрларда унинг рисолалари мадрасаларда ўрганилди ва уларга шарҳлар ёзилди. XV олимларидан бири Амир Темурнинг невараси Муҳаммад Тарағай Улуғбек (1394-1449) эди. Моварауннаҳр ҳукмдори бўлган султон Улуғбек, Фан ва маданият тараққиётига ката эътибор қаратди. Унинг илмий қизиқишлари риёзиёт, астрономия, геометрия, кимё, тарих ва бошқа фан соҳаларини қамраб олган эди. Мутафаккир дунёқарашининг шаклланишида Афлотун, Арасту, Птолемей, Хоразмий, Фарғоний, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Мир Саййид Шариф Журжоний ва бошқа олимларнинг асарлари катта ўрин тутди. 1428 йилда Улуғбек бошчилигида Самарқандда ўша замондаги энг катта расадхона қурилди. У 1437 йилда ўзининг астрономия соҳасидаги асари бўлган «Зиже Кўрагоний» («Кўрагонийнинг юлдузлар жадвали») рисоласини ёзиб тугатди. Ушбу рисолада йил ҳисоби, сайёралар назарияси, астрономия Улуғбек

муаммолари баён этилган бўлиб, 1018 юлдузнинг жадвали ҳам берилган эди. Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» номли асари ҳам борки, унда мўғуллар империясининг тарихи баён этилган. Бундан ташқари, Улуғбек мантиқ, фиқҳ, мусиқа назарияси ва адабий услуб назариясини яхши билар эди. Улуғбекнинг тадқиқотлари астрономия тараққиётида муҳим давр очди. У Ер юзининг ҳар қандай нуқтасининг координатларини аниқлайдиган восита ишлаб чиқишга интилди, қуёш ва ой тутилишларини олдиндан айтиб бериш усули, йил ҳисобларининг биридан иккинчисига ўтиш қоидалари, йил фасллари ўзгаришларининг қонунийлигини очиб бериш, осмоний жисмлар ҳаракатининг қонунларини тушунтиришга ҳаракат қилди. Асосий кузатиш воситаси сифатида секстант (бурчак ўлчаш асбобларидан бири) хизмат қилди. Масалан, ушбу асбоб ёрдамида қуёш йилининг аниқ миқдори ўлчанди -365 кеча ва кундуз 6 соат 10 дақиқа 8 сония. Улуғбек томонидан асос солинган астрономия мактаби ўша замон илмий қарашлари шаклланишида катта ўрин тутди. Бошқа мамлакатлардан астрономия бўйича энг яхши мутахассисларни таклиф қилган Улуғбек, ўз атрофига истеъдодли олимларни тўплади. Эроннинг Кошон шаҳридан йирик риёзидон ва астроном бўлган Ғ иёсуддин Жамшид ал-Коший (ваф. 1430) таклиф қилинган эди. Ўнли касрни кашфиёти ал-Кошийга мансубдир. Чунончи, ундан кейингина, XVI асрдан бошлаб, Оврупо риёзидонлари асарларида ўнли каср қўлланила бошлади. Улуғбек ўлдирилгандан кейин унинг ишини шогирдлари давом эттирдилар. Улардан энг машҳури - машҳур риёзидон ва астроном Али Қушчи (1403-1474) эди. Унинг асосий асари – «Астрономия ҳақида рисола» эди. Али Қушчи объектив дунёнинг мавжудлигига, моддий Аше ва ҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлиги, уларнинг соддадан мураккабга ўтиб туришлигига ишонар эди. У луғ мутафаккир ва гуманист Абдураҳмон Жомий (1414-1492) Ҳирот яқинидаги Харжирд қишлоғида дунёга келади. Самарқандга келганидан сўнг мутафаккир Қози-зода Румий ва Хожа Али Самарқандий нинг геометрия, алгебра ва астрономия бўйичаАбдураҳмон Жомий

