Тарихий жараёнларни тахлил килишнинг дунёвий тамойиллари - Falsafa - Referatlar

Тарихий жараёнларни тахлил килишнинг дунёвий тамойиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Т арихий жараёнларни таҳлил қилишнинг дунёвий тамойиллари Тадқиқотимизнинг туб мақсади инсоният цивилизациясининг энг қадим бешикларидан бири бўлмиш Марказий Осиё ўлкаси ва унинг тарихига бағишланади . Бу ўлка тарихини тадқиқ қилиш энг қадим замонлардан бошланганлигидан кўпчилик хабардор, албатда. Хоразмдан чиққан буюк мутафаккирларнинг деярлик барчаси ҳам ўз она Ватанининг тарихини ёритишга интилганлар. Ҳусусан, жаҳон фани ва маданиятининг юлдузлари бўлган машхур олим ва мутафаккир Абу Жафар Муҳаммад ибн Мусо ал- Хоразмий гарчи дунёга ўнлик саноқ системаси, ҳозирги замон арифметикаси, олий математика (Алжабр), алгоритмлар ҳамда етти иқлим назариясининг асосчиси сифатида донг таратган бўлсада, у кишининг ислом тарихига ва Хоразм тарихига оид бизгача етиб келмаган асарлари мавжуд бўлганлигини ҳамма ҳам билавермаса керак. Масалан, Мусо ал-Хоразмий томонидан «Хоразмнинг машҳур кишилари» номли асар ёзганлиги ва бу китобдан фақат бошқа муаллифлар китобларида сақланиб қолган 22 та кичик парчалар етиб келганлигини фан тарихидан мутахассис бўлмаган кишилар учун номаълум бўлиб келмоқда. Ҳудди шундай Абу Райхон Муҳаммад ибн Ахмад ал-Беруний томонидан илк ёзилган «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» (Беруний, Танланган асарлари, I - том. Тошкент, 1968 йил) монументал асар ҳам ана шу буюк ўлка халқларининг тарихига, маданиятига ва маънавий меросига бағишланган ёдгорлик сифатида эъзозланади. Албатта, бу борада сўз кетганида Маҳмуд аз-Замахшарийнинг «Шажараий турк», «Шажариий тарокима» асарларининг ижодкори Абулғози Боходирхонни шунингдек, Мунис Хоразмий, Огахий, Баёнийларнинг буюк хизматларини тилга олмасликнинг иложи йўқ.

Мазкур муаззам ўлка тарихига оид ўрта асрнинг бошқа муаллифлари тўғрисида ҳам тўхталиб ўтиладиган бўлса албатта Табарий, Наршахий, Ёқут Хамавий, Макдисий, ибн Батуталар қаторида Мирзо Улуғбекнинг ҳам алоҳида ўрни борлигини таъкидлаб ўтмоғимиз жоиз. Чунки у киши томонидан битилган «Тарихи арбаъ улус» (Тўрт улус тарихи) китобининг яна бир муҳим аҳамияти Темур ва Темурий шахзодалар Хоразмнинг шонли ва шу билан бирга ҳамда фожиали тарихини қунт билан ўрганганлигини, ундан керакли сабоқлар чиқариб олишга ҳаракат қилганликларини кўрамиз. Хоразмнинг бой тарихини ҳар томонлама жиддий тадқиқ қилиш 1937 йилда СССР Фанлар Академиясининг муҳбир аъзоси С.П.Толстов томонидан «Хоразм археология - этнография экспедицияси»га асос солинганидан сўнг бошланган десак ҳеч муболаға бўлмас. Мазкур экспедиция томонидан олиб борилган изланишларнинг натижаси ўлароқ қуйи Амударё ва Сирдарё ҳудудларида етти мингдан кўпроқ беқиёс илмий аҳамиятга эга бўлган археологик ёдгорликлар аниқланиб улардан энг муҳимлари тўғрисида қимматли маълумотлар тўпланиб чоп этилди. Мазкур илмий экспедиция баъзи қисқа танаффуслар билан бўлсада қарийиб ярим аср мобайнида илмий изланишлар олиб борди. Бундай кенг қамровли илмий тадқиқот дастури билан иш кўрган илмий жамоа фан тарихида кам учрайдиган ходиса бўлиб, умуман Марказий Осиё халқлари тарихини чуқур ўрганиш бўйича янги даврни бошлаб берди. Илмий экспедиция материалларини қайта ишлаб, муайян концепция орқали чуқур таҳлил қилиш натижасида Хоразмнинг бой тарихи этнографияси, табиати, иқлими тўғрисида қатор муаммолар ёритилган XIV томлик «Материалы Хорезмской археолого этнографической экспедиции» номли йирик тадқиқот хулосалари чоп этилди. Шунингдек, мазкур экспедицияга қатнашган машҳур тадқиқотчи олимларнинг асарлари тўпланган «Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции»

номли 11 томдан иборат йирик тўпламнинг чоп этилиши Ўлка тарихини ўрганишда ўта муҳим манба бўлиб хизмат қилиши, шубҳасиздир. Фанда «Хоразм экспедицияси» номи билан машҳур бўлган бу илмий жамоанинг алоҳида аъзолари томонидан чоп этилган асарларнинг қиммати ҳам беқиёсдир. Жумладан, С.П.Толстов томонидан ёзилган «Қадимги Хоразм» («Древный Хорезм»), «Қадимги Хоразм маданиятининг излаб» («По следам древне - хорезмской цивилизации»), «Қадимги Окс ва Яксарт дельталари бўйлаб» каби асарлари дунёнинг йигирмадан ортиқ тилларига таржима этилиб кенг ўқувчилар эътиборига тушганлигининг ўзиёқ тадқиқотнинг халқаро аҳамияти нақадар юксак эканлигидан дарак беради. Шунингдек, экспедициянинг этнография бўлимига узоқ йиллар бошчилик қилган Г.П.Снесарёв, «Под небом хорезма», «Хорезмские легенды» (1983, Москва) каби китоблардаги янги-янги материаллар ўзининг ўта ноёблиги, илмийлиги билан халқимиз ўтмишини ўрганишда ажойиб манба бўлиб қолишига ҳеч шубҳа йўқ. Лекин бу тадқиқотлар қанчалик чуқур, кенг қамровли бўлмасин, унинг бир камчилиги ўша давр ҳукмрон мафкурасининг бир томонлама, нохолислик билан олдиндан чиқарилган хулосаларнинг тўғрилигини тасдиқлашга маҳкум этилганлигини ҳам эсдан чиқармаслигимиз керак. Дунёга комунистик ақидалар, категория ва тушунчалар орқали қараб шаклланган қоидалар ҳақиқатнинг ягона мезони сифатида қарор топдирилган андозалар кишилик жамияти тарихини билишнинг ягона калити деб ишонтирилган. Пировард натижада тарихни материалистик тушуниш концепцияси охир-оқибат тарихий воқеликни бузиб талқин қилишга олиб келди. Маркс томонидан илгари сурилган тарихни (умуман жамият ҳаётини) материалистик тушунишнинг туб асосида моддий неъматларни ишлаб чиқариш усули ётади. Ишлаб чиқариш усули янада такомиллашган бошқа ишлаб чиқариш усули билан алмашиниши жамиятнинг такомиллашишига ундайдиган бош омилга айлантирилади. Ҳар қандай ишлаб чиқариш усули

ўзига мос ишлаб чиқариш муносабатларини вужудга келтириб бу эса ўз навбатида жамиятнинг иқтисодий базисини ташкил этади. Ибтидоий ишлаб чиқариш усули қулдорлик ишлаб чиқариш усулига ўз ўрнини бўшатиб беришини тарихий объектив жараён деб эълон қилинди. Тарихий даврлар эса ана шу ишлаб чиқариш усули ҳукмронлик қилган даврлар билан белгиланади. Жамият ўз тараққиёти давомида бешта ишлаб чиқариш усулини бошдан кечиради. 1. Ибтидоий; 2. Қулдорлик; 3.Феодал; 4. Капиталистик ишлаб чиқариш усули ва бешинчиси эса коммунистик ишлаб чиқариш усулларидан иборат. Маркс томонидан ишлаб чиқилган ҳар бир ишлаб чиқариш усули фақат ўша ишлаб чиқариш усули доирасида иқтисодий муносабатлар мажмуи бўлган жамиятнинг иқтисодий базиси асосида бошқа ижтимоий муносабатларни қарор топдиради. Муайян ишлаб чиқариш усули шароитида таркиб топган барча ижтимоий муносабатлар тизимини жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий формацияси деб аталди. Жамиятга ана шу нуқтаи назардан келиб чиқиб ёндашишни фанда "формацион ёндашув" деб аталди. XIX асрнинг ўрталарида вужудга келган тарихий воқеликка формацион ёндашув ижтимоий фанларда метафизик метод тўла ҳукмрон бўлиб турган бир пайтда жуда кўплаб саволларга жавоб топишга имкон туғдириб берган эди. Бу усулнинг энг муҳим афзаллик томони тарихий жараёнлар ҳам табиий жараёнлар каби кишиларнинг ёки алоҳида олинган буюк шахсларнинг хохиш-иродасига боғлиқ бўлмаган объектив жараён эканлигига бўлган ишончни башариятга чуқур сингдира олганлигидир. Шу билан бирга тарихга формацион ёндашувнинг камчиликлари ҳам аён бўла бошлади. Жумладан, ҳар қандай шароитда ҳам ижтимоий муносабатларнинг умумий ифодаси бўлиб шаклланган ижтимоий борлиқнинг бирламчи рол ўйнаши тўғрисидаги қоида, пировард натижада ижтимоий тараққиёт тўғрисидаги бир томонлама қарашларнинг шаклланишига сабабчи бўла бошлади.

Айниқса, бундай қарашлар асосида ҳозирги замоннинг долзарб муаммолари (глобал муаммолар)нинг туб моҳиятини англашда, Мальтус таълимоти, фаннинг ижтимоий борлиқни ўзгартиришдаги ҳал қилувчи аҳамиятини тушунишда етарли мантиқий асосларни топиш мушкул бўлиб қолган эди 1 . Шунингдек, тарихий жараёнларда формацион ёндашув Европа тарихи ёки нари борса Ўрта ер денгизи атрофидаги мамлакатлар тарихини умумлаштириш асосида вужудга келган бўлиб, мавжуд мамлакатлар тарихига мос келадиган қоидаларни умуминсоният тарихининг умумий қоидалари сифатида даъво қилиб чиқишнинг ўзи етарли мантиқий ва тарихий далиллар билан асосланган эмас. Ана шундай қоидалардан бири эса жамиятнинг бош сиёсий ташкилоти давлатнинг келиб чиқиши ва унинг моҳияти тўғрисидаги масалага формацион ёндашув асосида Осиё мамлакатлари тарихига фақат зўрма- зўраки қўллаш орқали сунъий сингдириб келинди. Тўғри, Маркс ўзининг «Капитал» асарида «Осиёча ишлаб чиқариш усули» тўғрисида баъзи фикрларни айтган бўлсада, бу таълимот кейинчалик ҳам қиёмига етказиб ишланган эмас. Шунинг учун ҳам XIX аср тарихи берган маълумотлари асосида нафақат давлатнинг келиб чиқиши тўғрисида, шу билан бирга, унинг келгуси тақдири тўғрисидаги чиқарилган хулосалар бугунги кунда етарли асосга эга бўлмаган ноилмий қарашлар сифатида баҳоланмоқда. Тарихга цивилизацион ёндашув услуби асосан Англиялик тарихчи А.Ж.Тойнби (1889-1975)нинг тарихни ўрганишнинг назарий асосларига оид (1934-1961 йилларда чоп этилган) ўн икки томлик асарида асослаб берилган. Унда Маркс таълимотига қарама-қарши ўлароқ цивилизацияларнинг турли- туманлиги асосида биринчи навбатда кишиларнинг дунёни англаш жараёнининг ўзаро тафовутидан келиб чиқади деган фикрни илгари суради. Гарчи фикрлаш тарзини вужудга келиши ҳам бевосита табиий-иқлим 1 Бу ҳақда (Т.Каримов. Ижтимоий тараққиёти ва давримизнинг жаҳоншумул муаммолари. Т., 1997) етарли маълумотлар олиш мумкин.

шароитидан келиб чиқсада, айнан, ана шу тафаккур жараёнидаги ўзига хослик вужудга келадиган ижтимоий-сиёсий муносабатларнинг асосига қўйилади. Табиий-иқлим шароитлари талаблари асосида кишиларнинг яшаш тарзлари, фикрлар уйғунлиги қарор топади. Тарихий воқеликка бундай ёндашиш орқали алоҳида олинган цивилизацияларнинг ўзига хослиги илғаб олиниб содир бўлган тарихий ходисаларнинг объектив мазмуни намоён бўла борди. Хоразмда вужудга келган Марказий Осиёдаги илк цивилизациянинг ўзига хослигини таъминловчи бош элементи ҳам сунъий суғориш иншоатларини қуриш зарурати билан бевосита боғлиқ эканлигидадир. Бу ерда эзувчи Қулдорлар ва эзилувчи қуллар синфи жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучларига айланмаган. Шунинг учун ҳам вужудга келган жамиятнинг бош сиёсий ташкилоти бўлган давлат ҳам қулдорлик типидаги давлат бўла олмайди. Хоразм археология-этнография экспедициясининг концепцияси ҳам формацион ёндашув бўлиб, кўпгина тарихий далиллар фомацион ёндашув қолипларига зўрма-зўраки тиқиштирилган. Биринчидан, «Авесто» ёзма ёдгорлигида қайд қилинган, Беруний берган маълумотларга асосланиб Хоразмда илк давлатчилик эрамиздан олдинги II -минг йилликнинг учинчи чорагида вужудга келганлиги ва бу кўпгина археологик ашёвий далиллар билан исботланган бўлсада илмий экспедиция аъзолари томонидан Хоразм цивилизацияси ёки Хоразмда тарихий давр бошланишидан дарак беради деб айта олмаганлар. Улар Сиёвушийлар (кавилар ва каёнийлар) давлатини аслида давлат эмас балки жамиятни бошқаришнинг давлат тизимига яқин бўлган бошқарув шакли деб, яъни Қадимги Хоразм цивилизациясининг арафасида деб баҳо берганлар. Чунки, Ўрта Осиё халқлари мустақил цивилизация яратишга қодир бўлмаган, улар бошқа халқларнинг ёрдамидагина маданий қатлам ярата оладиган халқ деган ҳукмрон мафкура талабларидан келиб чиққан холда ёндашганлар. Улар Кир (Куруш) ва Доро I ларнинг босқинчилик юрушларидан сўнг бу ерда шаҳарлар, бошқарув тизими шаклланган деган

европадаги ҳукмрон қарашларга зид хулосалар чиқаришга қодир бўлолмаганлар. Улар Ариана Ваэжо деб аталган, кейинчалик Ариошайона номи билан хатто юнон тарихчиларига ҳам маълум бўлган мамлакат тўғрисида бор ҳақиқатни рўй-рост айтишга журъат қила олмадилар. Ахир, «Эрон» атамаси ҳам «Арион» деб аталган Хоразмдан бир неча аср ўтганидан сўнггина форслар юртига кириб борганини, яъни, «Орийлар» зардуштга эргашиб фақатгина тангри Ахура Мазданигина яратган эгам деб эътироф этувчи кишиларга берилган ном эканлиги нахотки минглаб китобларни титкилаб чиққан тадқиқотчиларга номаълум бўлган бўлса «хоразм давлати тарихини биз 2700 йиллик деб биламиз» дея бу масалага алоҳида тўхтаб ўтган эди Президентимиз И.Каримов. Лекин, Россиянинг ҳоҳ ўтмишидан, ҳоҳ бугунги кўзга кўринган бирон-бир тарихчисидан сўраб кўринг-чи, шуни тан олармикан? Тан олмайди, билмайди, билишни хохламайди ҳам. Ўжарликнинг сабаби эса битта: бошарати, илмда соҳта йўл билан борганлари фош бўлади. Энг мўътабар, қадимги қўлёзмамиз «Авесто»нинг яратилганига 3000 йил бўляпди. Бу нодир китоб бундан XXX аср муқаддам икки дарё оралиғида, мана шу заминда умргўзаронлик қилган аждодларимизнинг биз авлодларга қолдирган маънавий, тарихий меросидир. «Авесто» айни замонда бу қадим ўлкада буюк давлат, буюк маънавият, буюк маданият бўлганидан гувоҳлик берувчи тарихий ҳужжатдирки, уни ҳеч ким инкор этолмайди. Лекин, юқорида айтганимдек, - деб давом этади юртбошимиз, - бирон-бир хорижий журналистнинг умуман, Ғарб адибларининг «Авесто»ни эслашганини билмайман. Хулоса шуки, - деб якунлайди Президентимиз ўз фикрини, - олис-олис жойларда халқимиз, мамлакатимиз ўтмиши ҳақида айтилаётган мулоҳазаларнинг аксарият қисми соҳта, ғайриилмийдир 2 . Юртбошимизнинг изчил мантиққа суянган холда айтган бу залворли фикрлари қатор асосларга эгадир. Чунки коммунистик мафкуранинг якка хокимлиги ўрнатилган жамиятда мантиқ ҳам тарихий далиллар ҳам мафкура талабларига бўйсундирилади. Уни четлаб ўтиш ёки Фан мантиғидан келиб 2 Қаранг: И.Каримов тарихий хотирасиз келажак йўқ. 7 том 137-138 бетлар.

чиққан ҳолда шаклланган ҳукмрон қарашларга зид хулосалар чиқаришнинг асло иложи йўқ эди. Хоразмдаги илк давлатчилик қулдорлик типидаги давлат бўлган деган устувор фикрни ҳам мазкур илмий жамоа аъзолари қўллаб-қувватлаганлар. Чунки ҳукмрон мафкуранинг талаби ҳам айнан шундай қўйилар эди. Фожеа шундаки жамиятнинг табақалашуви муқаррар тарзда қуллар ва қулдорлар синфига ажралишдан бошланади деган доктринани четлаб ўтиб кетишнинг ҳеч ҳам иложи йўқ эди. Жаҳон халқлари тарихига, хусусан, Хоразм тарихига бўлган формацион ёндашув ўлка тарихини, унинг ўзига хос цивилизация бўлиб шаклланганлигининг туб сабабларини очиб беришга имкон бермас эди. Цивилизацион ёндашув бўйича: 1) жамиятнинг бош сиёсий ташкилоти бўлган – давлат жуда кўплаб табиий-ижтимоий омилларнинг таъсири остида шаклланади. Бу омиллар турли минтақа халқлари ҳаётида турлича роль ўйнаган бўлиб фақат иқтисодий факторлар билангина чекланиб қолмайди. 2) Давлат тизимининг қарор топиши узоқ тарихий даврларни ўз ичига олган эволюцион жараённи бошдан кечирадиган объектив ривожланишнинг муқаррар натижаси ўлароқ содир бўладиган ижтимоий ходисадир. 3) Шунингдек, давлат – жамиятдаги турли ижтимоий қатлам, гуруҳ манфаатларини муайян тартибда мувозанатга солиб турувчи ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги шартноманинг амалдаги ифодаси сифатида содир бўладиган ва жамият аъзоларининг ўзаро умумий мажбуриятларини ишлаб чиқувчи, ҳаётга тадбиқ этувчи ҳамда ижтимоий мажбуриятларга масъулиятсиз ёндашганларга жазо чораларни қўлловчи ҳукмрон сиёсий ташкилотдан ўзга нарса эмасдир. Цивилизацион ёндашув бўйича илк давлатлар дастлаб а) айрим дарё хавзаларида; б) кўплаган ижтимоий-маданий муҳитларнинг тўқнашган жойларида; в) нисбатан кам ишлов бериб кўп маҳсулот олиш мумкин бўлган юмшоқ тупроқли зоналарда қарор топган. Шунинг учун ҳам илк цивилизацияларни дарё бўйи цивилизациялари деб ҳам аталади; г) бунда,

цивилизацияларни яратишга имкон берувчи минтақа халқларининг маънавияти, хусусан, дунёни ўзи яшаб турган табиий ва ижтимоий муҳит талабларига мос бўлган образлар, мифлар, афсоналар орқали ўзигагина хос тарзда идрок этиши, англаши ҳал қилувчи аҳамият касб этишини ҳам назардан қочирилмайди. Шунингдек, мазкур халқларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурларининг шаклланишида жамиятдаги мавжуд сиёсий кучларнинг ўзаро муносабатлари билан бирга бу халқларда шаклланган тарихий тажрибалар, ахлоқий нормалар ва ижтимоий мазмунга эга бўлган қадриятлар тизимининг ролини ҳам инкор этиб бўлмайди; д) ҳудди шундай давлатнинг келиб чиқиши муайян минтақада қарор топган, жамиятнинг умумий ҳолатини белгиловчи маданият тизимининг бир бўлаги (сиёсий маданият) сифатида вужудга келишини эътироф этилади. Бўлмаса нега муайян шарт- шароитларга мос келган давлат типлари мутлақо бошқа ижтимоий-маданий муҳитда ўзининг кейинги ривожланишидан маҳрум бўлади ва ҳ.к. Биз юқорида қайд қилганимиздек, цивилизация – нисбатан юксак даражада ташкил топган ижтимоий-маданий муносабатлар тизимининг таркиби сифатида қарор топган давлатнинг келиб чиқиши жуда кўп табиий ва ижтимоий омиллар таъсири остида вужудга келадиган ижтимоий ҳодисадир. Шунинг учун ҳам инсоният тарихида вужудга келган илк давлатлар йирик дарё ҳавзаларида қарор топган. Бундай давлатларнинг шаклланиши учун энг зарур бўлган омиллар; Биринчидан, кишилар энг содда меҳнат қуроллар билан ўзларининг ҳаётий зарур эҳтиёжларидан ортиқча моддий-неъматларни ишлаб чиқариш имконияти мавжуд бўлиши зарур. Ана шундай имкониятларни фақат серсув дарё ҳавзаларидаги енгил ишлов бериш орқали кўп маҳсулот олиш имкониятига эга бўлган юмшоқ тупроқли, ҳосилдор ер бера олган. Иккинчидан, бундай имконият аҳолининг кескин кўпайишига олиб келган. Аҳолининг кўпайиши эса янги ерларга сув чиқариб ўзлаштириш орқалигина моддий неъматларга бўлган ҳаётий эҳтиёжларни қондириш заруриятини келтириб чиқаради. Учинчидан, минтақа халқларининг умумий манфаатларига айланган сув чиқариш, янги

ерларни ўзлаштириш учун эса жамият аъзоларини бу мураккаб, мушкул ишларга сафарбар этувчи, сув тақсимотини қатъий белгиланган нормалар (қонунлар) асосида мувозанатга солиб турувчи, жамият аъзоларининг умумий манфаатларининг зарурий ифодаси сифатида жамиятнинг бош сиёсий ташкилоти – давлат вужудга келади. Бундай концепциянинг ижодкори (яъни, шарқда илк давлатчиликнинг шаклланишида сув иншоатларини қуриш омили ҳал қилувчи аҳамият касб этади деган назария) немис олими К.Виттфотел ҳисобланади 3 . Унинг фикрича, шарқдаги илк давлатларнинг мустабид тизим бўлиб шаклланишига биринчи навбатда сув иншоатларини қуришга бўлган зарурий эҳтиёж бўлиб, вужудга келган бошқарув тизими ўта қаттиқ қўллик билан сиёсат олиб боришга бўлган тарихий заруратликдан келиб чиқади деб ҳисоблайди. Чунки мазкур минтақада улуғвор сув иншоатларини бунёд қилиш ва уни доимо қаттиқ назорат қилишга бўлган эҳтиёж бошқарув тизимининг ўта марказлашувига, сув тақсимоти, қатъий белгиланган ҳисоб- китоб тизимининг қарор топишига ва аҳолидан сўзсиз бўйсунишни тақозо қилиб қўяди. Сўзсиз, бундай қарашларда маълум даражада мантиқий асослар мавжуд эканлигини эътироф қилмоғимиз керак. Лекин шу билан бирга марказлашган давлат ва унинг қонунларига итоат этишнинг ўзи ҳам аҳолининг умумий манфаатдорлигидан келиб чиқувчи тарихий эҳтиёж эканлигини унутмаслигимиз лозим. Биз юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб қадимги Хоразм тарихига мурожат қиладиган бўлсак, унда шу нарса аён бўладики Марказий Осиёда илк давлатчилик айнан Хоразмда асос солинганлигининг туб сабаблари аён бўла бошлайди. Ҳақиқатан ҳам Марказий Осиёда илк давлатчилик нега айнан Хоразмда пайдо бўлди? Келинг қисқача таҳлил қилиб чиқайлик. Агар бизгача етиб келган тарихий маълумотларга суяниб иш кўрадиган бўлсак, унда шу нарса аён бўладики, бундан эрамиздан олдинги VI - V минг 3 Қаранг. Э.В.Ртвеладзе, А.Х.Саидов, Ё.В.Абдуллаев. Очерки по истории цивилизации древнего Узбекистана: государственность и право. Ташкент, 2000 г. Стр. 38.

йилликларда Фрот ва Дажла, ҳамда Нил дарёси ҳавзаларида деҳқончилик маданияти таркиб топа бошлаган бўлса айнан ўша даврларда Хоразм экспедицияси берган маълумотларга мувофиқ эр.олд. IV - III минг йилликларда бу жараён Хоразм воҳасида ҳам юз бера бошлаган (Калтаминор маданияти). Калтаминорликлар фақат қайир ерларда мавсумий деҳқончилик билан шуғулланганлар. Дастлабки кичик каналлар эр.олд. II -минг йилликнинг ўрталарида пайдо бўлган (акад. Я.Ғуломов). Хоразмда марказлашган давлатнинг вужудга келиши билан мураккаб, шу билан бирга улуғвор сув иншоатлари қурила бошлаган. Албатта бу вақтга келиб давлат структурасининг вужудга келиши тарихий эҳтиёжга айланганлиги маълум бўлади. Бу иншоатларнинг қурилишида қуллар меҳнатидан мутлақо фойдаланилган эмас. Шунинг учун ҳам Маркс таълимоти бўйича эса антоганистик зиддиятга эга бўлган қуллар ва қулдорлар синфининг вужудга келиши билан боғлаш мантиққа зиддир. Аслида йирик каналлар ва сув иншоати қурилишидан манфаатдор аҳолининг оммавий иштирокидагина амалга ошириш мумкин бўлган жараёндир. Шунинг учун ҳам Хоразмда вужудга келган Марказлашган давлатчилик муносабатларини ихтиёрий тарзда ўзларига тегишли ҳуқуқ ва эркинликларининг бир қисмидан воз кечган кишиларнинг онгли уюшмасидан ўзга нарса эмасдир деб баҳо бермоқ керак. Буни Томас Гоббс ва Жан Жак Руссолар ижтимоий шартнома деб баҳо беришган. Чунки кишиларнинг ўзига тегишли маълум даражадаги ҳуқуқ ва эркинликларидан ихтиёрий тарзда воз кечиши аслида уларнинг оилалари, фарзандларининг келажаги ва ўзига тегишли мулкнинг сақланиб қолиши учун кафолат вазифасини ўтаган. Дастлаб воҳада шаклланган давлатлар албатта қадимги дунёга ҳос кичик шаҳар давлатлари типида шалланган бўлиши эҳтимол. Чунки академик Я.Ғуломовнинг машҳур Хоразм суғориш тарихига оид асарида 4 кўрсатилишича Хоразмда эр.олд. II -минг йилликнинг ўрталарида етарлича бўлган йирик сув иншоатлари ёки ҳақиқий суғориш маданияти шакллана 4 Қаранг. Я.Ғуломов. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1957 г.

бошлаган. Бир неча ўнлаб км.га чўзилиб кетган каналларнинг қазилиши учун бир неча минглаб кишиларни сафарбар этишни талаб қилган. Бундай куч бўлиб фақат бошқариш аппаратига эга ва фуқароларни муайян мақсадга сафарбар эта оладиган сиёсий куч-давлат ташкилотидан бошқа бўлиши мумкин эмас. Лекин бирданига бутун воҳани ўз ичига қамраб олган йирик давлатнинг вужудга келиши ҳам эҳтимолдан йироқдир. Шунинг учун ҳам илк давлатлар нисбатан кичикроқ ҳудудларни эгаллаган, бир неча ўн минг аҳолини ўзида уюштира олган сиёсий тизим бўлиб шаклланган бўлса, эҳтимол. Бу борада С.П.Толстовнинг фикрлари алоҳида қимматга эга деб ҳисоблаймиз. Унинг фикрича «Авесто» ёзма ёдгорлигида тилга олинган Хванириата мамлакати (каршвар) ва унинг гир атрофида яна олтита каршварлар, аслида, олдин кичик-кичик давлатлар бўлиб шаклланган бўлиши эҳтимол деган фикри биз учун ўта қимматлидир. Бу ерда хванириата мамлакати марказий ҳокимият бўлиб шаклланган бўлиб унга бўйсиндирилган давлатлар эса кейинчалик алоҳида ҳокимлик ёки расмий алоҳида олинган районлар бўлиб марказий давлат таркибига киритилган бўлиши эҳтимол. Хоразмда марказлашган давлат тизимининг қарор топганлигини эр.олд. II -минг йилликнинг сўнги чорагида ёки эр.олдинги I -минг йилликнинг бошларида содир бўлган бўлса керак деган фикрни тасдиқлаш учун тарихий далиллар етарли деб ўйлаймиз. Биринчидан, Тарихнинг отаси деб ҳисобланган, эр.олд. V асрда яшаб ижод этган юнон тарихчиси Геродот томонидан ёзилган IX -томлик «Тарих» асари ёзилмасдан олдин ўтган эр.олд. VI асрда яшаб ижод этган милетлик Гекатей «ер куррасининг тасвири» асарида «… парфларнинг шарқида текисликлар ва тоғларни ишғол қилган хорасмийлар яшайди» 5 деб ёзган. Яна у «уларнинг шаҳри Хорасмия» 6 деб қайд қилганлиги тўғрисидаги 5 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. –Т., 1997, -Б.42. 6 Ўша жойда.

маълумотлар византиялик Стефаннинг «Қабилалар тасвири» асарида сақланиб қолган. Милетлик Гекатейдан қарийиб бир аср ўтганидан сўнг Геродот ўзининг «тарих» асарида сунъий суғориш масаласига тўхталиб «Осиёда ҳар тарафи тоғ тизмалари билан ўраб олинган водий бор, тоғ тизмаларида эса беш дара бор. Қачонлардир бу ерлар хорасмийларга қарашли бўлган ва хорасмия гиркан, парфиян, саранг ва фаманейларга чегарадош бўлган. Ана шу тоғлардан Акес деб аталувчи катта дарё оқиб тушган. Ушбу дарё беш ирмоққа бўлиниб мазкур халқлар ерларини суғорган» 7 - деб ёзади. Марказий Осиёда Аҳамонийлардан олдин ҳам давлатчилик муносабатлари қарор топганлигидан дарак берувчи Геродотнинг ушбу сатрлари атрофида XIX - XX аср тарихчилари ўртасида қизғин мунозаралар бўлиб, бу мунозаралар ҳозирги кунда ҳам давом этаётганлигининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Чунки Ўрта Осиё, хусусан Хоразмда давлатчилик аҳамонийлардан олдин таркиб топган деган фикр европамарказчилик ғоялари билан суғорилган ғарб тарихчи олимларининг тасаввурларига мутлақо зид бўлиб тушган эди. «Тадқиқотчиларнинг аксарияти бу масалага ечиб бўлмас муаммо сифатида қарамайдилар – деб ёзади, академик Б.Ғ.Ғафуров ўз фикрини давом этдириб. – Биринчидан, Акес дарёси деярлик барча тадқиқотчиларнинг фикри бўйича Тажан дарёси билан қиёсланади (С.П.Толстов Акес дарёсини бевосита ёки билвосита гувоҳлик берувчи манбалар асосида ҳозирги Хоразм ўлкаси билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилади. Бу эса унчалик тўғри эмас), Иккинчидан, Геродотдан анча олдин яшаб ўтган юнон муаллифи – милетлик Гекатей (эр. олд. 500 нчи йиллар) хорасмийларни парфиядан шарқ томонда бир қисми тоғларда, яна бир қисми текисликларда истиқомат қилувчи халқлар деб тилга олади. Бундан шу нарса маълум бўладики кўзда тутилган ҳудуд ҳозирги Хоразм бўлмасдан, балки, ҳозирги Ҳирот – Марв атрофлари назарда тутилган» 8 . 7 Гафуров Б.Г. Тааджики. Душанбе, 1989. стр. 71. 8 Қаранг. Ўша ерда. 72-бет.

Бундай қатъий билдирилган (бизнингча бир томонлама чиқарилган) хулосаларга йирик шарқшунос олима Ф.Сулаймонова эътироз билдириб Геродот «бир вақтлар бу ерлар хорасмийларга қараган, ҳозир эса уларга чегарадош» деб аниқ кўрсатиб кетганлигини ва аҳамонийларга қадар катта Хоразм давлати мавжуд бўлганлигини деярли барча олимлар эътироф этадилар деб ёзади. «Фикримизча, - деб ўз сўзини янада аниқлаштириб ёзади, Олима, - ҳудди ана шу «Катта Хоразм»га даставвал Марв-Ҳирот ўлкаси ҳам, Марказий Осиёнинг катта қисми ҳам қараш бўлган ва (кейинчалик) унга чегарадош бўлиб қолган» 9 . Масалага ойдинлик киритишга бўлган дастлабки урунишларни биз Шарқ тарихининг йирик тадқиқотчиси И.Марквартнинг 1901-1938 йилларда чоп этилган китоб ва мақолаларида ўз аксини топади. У биринчи бўлиб «Авесто» ёзма ёдгорлигида (Видевдат) берилган географияга оид бўлган қисмини синчиклаб ўрганиш асосида Арианем-Ваэжо 10 каршвар (мамлакат, ўлка)сини ҳозирги Хоразм воҳаси билан бу атаманинг луғавий маъносидан келиб чиққан ҳолда Орийларнинг бу афсонавий ўлкасини эса Хоразм билан боғлайди. Олдинги тадқиқотчилар Арианам Ваэжо ўлкасини Орий халқларнинг орзу истакларини, интилишларини ифода этган ўйлаб чиқарилган ҳаёлий ўлкаси сифатида қабул қилганлар. И.Маркварт «Авесто»да (Видевдат қисмида) берилган ўн олтита мамлакат (Каршвар)нинг кўпчилиги реал мавжуд бўлган ўлкалар эканлигини англаб етган эди. «Авесто»нинг Видевдат қисмидаги биринчи Фаргардда шундай дейилади: 1. Ахура Мазда Спитама Зардушга қараб шундай деди: «Мен одамлар қалбида гарчи унинг бойлиги унчалик сероб бўлмасада ўзлари яшаб турган заминни жойлаштирдим. Агар буни қилмаганимда эди дунёдаги барча 9 Сулаймонова Ф. Шарқ ва ғарб. 61-62-бетлар. 10 Баъзи муаллифлар бу атамани Ариана Ваэжо, Форс тилидаги асарларда эса Ийрон Виж шаклида қўлланади.

ўлимга маҳкум этилганлар Орийлар мамлакати томон интилган бўлур эдилар. 2. Шундай экан мен яратган ўлка (мамлакат)ларнинг энг аълоси қилиб Доитиё дарёси бўйидаги орийлар ўлкасини яратдим. Лаънати Ёвуз Руҳ бунга қарама-қарши бу ўлкага қаҳратон қишни ва Доитиё дарёси қаърида аждаҳони яратди 11 . (Рус тилидан Т.Карим таржимаси) кейинги сатрларда бу ўлкада етти ойлаб қиш ва икки ой ёз бўлиши тасвирланади. Яна шуни ҳам қайд қилиш зарурки «Авесто»ни ўзбек тилига таржимасида ҳам баъзи ғализликларга дуч келамиз. Масалан, Орийлар ўлкасига Ахримон «узоқ давом этадиган қаҳратон қиш ва илонлар юборди» 12 деб рус тилидаги манбаларда қайд қилинса, Форсий тилдан Асқар Махкам таржимасида эса бу эпизод «…бутун борлиғи ажал билан йўғрилган Ахримон келди-да Доитиё дарёси қаърида Аждаҳони яратди. Ва бу зимистон девларини борлиқ олам устидан ғолиб қилди» 13 деб таржима қилади. Яна шунингдек «Мукаммалликда иккинчи бўлиб бепоён Сўғдиёнани яратдим. Бунга қарши лаънати ёвуз Рух бу ўлкага саклар ўрдасини юборди» 14 деб таржима қилинади. ХХ асрнинг йирик авестошунос олими А.О.Маковелский «Ахура Мазда томонидан яратилган иккинчи мамлакат (ўлка) бепоён Гава бўлиб, унда сўғдийлар яшайдилар. Демак Видевдатда тилга олинган Гава айнан Сўғдиёнанинг ўзидир 15 , деб қайд қилади Ахура Мазда томонидан яратилган бу ўлкага лаънати Анхра Майнйу заҳарли хашоратлар юборди… «Ва бу хашоратлар чақишидан сигирлар ва бошқа чорва молларига қирон келтирди» 16 . Ахура Мазда томонидан яратилган учинчи ўлка Марв бўлиб, тўртинчиси эса Баҳди (Балх) ва шу зайлда давом этади. 11 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Ё.В. Очерки по истории цивилизации древнего Узбекистана: государственность и право. Ташкент, 2000 г. Стр. 216. 12 Ўша ерда. 13 Қаранг. Авесто. -Т., 2001. 107-бет. 14 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Ё.В. Очерки по истории цивилизации древнего Узбекистана: государственность и право. Ташкент, 2000 г. Стр. 216. 15 Маковелский А.О. Авеста. Баку, 1960. стр.53. 16 Ўша ерда.

Бизнинг тадқиқотимиз учун ниҳоятда муҳим бўлган Сўғдиёна, Марв (Марғиёна), Баҳди (Бактрия) ва ҳ.к.лар реал тарихий мазмунга эга бўлиб, улар ҳозир ҳам шундай аталади. Лекин Ахура Мазданинг энг суюкли бандалари бўлган Орийлар учун «ер юзининг жаннати қилиб» яратган Ариана Ваэжо (Ийрон виж)нинг жойлашган координатини аниқлашга олдинги авестошунослар ёки урунмаганлар ёки бўлмаса уни ҳозирги эрон Озарбойжони (Мидия) билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Бу масалага фақат ХХ асрнинг бошларидагина аниқлик киритилишига муваффақ бўлинди. Бунда, биз юқорида қайд қилиб ўтган, Германиялик йирик шарқшунос олим И.Марквартнинг ҳиссаси ҳал қилувчи аҳамият касб этганини алоҳида таъкидлаш лозим 17 . У дастлаб Видевдатда санаб ўтилган тарихий ўлкалар реал мавжуд эканлигига эътиборини қаратади. Сўғдиёна, Марғиёна, Бақтрия ўлкалар орасида Хоразм йўқлигига таажжубланиб қаради. Иккинчи томондан, ўлкалар (Каршвар)нинг жойлашиш тартиби Шимолдан Жанубга томон жойлаштирилганига диққатни жалб қилди. Орий халқларнинг дастлабки Арианам Ваэжо деб аталган ўлкаси айнан Хоразм эмасмикан деган қатъий хулосага келади. Арианам Ваэжонинг луғавий маъноси «Орий кенгликлари» деб тушинилишини ҳисобга олиб Хоразм тушунчаси остида жуда кенг жуғрофий ҳудудларни эгаллаб олганини кейинчалик торайган ҳолда ўрта ва қуйи амударё ҳавзаларини ўз ичига олувчи Хоразм воҳасига нисбатан қўлланилганини аниқлаб берди. Бундан келиб чиққан ҳолда Геродот томонидан ёзиб кетилган «Катта Хоразм» давлати тўғрисидаги фикрлар ўз тасдиғини топади. Лекин шуни ҳам айтишимиз керакки Орий кенгликлари тушунчаси остида фақатгина ҳозирги Хоразм воҳасинигина эмас балки, шимолда Жанубий ўрол тоғлари ва сибир ўрмонларига туташган Жануби эса Помир-Ҳиндиқуш тоғ тизмаларига бориб тақаладиган улуғвор кенгликларни тушиниш кераклигини йирик шарқшунос 17 Marquart J. Eransanr nach der Geographie des Ps. Moses. Xorenac’t, Berlin, 1901; Marquart J. Wehrot und Arang. (Исследования по мифического и исторического края Восточного Ирана), Leiden , 1938; ва ҳ.к.

олимлар таъкидлаб ўтадилар 18 . Ана шундай нуқтаи назарни акад. Б.Ғафуров ҳам изчил ҳимоя қилиб чиқди 19 . Албатта бундай қарашларда маълум даражада жон бор. Чунки шимолий ҳудудларидаги Орийлар мамлакатида дарёлар ҳар йилнинг етти ойида музлаб ётиши, фақат икки ойгина ёз бўлиши тўғрисидаги маълумотлар фақатгина жанубий сибир ҳудудлар табиатига тўғри келиши мумкин. Лекин Орийлар ўлкаси бевосита Орол (Ворукаш) денгизи, Хоразм воҳасини ҳам кейинчалик ўз ичига қамраб олган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Чунки Доитиё дарёси (Аму дарё) қаърида уч бошли Аждахони Ёвуз Руҳ томонидан яратилганини ҳисобга оладиган бўлсак бу фикр ўз тасдиғини топади. Бундай қарашларни давримизнинг йирик шарқшунос олимаси Ф.Сулаймонова ҳам қўллаб қувватлайди 20 . Демак, дастлаб тарихда аҳмонийлардан олдин «катта Хоразм» давлати мавжуд бўлиб, унга Кавилар сулоласи асос солган ҳамда бу сулола ҳукмдорлари бир неча авлод алмашган. Кави Қават, кави Усун, кави Сиёваршон, кави Хоосров каби ҳукмдорларнинг номлари, қилган ишлари тўғрисида «Авесто» ёзма ёдгорлигида етарли маълумотлар берилади. Ҳудди шундай қарашларнинг тасдиғи сифатида Берунийнинг ҳаммага маълум бўлган Сиёвушнинг искандар эрасидан 980 йил олдин (яъни эр.олд. 1292 й.) Хоразмда давлатчиликка асос солгани ва Хоразм йил ҳисоби айнан ана шу даврдан бошланади деб айтган гаплари Хоразмда давлатчилик муносабатлари эр.олд. II -минг йилликнинг иккинчи ярмида шаклланган деб хулоса чиқаришга тўла асос бўла олади. Демак, Марказий Осиёда илк давлатчилик муносабатларининг қарор топиши борасида сўз юритилганида ҳар бир ҳудуд, минтақанинг табиий ва ижтимоий муҳитнинг ўзига хослигини ҳисобга олувчи цивилизацион ёндашувлар томонидан чиқарилган хулосалар тарихий воқеликнинг акс 18 Қаранг. Иностранцев К.А. О домусульманской культуре хивинского Оазиса – ЖМНП, новая серия, ч. XXXI , 1911, №2. стр. 316. 19 Қаранг. Ғофуров Б. Таджики, Душанбе, 1989. стр. 46. 20 Сулаймонова Ф. Шарқ ва ғарб. –Т., 1997. 61-62-бетлар.

этдирганлигиинг гувоҳи бўлиб турибмиз. Чунки, ҳамма давр ва ҳудудлар учун ягона қолиплар ҳамда мезонлар йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас.

O'xshashlar

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок

Дунёкараш ва унинг тарихий типлари. Фалсафий дунёкараш, унинг хусусиятлари ва тамойиллари

Француз маърифатпарварлари ижодида дунёвий тамойилларнинг шаклланиши

Марказий осиёда дунёвий илмларнинг карор топиши