маърузаларини тинглайди. Кейинчалик шоир шайх Са ъ диддин Қошғарий га шогирд тушиб, Нақшбандийлик тариқатини ундан ўргана бошлайди ва Нақшбандийлик сулукининг кўзга кўринган назариётчисига айланади. Жомий қомусий олим эди. У геометрия, астрономия, космография, математика фанларини пухта ўзлаштирган, араб тили, фалсафа, риторика, ахлоқшунослик борасида йирик асралар ёзган эди. Алломанинг муҳим асарлари сирасига «Баҳористон», «Шархи рубоиёт», «Ҳафт авранг», «Лавоиҳ», «Нафаҳот ул-унс» ва бошқалар киради. Жомий борлиқни ваҳдати вужуд таълимоти асосида талқин қилади. Унинг тушунтиришича, Худо бутун мавжудотларнинг бош сбаабчиси, ижодкоридир. У абадий. Қолган ҳамма нарса ва ҳодисалар ўткинчи ва вақтинчадир. Унинг эътиқодича, Худо ягона бўлмаганда эди, дунёда тартибсизлик ҳукм сурар эди. Унда дунё қонун асосида фаолият кўрсатмаган, тинчлик эшиклари очилмаган булур эди. Бутун дунё йўқликка айланиб, балки бу йўқликдан чиқаолмаган бўлур эдими 3 . Жомий гуманистик таълимотининг марказида инсон туради. Шоир инсоннинг билиш қобилияти чексиз эканлигини таъкидлади, асарларида шахс эркинлиги, адолат, саҳоват, меҳнатсеварлик, тўғрилик, билимдонлик ҳақида фикр юритди. Унинг айтишича, инсон меҳнат фаолиятида моддий дунё ҳодисаларини идрок қилади. «Имкони борича ҳамма нарса ҳақида ҳақиқатни билишга интиладиган ва ўзининг билиб олган нарсаларини амалда қўллай оладиган киши доно деб айтилади» 4 . Жомий ўз асарларида жабр-зулм қилувчилар ва зўравонларни қоралади. Зероки, улар шаҳар ва қишлоқларни ҳаробага айлантирадилар, деҳқон ва ҳунармандларни талайдилар. Жомий меҳнат аҳлларини давлатнинг таянчи деб билди. Шунинг учун у бой ва амалдорлар, ҳукмдорларни деҳқонларни қўллаб-қувватлашга, уларни меҳнатини қадрлашга даъват этди, давлатни асоси адолат эканлигини алоҳида таъкидлади. 3 Жомий. Ћафт авранг. –Т., 1914 . 81-б. 4 А.Джами. Весенный сад. Душанбе, 1964, 56-б.

Жомий илм-фан билан шуғулланишни инсон учун қадрли ва муносиб иш деб билди. Жомий кишиларни ёшликдан тарбия қилишга, уларга касб-ҳунарни эгаллашга қизиқиш уйғотишга даъват этди. Олим жоҳиллик, нодонлик, мағрурлик, ўз бойлиги билан мақтанишни қаттиқ қоралади. Жомий, худди Шарқнинг бошқа мутафаккирлари каби, давлатни доно, маърифатли ва адолатли ҳукмдор бошқариши лозим, деб ўйлади. Ҳукмдорнинг донолиги адолат ва қонунларга амалга қилишида намоён бўлади. Жомий ўзбошимчалик, қонунсизлик, жабр-зулм, зўравонликдан ҳоли бўлган давлат тузумини орзу қилди. У «Искандар хирадномаси» асарида мукаммал шаҳар-давлатни тасвирлайди. Искандар узоқ юришлардан сўнг бир шаҳарга етиб келади. У подшоҳсиз бошқарилади. Бу шаҳар жуда обод бўлиб, унда ҳамма тинч, камбағал ва бойлар йуқ, ҳамма меҳнат билан машғул, одамлари ҳалол ва юксак фазилат эгалари 5 . Улуғ ўзбек шоири, давлат арбоби, буюк мутафаккир Алишер Навоий (1441-1501) Ҳиротда таваллуд топади. Мактабда у Хуросоннинг бўлажак ҳукмдори Ҳусайн Бойқаро билан таҳсил олади. Шоир турли даврларда Ироқ, Машҳад ва Самарқандда яшайди. 1469 йили тахтга Ҳусайн Бойқаро ўтиргандан сўнг, Навоий Ҳиротга қайтиб келади. 1472 йили ул зот бош вазир этиб тайинланади. Навоий вазирлик даврида шоиру олимларга ҳомийлик қилади, жамғарган бойлигини илм-фан, маданият ва ободончилик ишларига сарфлайди, бева -бечора ва муҳтожларга хайр-эҳсон қилади, работлар, сув иншоотлари, касалхоналар қурдиради, каналлар ўтказади. Шеърият мулкининг султони бўлмиш бу адиб 30 га яқин асарлар муаллифидир. Улар адабиёт, наср ва назм, фалсафа, ахлоқшунослик, педагогика, тилшунослик, мусиқа, нафосатшунослик, тарих, табиий фанлар муаммоларига бағишланган. Навоий асарлари жумласига «Хазойинул- маоний», «Девони фоний», «Лисонут-тайр», «Мажолис ун-нафоис», «Ҳолоти 5 А.Жомий. «Искандар хираднома»си. Кўрсатилган асар. 221-225 - б .Алишер Навоий

Сайид Ҳасан Ардашер», «Вақфия», «Муншаот», «Маҳбуб ул-қулуб», «Муҳокамат ул-луғатайн», «Тарихи мулуки Ажам» ва бошқалар киради. Мутафаккирнинг шоҳ асари «Хамса» беш достондан иборат: «Лайли ва Мажнун», «Сабъайи сайёр», «Хайрат ул-аброр», «Фарҳод ва Ширин» ва «Садди Искандарий». Навоий фалсафий қарашлари ваҳдати-вужуд ва тасаввуф таълимотига асосланган. Мутафаккир ўзининг дунёқарашида Оллоҳ, табиат ва инсон бирлигидан келиб чиқади. Унинг эътиқодига кўра, инсон бахт-саодатига бу дунёда эришиши мумкин. Бунинг учун у тинмай меҳнат қилиши, касб-ҳунар эгаллаши, табиатнинг сиру асрорини идрок қилиши, унинг ноз- неъматларидан фойдаланиши даркор. Худо, алломанинг фикрича, борлиқнинг, шу жумладан инсоннинг яратувчисидир. Мавжудотларнинг энг яхшиси, аълоси ва гултожиси инсондир. Мутафаккир дунёқарашида гносеологик масалалар ҳам муҳим ўринни эгаллайди. У сезги ва ақл ёрдамида зоҳирий нарсаларни, мураккаб жараёнларни идрок қилиш мумкинлигини қайд қилди. Унинг ақидасига кўра, ақл туфайли ҳиссиёт берган маълумотлар умумлаштирилади, ҳодисалардаги умумий ва муҳим нарсалар билиб олинади. Ақл унингча, Аллоҳ инъом этган бебаҳо гавҳардир, у ҳамма бойликлардан афзалдир. Шунинг учун Навоий бу гавҳарни эгаллашга чақиради. Кўнглунгга хирад йўлин падидор айла, Бу нақдқа жонингни харидор айла, Ҳар ишда хирадни ўзунгга ёр айла, Журмунг таркидин хирад изҳор айла 6 . Навоий кишиларни бу дунё ноз-неъматлари, гўзалликларидан кишиларни баҳраманд бўлишга, ҳаётни севишга чақирди. Навоий буюк инсонпарвар шоир эди. Ул зот асарларининг марказида инсон ва унинг фазилатларини куйлаш турар эди. Унинг айтишича, одам 6 А.Навоий. Назм ул-жаво ҳ ир. 15-том. Т., 1968. 19-б.

ўзининг ақли, қобилияти, нутқи, хулқ-одоби, онгли хатти-ҳаракати, ширинсуҳанлиги билан бошка тирик мавжудотлардан ажралиб туради. Навоий ўзининг ижтимоий-сиёсий қарашларида ҳукмдорнинг фаолиятига катта эътибор берди. У мамлакатни одил ва маърифатли шоҳ бошкариши лозим, деб ҳисоблайди. Бундай ҳукмдор ўз қул остидагиларга одилона муносабатда бўлиши, уларга ғамхўрлик қилиши лозим. Мутафаккирнинг гуманистик ва умуминсоний қарашлари тинчлик ва уруш масаласига муносабатида ёрқин намоён бўлади. У бутун умри давомида босқинчилик урушлари ва зўравонликка қарши курашди, халқларни тинч- тотув яшашга, дўстликка даъват этди: Навоий кишилар ўртасидаги дўстлик ва аҳилликни куйлади. Унинг қаҳрамонлари турли халқ ва элатларга мансуб эди. Искандар – юнон, Мажнун – араб, Ширин – арман, Шопур – эроний, Фарҳод – хитой ва ҳоказо. Навоий тасвирлаган бадиий тимсоллар билимдонлиги, зукколиги, жасурлиги, қаҳрамонлиги, меҳр ва мурувватлилиги, саҳоватпешалиги, одамийлиги билан ажралиб туради. Навоий ислом қонун-қоидалари, Қуръон ва шариатга қаттиқ риоя қилди. У тасаввуфнинг нақшбандийлик сулукига риоя қилиб, кўпрок унинг амалий томонларига эътибор қаратди. Аллома фикрича, солик Аллоҳ васлига етишиш учун бу дунёда покланиш, хайрли ишлар билан машғул бўлиши, тинмай меҳнат қилиши, ўзгаларга ёрдам бериши, салбий иллатларга қарши кураш олиб бориши лозим. Мутафаккирнинг ижтимоий-фалсафий, сиёсий ва ахлоқий қарашлари инсонпарварлик руҳи билан суғорилган, унинг адолат, илм-фан, маърифат, касб-ҳунарни эгаллаш, таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари ҳозирги мустақиллик шароитида маънавий-ахлоқий юксалишга хизмат қилмоқда.

Адабиётлар: 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда табиий-илмий, ижтимоий–фалсафий фикрлар

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Марказий Осиё халқлари фалсафий карашларининг дунё фалсафий фикрлар ривожланишида тутган ўрни

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси