Табиат – борлиқнинг ажралмас қисми - Falsafa - Referatlar

Табиат – борлиқнинг ажралмас қисми

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

Табиат – борлиқнинг ажралмас қисми Режа: 1. Табиат тушунчаси. Табиий ва сунъий муҳит. («бирламчи» ва «иккиламчи» табиат). 2. Табиат, жамият ва одамзот кооэволюцияси. 3. Экологик муаммолар ва уларни хал қилиш йўллари. Республикамизда экологик вазият. 4. Кишиларда экологик онгни шакллантириш масалалари ва экологик тарбияни кучайтириш зарурияти.

1. Бу мавзуда борлиқнинг ўзига хос таркибий қисми бўлган табиат, унинг ҳозирги аҳволи ва табиатни асраб қолиш долзарб масала эканини англаб олинишига эътибор қаратилади. Табиат бениҳоят хилма-хил шакл ва кўринишларда бўлиб инсонни қуршаб турган моддий олам, бутун борлиқни ўз ичига қамраб олади. Тор маънода тирик организмлар яшаши учун шарт-шароит бўлган Ер, атмосфера ва бошқалардир. Шу билан бирга инсоннинг ўзи ҳам табиатнинг бир бўлагидир. Бу ўринда, биосфера – тириклик соҳаси, геосфера – ер соҳаси, ноосфера – ақл соҳаси, техносфера – санъат соҳаси демакдир. Ана шу тушунчалар фалсафий мазмунини англаб олиш муҳимдир. Инсон ҳаётида икки хил - табиий (бирламчи табиат) ва сунъий («иккинчи табиат») муҳитни фарқ қилиш ва уларнинг ўзига хос томонларини ҳисобга олиш зарур. Табиий мухит ёки бирламчи табиат – инсоннинг фаолиятини, меҳнати натижасига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд нарсалар - ҳаво, тупроқ, сув, қуёш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси кабиларнинг мажмуасидир уларсиз инсоннинг пайдо бўлиши ҳам, яшаши ҳам мумкин эмас эди. Сунъий муҳит, яъни иккиламчи табиат – инсоннинг меҳнати ва фаолияти натижасида у томонидан яратилган барча нарсалар – кийим-кечак, сунъий ёруғлик, турар-жойдан тортиб то инсон узоқ вақтлар давомида яшаб, ижод қилиши мумкин бўлган космик кемаларгача бўлган соҳаларни ўз ичига олади. Шуни айтиш керакки, инсоннинг амалий фаолияти, фан-техника тараққиёти жараёнида сунъий муҳит такомиллашшиб бораверади. Лекин соф ҳаво, тоза сув, унумдор тупроқ каби бирламчи табиатнинг асосини ташкил қилувчилар ўз ахамиятини ҳеч қачон йўқотмайди.Инсонни қуршаб турган табиат, унинг пайдо бўлиши ва ривожланиши қонуниятларини фалсафий нуқтаи назардан фаҳмлаш, илмий билиш ва амалиётда катта аҳамият касб этади. Табиат бениҳоят хилма-хил шакл ва кўринишларда бўлиб инсонни қуршаб турган моддий олам, бутун борлиқни ўз ичига қамраб олади. У кенг маънода олганда материя, коинот тушунчаларни ҳам ифодалайди.

Шарқ фалсафаси ва ислом таълимотида Оллоҳ ҳамма нарсанинг ибтидоси, материяни ҳам, табиатни ҳам Танг ри таоло яратган, дейилади Илмий фалсафа эса табиатнинг мавжудлиги инсонга, унинг онги ва сезгисига боғлиқ эмас, деб уқтиради. Бун дан миллион йиллар муқаддам Ер шундай бир ҳолатда бўлганки, унда ўзининг сезгилари ва онгига эга бўлган инсон у ёқда турсин, ҳатто бошқа қар қандай жонли мавжудотларнинг ҳам яшаши учун ҳеч бир имконият бўлмаган. Ер, Қуёш системаси, умуман табиат ҳар қандай онгдан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуддир. Киши онги табиат тараққиётининг фақат муайян босқи чидагина унинг маҳсули сифатида вужудга келган. Онгдан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мав жуд бўлган табиатнинг на боши, на охири, на ибтидоси ва на интиҳоси бор. Ҳозирги замон фанлари оламнинг, табиатнинг чексиз, бениҳоялиги тўғрисидаги янгидан-янги далиллар бермоқ да. Фан соҳасидаги ютуқларнинг кўрсатишича, бизнинг галакгикамиздан ташқарида жойлашган сон-саноқсиз юл дузлар системалари мавжудТабиат, бутун моддий олам доимий ҳаракатда, тўхтов сиз ўзгариш ва ривожланишдадир. Мавжудотдаги жисм лар Ой, Қуёш, сайёралар, метеоритлар фазода доимий равишда ҳаракатда. Табиатнинг, материянинг фазода чексиз ва вақтда абадий бўлган тинимсиз ҳаракати жараёнида баъзи бир нарсалар емирилади, янгилари пайдо бўлади. Табиатнинг миллион йиллар ичидаги тадрижий тараққиёти жараёнида жонсиз дунёдан жонли дунё келиб чиқади. Жонли дунёнинг пайдо бўлиши табиатнинг, материя нинг чексиз коинотдаги тараққиётидан келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатлардан биридир. Жонли материя кейинроқ юз берган ҳодисалар, узоқ давом этган тараққиё т самарасидир. Жонли табиат ҳам жонсиз табиат ҳам доимий ҳаракатдадир. Лекин ҳаракат уларнинг ҳар иккаласида ҳам бироз бошқачароқ шаклда амалга ошади. Ҳаёт табиат тараққиётининг маълум босқичидаги кўринишидир. Жонли табиат моддий

оламнинг кичик бир қисмини ташкил этгани учун унга хос хусусиятларни жонсиз оламга механик равишда ёйиб бўлмайди. Илмий фалсафа жонли табиат билан жонсиз табиат ўртасида ўтиб бўлмайдиган тўсиқ йўқ, деб таълим беради. Улар бир-биридан сифат жиҳатдан фарқ қилишига қара май, бир-бири билан боғлиқ ҳамдир. Жонли табиат аба дий мавжуд бўлган эмас, балки жонсиз табиат тараққиё тининг маълум бир босқичида, маълум объектив шароит лар асосида вужудга келган. Жонли табиат билан жонсиз табиат асосида ҳам ягона моддий субстанция — материя ётади. Демак, жонли табиат билан жонсиз табиат ўртаси даги боғланиш уларнинг бирлигида яққол кўринади. Жонли табиат билан жонсиз табиат ўртасидаги моддий бирлик уларнинг кимёвий таркибида ҳам жуда аниқ кўри нади. Одам организимидаги кислород, углерод, олтингугурт, азот, калғций, фосфор, магний, натрий, калий, хлор, темир сингари элементларни жонсиз табиатда ҳам учратамиз. Организмларни ташкил этувчи оқсил таркибида ҳам шундай элементлар бор. Жонли табиат билан жонсиз табиат ўртасида умумий томонлардан ташқари уларнинг ҳар бирига хос бўлган фарқли томонлари ҳам мавжуд. Жонли организмларнинг асосмй хусусияти шуки, улар ташқи муҳит билан модда алмашинади. Бу эса материянинг мураккаб ва юқори шакл ларига тегишли бўлган хусусиятдир. Тирик жисмларнинг энг муҳим хусусияти — моддалар алмашинувидан, жонли тузилишларнинг бузилиши ва ян гидан тузилишидан, ассимиляция ва диссимиляциядан иборат. Ана шулар органик жисмлар яшашнинг асосий шароитидир. Ҳаёт — оқсил жисмларнинг яшаш усулидир, бу усул эса ўз моҳияти билан мазкур жисмларнинг кимё вий — таркибий қисмларининг доимо ўз-ўзини янгилаб туришидан иборат Табиат тараққиётининг юксак чўққиси жонли организм ларнинг келиб чиқишидан иборат. Бир ҳужайрали орга низмларнинг вужудга келиши организмлар тараққиёти даги дастлабки босқичдир. Дастлабки вужудга келган орга низмлар ўзининг тузилиши ва хусусияти жиқатидан ҳозирги

ҳайвон ва ўсимликларнинг энг соддалари бўлган. Органик бирикмаларнинг бир неча миллион йил давом этган тараққиёти натижасида ҳайвонларнинг ҳозирги турлари вужудга келган. Жонли табиат инсоннинг пайдо бўлиши учун ҳамма зарур шарт- шароитни ҳозирлайди. Табиатнинг таркибий қисми бўлган одам жонли организмларнинг узоқ вақт да вомида рўй берган тараққиётининг қонуний муқсулидир. Одамнинг пайдо бўлишини жонли табиатнинг тараққиё тидан ажратиб бўлмайди. Инсон тараққиётининг илк босқичларида, одам таби атдан эндигина ажралиб чиққан кезларда жуда ночор ҳаёт кечирган, у табиат кучларига қарам бўлган, табиатнинг тайёр маҳсулотларини истеъмол қилиб кун кечирган. Кейинчалик меҳнат туфайли, меҳнат қуроллари ясаш, моддий ва маънавий бойликларни яратиш асосида киши лик жамияти пайдо бўлди ва ривожланди. Форобийнинг фикрича, "Ҳар бир инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшашмоқ ва олий даражада ги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўла ди, у бир ўзи бундай нарсаларни қўлга кирита олмайди, уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғи лади... Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради. Шунингучун ин сон шахслари кўпайдилар, ернинг аҳоли яшайдиган қис мига ўрнашдилар ва натижада инсон жамоаси вужудга келди" 1 . Жамият билан табиат ўртасидаги алоқадорлик заминида меҳнат ётади. Меҳнат аввало, одам билан табиат ўрта сида юз берадиган жараёнлардир, одам шу жараёнда ўз фаолияти билан ўзи ила табиат ўртасида моддалар айир бошланишига воситачилик қилади, бу айрибошлашни тартибга солади ва назорат қилади. Одамнинг ўзи табиат кучи сифатида табиат моддасига қарама-қарши туради. Одам табиат моддасини ўз ҳаёти учун яроқли бўлган 1 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри, 1993, 186-бет

маълум бир шаклда ўзлаштириб олиш учун ўз табиий кучларини, қўл ва оёқларини, бош ва бармоқларини ҳаракатга келтиради. Шу ҳаракат воситаси билан ташқи табиатга таъсир қилиб ва уни ўзлаштириб, одам шу билан бирга ўз табиатини ҳам ўзгартиради. Кишилар моддий бойликлар яратиш, меҳнат қилиш асосида табиат кучларига таъсир этганлар, маданият тарихини, ижтимоий муносабатлар дунёсини яратишга муваффақ бўлганлар. Тараққиётнинг энг қадим босқичида кишиларнинг табиат кучларига қарши олиб борган курашидаги катта ғала баларидан бири оловни кашф этганликларидир. Ана шу кашфиёт туфайли овқат пишириш, ишлаб чиқариш қуролларини тайёрлаш — ваҳший ҳайвонларни овлаш, совуқ иқлимли жойларда ҳам яшаш имконияти туғилди. Темир тишли омочдан фойдаланиш орқасида кенг миқёсда деҳқончилик билан шуғулланишга йўл очилди. Деҳқончилик нинг ривожланиши чорвачиликни юзага келтирди. Одамлар моддий неъматлар ишлаб чиқариш натижа сидагина табиат кучларини енгишга муваффақ бўлганлар. Ҳайвон, паррандалар, ўсимликларни, ҳар хил гиёҳларни ейдилар, улар тирикчилик воситаларини табиатдан тайёр ҳолда оладилар. Шунииг учун ҳам улар табиатга мутлоқ қарамдирлар. Одам эса табиатга фаол таъсир кўрсатади. Меҳнат ёрдамида инсон табиат кучларидан ўз мақсади йўлида фойдаланади. Кишилар табиатидаги нарсаларни ўзгартириб меҳнат қуролларини ва тирикчилик воситаларини тайёрлайдилар. Одамнинг ҳайвондан фарқ қиладиган муҳим томонларидан бири ҳам ана шунда. Сиртдан қараганда баъзи бир ҳайвонлар меҳнат қилгандай бўлиб кўринади. Улар эҳтиёжларини қондириш учун меҳнат қуролидан эмас, балки ўзларининг табиий аъзолари—тирноқлари, қозиқтишлари, ўткир кўзларидан фойдаланадилар. Бирорта ҳам ҳайвон ҳеч қачон, ҳатто энг оддий меҳнат қуролини ҳам яратган эмас. Меҳнат қуро лини ясаш ва ундан фойдаланиш бу фақат инсонга хос хусусиятдир. Меҳнат қуроли табиатнинг инсонга ҳадяси эмас, балки у инсон ақлий ва жисмоний меҳнатининг натижасидир.

Меҳнат-кишиларнинг мақсадга мувофиқ фаолиятидир. Меҳнат туфайли одамнинг эҳтиёжи қондирилади. Меҳнат табиат яратган нарсаларни инсон ўз эҳтиёжи учун ўзлаш тириб олишидир, инсон билан табиат ўртасида моддалар алмашинишининг умумий шартидир, инсон ҳаётининг абадий табиий шартидир. Меҳнат, ишлаб чиқариш инсоннинг ижтимоий мавжу дот сифатида шаклланишининг, унинг табиатдан ажра либ чиқишининг негизидир. Инсонлар тирикчилик учун зарур воситаларни ишлаб чиқара бошлашлари биланоқ ўзларини ҳайвонлардан фарқ эта бошлайдилар. Меҳнат қилиш натижасида одам ўзининг табиий аъзолари фаоли ятини ўзгартиради, мускуллари, пайлари, тоғайлари, оёқ ва қўллари ривожланади. Шунингдек, одамнинг ақлий ва жисмоний қобилиятлари ҳам ривожланади, мияси ва сезги аъзолари тараққий этади. Бешта сезги—меҳнатнинг, ижтимоий муносабатларнинг, инсон амалий фаолиятининг маҳсулидир. Инсон табиат фарзанди сифатида пайдо бўлган бўлса да, лекин инсонга хос деб эътироф этилган хусусиятларнинг ҳаммасига у жамиятда бевосита аралашиш, таълим- тарбия олиш, меҳнат қилиш орқали эришди. Меҳнатнинг роли ва аҳамияти, айниқса, икки нарсада кучлироқ сезилади. Биринчидан, инсон аждодлари орга низми меҳнат таъсирида биологик мавжудотга хос бўлган белгилардан ижтимоий мазмунга хос томонга ўзгара бошла ди. Иккинчидан, меҳнат гапириш, алоқа ўрнатиш, ижтимоий тажриба орттириш, инсон онги, тил ва тафаккурининг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун ҳам асос бўлди. Одамнинг онги ҳам ўзи каби ижтимоий тараққиёт маҳ сулидир. Инсонга хос бўлган онг фақат меҳнат жараёнида ривожланади. Санъат, фан, маданият ва техника тараққи ёти тарихи бизнинг барча фикрларимиз, ғояларимиз меҳ нат жараёнида туғилганлигини ва ривожланиб борганлигини кўрсатиб турибди. Кишилар ўртасидаги энг муҳим алоқа воситаси бўлган тилнинг келиб чиқиши ва ривожланиши ҳам меҳнат билан бевосита боғлиқ. Меҳнат

натижасида қўйилган ҳар бир янги қадам инсоннинг билим даражасини кенгайтира бор ди. У табиат предметларида доимий равишда янги, шу вақтгача маълум бўлмаган хусусиятларни оча борди. Ик кинчи томондан, зарурият орқасида меҳнатнинг ривожланиши жамият аъзоларининг янада яқинроқ жипслашу вига ёрдам беради. Натижада уларда бир-бирларига нима нидир айтиш эҳтиёжи туғилади. Бу эҳтиёж ўзаро алоқа воситаси тилни вужудга келтиради. Инсонга хос бўлган барча хислат ва фазилатларнинг юзага келиши ва ривожланиши меҳнат билан, ижтимоий- иқтисодий муносабатлар билан узвий боғлиқ. Биргаликда қилинадиган ҳар қандай меҳнат кишиларининг бир- бир лари билан муайян алоқа ва муносабатларда бўлишлари ни тақозо қилади. Кишилар ана шу алоқа ва муносабат асосида бир-бирларига ва табиатига таъсир этадилар. Инсон ўзининг маълум мақсадга қаратилган амалий фаолияти жараёнида табиатни беҳад ўзгартириб юборди. Инсониятнинг кўп минг йиллик тарихий тараққиёти жа раёнида ўсимликларнинг шундай янги навлари ва ҳайвон ларнинг табиат яратмаган зотлари яратилдики, буни кўриб ажабланмаслик мумкин эмас. Дунё ҳаритасида янгидан- янги мамлакатлар, ўсимликлар, вилоятларнинг пайдо бўлганлиги ва бўлаётганлиги, ўсимлик ва ҳайвонлар дунё сининг ўзгариб бораётганлиги, сув омборлари, тўғонлар, сунъий денгизларнинг пайдо бўлаётганлиги, қўриқ ва бўз ерларнинг ўзлаштирилаётганлиги, саноат корхоналарининг бунёд этилаётганлиги, буларнинг ҳаммаси инсоннинг та биатга таъсири кучайиб бораётганлигининг муҳим кўринишларидир. Ер шарининг, жаҳон океанининг инсон ама лий фаолияти таъсирида бирон-бир даражада ўзгармаёт ган нуқтаси деярли йўқ. Инсон ўзининг ақл-идроки, фан ва техника ёрдамида озиқ-овқатнинг, қурилиш материалларининг, кийим-ке чак учун ишлатиладиган матоларнинг, сунъий толалари нинг табиат яратмаган янгидан-янги турларини ихтиро қилди ва қилмоқда. Инсоннинг табиатга таъсири ижтимоий тараққиёт мобайнида ҳозирги даврдагидек бўлган эмас. Ҳозирги пайтда инсоннинг

яшаш масканининг табиий муҳити ўзгармоқда. Бу муҳит инсон цивилизациясининг бир қисмига айланди. Бошқача айтганда, "иккинчи табиат" — инсоният маданий дунёси вужудга келтирилди, яъни шундай нарсалар ва жараёнлар вужудга келтирилди ки, уларнинг табиатда тайёр ҳолда мавжуд бўлиши у ёқда турсин, ҳатто улар табиатнинг ўз кучлари таъсири остида ҳам пайдо бўлолмайди. Бундан эндилиқда табиат ўз мав жудлигининг объектив хусусиятини йўқотди, деган маъно келиб чиқмайди, албатта. Табиат илгарилари объектив ва бирламчи бўлганидек, ҳозир ва бундан кейин ҳам шундайлигича қолаверади. Юқорида айтилганлардан қуйидаги хулосага келиш мумкин: биринчидан, инсон ва инсоният дунёси табиатдан ажралмасдир, унинг олий маҳсулидир, иккинчидан, кишини табиат вужудга келтирган бўлса, уни жамият, ижтимоий-иқтисодий мун Инсон ва таби осабатлар камол топтирди ва унга ижтимоий қиёфа берди, учинчидан, одамнинг ўзини ҳам, унинг онгини ҳам меҳнат яратди ва ривожлантирди, тўртинчидан, табиий муҳит инсон амалий фаолиятида бе ҳад ўзгариб "инсоннинг танаси"га айланди. 2. Кишилик жамияти моддий оламнинг, табиатнинг кўп минг йиллик тадрижий тараққиётининг қонуний маҳсулидир. У тараққиётининг маълум бир босқичида, инсон лар жамоаси келиб чиққан даврда юзага келган. Демак, жамият тарихи ва унинг тараққиёти инсон маълум жамо ага бирлашиб меҳнат қилган, ишлаб чиқариш қуроллари ни яратган, маълум ижтимоий-иқтисодий муносабатлар шаклланган даврдан бошланди. Жамият тарихи ўртасидаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий муносабатлар тарихидир. Жамият ривожла ниши эса шу муносабатларнинг ўсиши ва такомилашиши шаклида бўлади. Жамият тарихи табиат ривожланиши та рихининг маълум бир давридан бошланди. Шундай қилиб, инсон ва жамият табиатнинг ажралмас бир қисми бўлиши билан бирга унинг алоҳида онгли қисмидир. Жамият ҳамиша табиат билан ўзаро алоқада бўла ди. Инсон ҳар доим табиатнинг бағрида яшайди.

Биз бу тун борлиғимиз билан табиатникимиз ва унинг ичида яшаймиз, оламиз ва улардан тўғри фойдалана биламиз. Инсон ҳеч қачон табиатдан ташқарида, у билан алоқа ва муносабатда бўлмасдан туриб яшай олмайди. Табиат билан жамият, табиат билан инсон, табиат тарихи билан жамият тарихида диалектик бирликда, таъсир ва акс таъ сиридадир. Уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Алоҳида инсон ҳам, умуман жамият ва инсоният дунёси ҳам назарий, жисмоний, амалий жиҳатдан табиат билан узвий алоқадорликда яшайди. Табиат-табиий ресурслар манбаидир. Табиий ресурслар яъни, нафас олинадиган ҳаво, ичиладиган сув, ҳар хил хомашёлар бўлмаса инсон, жамият яшай олмайди, санъат, қишлоқ хўжалиги ва маданиятни юксалтириб бўлмайди. Табиат биз учун моддий неъматларнинг биринчи манбаи сифатида ҳам соғлиқ, шодлик, ҳаёт қизиқишининг ва ҳар бир кишидаги маънавий бойликларнинг битмас-туганмас манбаи сифатида ҳам ўзининг ғоят зўр аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайди. Табиатнинг энг муҳим таркибий қисмларидан бири бўлган Ер инсонларнинг озиқ-овқат манбаи, унинг даст лабки меҳнат воситаларининг хазинасидир. Ер инсонни боқади, инглиз олими Вилғям Петти айтганидек, меҳнат бойликнинг "отаси" бўлса, ер унинг "онаси"дир. Одамлар бир неча минг йиллар давомида унинг иссиқ бағрида унди, вояга етди. Инсоннинг кундалик ҳаёти ва севинчлари ҳам Ер туфайлидир. Шундай экан, инсон учун ғоят даражада муҳим ва зарур бўлган Ерни эъзозламаслик мум кин эмас. Кишиларнинг моддий неъматлар ишлаб чиқариши учун муайян табиий шароитлар талаб қилинади. Табиатнинг жамият билан яқиндан алоқа боғлайдиган, унинг тараққиётига маълум даражада таъсир кўрсатадиган қисми та биий муҳит деб аталади. Ер ва ер ости бойликлари, дарёлар, иқлим ва бошқа шу кабилар табиий муҳитни ташкил этади. Табиий муҳит жамият тараққиётига таъсир этувчи омил сифатида икки катта туркумга бўлинади. Улардан бири тирикчилик воситаларидан иборат табиий бойликлар, яъни ернинг ҳосилдорлиги, ўрмонларда ҳайвонлар, сувда

балиқ ларнинг кўплигидан иборат бўлса, иккинчиси меҳнат во ситалари (мавжуд шароитлар, кема қатнайдиган дарёлар, дарахтлар, кўмир, нефтғ, газ ва бошқалар)дир. Кишилик жамиятининг бошланғич даврида ташқи табиий шароитларнинг биринчи хил, жамият тараққиётининг юқори бо сқичида иккинчи хили ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Табиий шароит жамият тараққиётига икки хил таъсир кўрсатади. Маълумки, тирикчилик воситалари ва табиий манбаларга бой бўлган мамлакатларда яшовчи халқлар ўз тирикчиликлари учун зарур бўлган маҳсулотларни тайёр лашда маблағ ва кучни бундай табиий қулайликларга эга бўлмаган халқларга қараганда анча кам сарфлайдилар. Қулай табиий шароитлар жамият тараққиётига маълум даражада ёрдам беради. Қондирилиши мутлоқ зарур бўлган табиий эҳтиёжларнинг миқдори нақадар кам бўлса, ер нинг табиий ҳосилдорлиги нақадар кўп бўлса ва иқлим нақадар қулай бўлса, ишлаб чиқарувчи ҳаётнинг сакла ниш ва такрор қилиниши учун зарур бўлган иш вақти шунча кам бўлади. Демак, унинг бошқаларга кетадиган ортиқча меҳнати унинг ўзига кетадиган меҳнатга нисба тан шунча кўп бўлиши мумкин. Аксинча, табиий шароит ноқулай бўлиб, кишиларнинг асосий вақти, маблағ ва меҳ нати тирикчилик воситаларини яратишга кўпроқ сарф бўлса, у ҳолда жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучлари нис батан секинроқ ривожланади. Ноқулай табиий шароит жамият тараққиётига бирмунча салбий таъсир кўрсатади. Агар одамлар табиий шароитлар билан чекланиб, барча тирикчилик воситаларини табиатдан тайёр ҳолда ол ганларида (бундай бўлиши мумкин эмас, албатта) жамият тараққиёти жуда секин ривожланган бўларди, одамларда тараққиётга интилиш, меҳнат қуролларини ривожлантириш, табиий кучларига қарши курашиш зарурияти ҳам бўлмасди. Турли тарихий шароитларда табиий шароитларнинг жамият тараққиётига таъсири айнан бир хил бўлган эмас. Ибтидоий жамоа тузумида одамлар ўзларини қуршаб олган табиатга бутунлай қарам бўлганлар. Улар табиатни эмас, балки табиат уларни ўзига бутунлай бўйсундирган. Чунки

ҳали бу даврда фан, техника ўсмаган, маданият ривож ланмаган, меҳнат қуроллари оддий бўлган. Шунинг учун ҳам одамларнинг ҳаёти табиий шароитлар қудайлигага кўп жиҳатдан боғлиқэди. Бошланғич даврда одамлар шунинг учун ҳам дарё бўйларида, тоғ ёнбошларида, тупроғи серҳосил жойларда, ўрмонлари ва ҳайвонот дунёси сероб бўлган жойларда яшашга ҳаракат қилганлар Қадимги даврда тирикчилик воситаларининг табиий манбаларга бой бўлган жойлар жамият тараққиётига катта қулайлик туғдирган. Шунинг учун ҳам Миср, Месопотамия, Ҳиндистон, Хитой, Ўрта Осиё, Кавказорти, Ўрта ер денгизи ўлкалари маданиятнинг энг қадимги марказлари бўлган. Маданиятнинг ибтидоий жамоа тузимидан кейинги юқори босқичларида одамларнинг табиатга бўлган таъси ри анча кучайиб, табиат ресурсларидан фойдаланиш имкониятлари анча кенгайди. Бунинг асосий сабаби ишлаб чиқарувчи кучларнинг, фан, техника ва маданиятнинг ривожланиб борганлигидадир. Социология фанида географик детерминизм деб атал ган назарияга мувофиқ жамиятнинг иқтисодий тузимини ҳам, унинг ижтимоий ва сиёсий тузилишини ҳам белгилайдиган нарса географик муҳитдир. Масалан, француз олими Монтесғке "Қонунлар руҳи тўғрисида деган аса рида капиталистик мамлакатлардаги миллионларча омма нинг бошига тушаётган азоб-уқубатларнинғ асл сабаби табиий сабаблардир, дейди. Иқлим ҳукмронлиги унингча ҳамма ҳукмронликдан кучлироқдир. Бироқ жугрофик де терминизм тарафдорлари нима учун бир хил табиий ша роит мавжуд бўлгани ҳолда баъзи мамлакатлар тезроқ ри вожланади-ю, баъзилари секинроқ ривожланади деган масалани тушунтириб бера олмайди. Дарҳақиқат, табиий шароитлар ижтимоий тараққиёт нинг боришини тезлаштириши, унга туртки бериши, иж тимоий таъсир кўрсатиши мумкин, лекин жамиятнинг қиёфасини, ижтимоий тузумнинг хусусиятини, бир тузум дан иккинчи тузумга ўтишини белгилаб берувчи куч бўлол майди. Чунки, жамиятнинг ўзгариши ва ривожланиши табиий шароитларнинг

ўзгаришига қараганда тезроқ со дир бўлади. Табиий шароитларнинг сезиларли даражада ўзгариши учун кўп йиллар керак бўлса, жамият ҳаётида туб ўзгаришлар бўлиши учун қисқа бир тарихий муддат кифоя қилади. Европа, Осиё, Африкада географик шароит бундан 3 минг йил олдин қандай бўлган бўлса, ҳозир ҳам деярли шундай. Бироқ шу йиллар ичида ундаги давлатлар, халқлар ва миллатларнинг ҳаётида шу қадар кўп хилма-хил ўзгаришлар бўлди ва бўлмоқдаки, уларнинг ҳаммасини бирма-бир айтиш асло мумкин эмас. Буюк ўзгаришлар жамият ҳаётида содир бўладиган ҳар қандай ўсиш, ўзга риш ва ривожланишларнипг географик муҳит ўзгаришига нисбатан тезроқ амалга ошишини очиқ-ойдин кўрсатиб турибди. Юқорида айтилганларни умумлаштириб, қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: 1) Инсоннинг табиат билан ало қаси Ерда инсон пайдо бўлган вақтларданоқ юзага келган бўлиб, бу зарурий объектив алоқадорлик ўз аҳамиятини бундан кейин ҳам ҳеч қачон йўқотмайди; 2) Табиат билан жамият ўртасидаги алоқадорлик, жамиятнинг табиатга, табиатнинг эса жамиятга таъсири объектив қонуниятдир; 3) Жамият билан табиатнинг объектив алоқадорлиги, та биий шароитларнинг жамият тараққиётига кўрсатадиган таъсири жаҳондаги айрим бир халқлар ва мамлакатларга тааллуқлигина бўлиб қолмай, балки бутун инсоният учун, барча жамиятлар ва мамлакатлар учун бир хилда умумийдир; 4) Табиий муҳит инсоннинг модций неъматлар иш лаб чиқариш фаолиятининг доимий абадий ва зарурий шартидир. 3. Экологик муаммо ва уни бартараф этиш йўллари Одам пайдо бўлган даврдан то ҳозирга қадар табиатга таъсир қилиб, уни батамом ўзгартириб юборди. Кейинги минг йилликлар давомида инсон фаолияти натижасида Ер шари юзаси, иқлими, ўсимлиги, ҳайвонот дунёсининг та ниб бўлмас даражада ўзгартириб кетганлиги бунга мисол бўла олади. Эътироф этиш керакки, инсоннинг ўз истиқболини ўйламай

қилган хатти-ҳаракатлари, кўр-кўрона қилмишлари туфайли табиат беҳад озор чекди, кўп нарсалардан абадий жудо бўлди. Ҳар хил космик чанглар, ис сиқлик электр станциялари, автомобиллар сонининг тез ўсиб бориши, радиактив моддалар ва бошқалар таъсири остида барча жонли мавжудотнинг хаёт манбаи бўлган ҳаво тоқат қилиб бўлмайдиган даражада ифлосланмоқда. Бундай даҳшатли ҳодисалар дунёнинг деярли ҳамма мамла катларида тез-тез бўлиб турибди. Атроф-муҳитнинг радио актив ва кимёвий чиқиндилар билан булғаниши аҳоли н ин г, чо рв а м о лла ри ни нг , па рр ан да ла рн ин г, д ар ё ва кўллардаги, сув омборлари ва океанлардаги балиқ ва бош қа жонворларнинг кўплаб заҳарланишига сабаб бўлмоқда. Олимлар ҳаво, сув ва ер устининг заҳарланиши шу тариқа давом этадиган бўлса, цивилизация ҳалок бўлиши мум кин дейишмоқда. Академик А.Е.Ферсманнинг фикрича, агар атмосфера таркибидаги карбонат ангдрид миқдори 2 баравар кўпайса, бу нарса Ер юзидаги ҳароратнинг 4 даража кўтарилишига олиб боради. Унинг ҳисобича, бу воқеа 500 йилдан кейин содир бўлиши керак. Сув таъминотининг анъанавий манбалари ҳисобланган дарёлар, кўллар, Шимолий қутб музликлари, денгизлар, сув омборлари ифлосланмоқда. Инсониятнинг энг катта озиқ-овқат манбаи бўлган жаҳон океанлари ҳам ҳозирги вақтда инсои цивилизацияси қурбони бўлмокда. Ҳар йили жахон океанига ўн миллион тоннагача микдорда нефтғ ва нефтғ муҳсулотлари келиб тушади. Инсон ўзининг кўп асрлик хўжалик фаолиятида 72 хайвон турини бутунлай йўқ қилиб юборди. Ўзимизнинг Ўзбекистонда ҳам Турон йўлбарси, йўл-йўлли сиртлон каби қайвонлар йўқ бўлиб кетди. Оққуйруқ, қорақулоқ, Устюрт қўйлари, Бухоро буғуси, оқгирноқли қўнғир айиқ каби лар эса йўқ бўлиш арафасида турибди. XX аср ўрталаригача, ҳатто яқин-яқинларгача ҳам инсои табиатга ҳоким, уни истаганча ўзгартириши, ирода сига бўйсундириши мумкин, деган нотўғри фикр устун лик қилиб келди. Ўша шароитларда бу фикр дунёнинг кўпчилик мамлакатларида, жумладан ўзимизда ҳам қўллаб- қувватланди.

Табиатни иқтисодиёт талабига мослаштириб ўзгаргириш авж олиб кетди. Қанча-қанча лойиҳалар вужудга келди. Дарё ва кўллардаги балиқлар, паррандалар, ҳайвонпар эҳтиёждан ортиқча овланди ва кўпчилиги ҳозир йўқ бўлиб кетди. Бир пайтлар Амударёнинг ўзидагина 140 дан ортиқ балиқ тури бўлганига энди ишониш қийин. Ўрмонларга нисбатан ҳам кўр-кўрона муносабатда бўлиш туфайли Ер шарида 100 йил аввалги 7200 миллион гектар ўрмондан хозир 4100 миллион гектар ўрмон қолди. Шу сабабли ҳам табиатни мухофаза қилиш бугунги кунда инсоният олдида турган долзарб муаммо бўлиб қолмокда. Инсон табиатдан ўзига керакли нарсаларни олиш би лан бир қаторда унга ҳар хил ишлаб чиқариш чиқиндила рини ташлаб, табиатни заҳарлантирмокда. Индустриал жиҳатдан ривожланган мамлакатларда бир киши ҳисобига, ҳар йили табиатдан 30 тонна модда олиниб, унинг атиги 1- 1,5 фоизидан истеъмол маҳсулотлари сифатида фойдаланмоқда, қолганлари эса чиқинди сифатида ташлаб юборилмоқда. Расмий маълумотларга кўра, ҳар йили атмосферага 200 миллион тоннадан зиёд ис гази, қарийб 150 миллион тонна олтингугурт оксиди, 53 миллион тонна азот оксиди, 50 миллион тоннадан ортиқроқ ҳар хил углеводородлар чиқарилмокда. Жаҳон саноати ҳар йили табиатга 32 миллиард м 3 ифлосланган сув, 70 миллион тонна заҳарли газлар ва 250 миллион тонна чангни чиқариб ташламоқда. Оқибатда биосфера ўз-ўзини тозалашга ожиз бўлиб қолмоқда, ҳозирги атмосферада заҳарланган "углекислота" газининг миқдори қарийб 20 фоизни ташкил этади. Буларнинг ҳаммаси инсон соғлиғига таъсир этиб, улар ўртасида рак ва бошқа касалликлар сони йилдан-йилга кўпайиб кетмоқца. Ҳозирги пайтда дунё бўйича ҳар йили 500 минг киши рак билан касалланган бўлса, унинг 60 фоизи атроф-муҳитдаги ҳар хил концероген моддаларининг кўпайиши натижасида ҳосил бўлган. Жамиятнинг табиатга таъсири хамиша олий мақсадга мувофиқ оқилона бўлиши керак. Агарда бунинг аксича бўладиган бўлса, табиат

инсондан жуда қаттиқ ўч олиши, қўлга киритган барча ютуқларини ер билан яксон қилиб юбориши ҳеч гап эмас. Кўриниб турибдики, табиатни муҳофаза қилиш ҳозирги даврнинг энг ўткир ва долзарб умумбашарий муаммо ларидан биридир. Бунинг маъноси нимадан иборат? Та биатни муҳофаза қилиш инсониятнинг эртанги куни ҳақида ғамхўрлик қилиш, ер юзидага барча инсоният учун муқаддас даргоҳ ҳисобланган сайёрамизнинг тақдири тўғрисида жон куйдириш, уни тинч тотув ҳолатда сақлаб қолиш демақдир. Бу — инсон учун зарур бўлган барча ноз- неъматлар манбаи-ерни севиш ва ардоқлаш, унинг касал ланиб яроқсиз бўлиб қолишига йўл қўймаслиқдир. Бун дай шарафли ва олижаноб ишдан ўзини четга оладиган бирон киши, элат ва миллат, бирон бир мамлакат бўлиши мумкин эмас. Табиий муҳитни муҳофаза этишни ёки бошқача айтга нимизда экологик хавфсизликка алоҳида эътибор бериш ни пайсалга солиб бўлмайди. Бу соҳадаги хозирги аҳвол таҳликали бўлиб турибди. Вазият зудлик билан ҳаракат қилишни тақозо этмоқда. Табиатга меҳр-муҳаббат билан ёндошиш, теварак атрофни, сувни, ҳавони, тупроқни, хайвонату наботатни асраб-авайлаш ҳақида ислом таълимотида ҳам муҳим ғоялар мавжуд. Биз яшаётган коинотдаги, ер юзидаги барча ноз- неъматларнинг қадрига етиш, уларни эъзозлаш, уларни асраш, исроф қилмаслик ҳар бир мўмин-мусулмоннинг бурчидир. Қуръони Карим оятларида, Пайғамбаримиз ҳадисларида ҳайвонот ва набобат олами ва атрофимизни ўраб турган бошқа нарсаларни тўла-тўкис ҳимоя қилиш, саклаш уларни бузмаслик, исроф қилмаслик тўғрисида дастур ва амалий маслаҳатлар мавжуд, уларни доимо эсда тутиши миз керак. 4. Инсоният ўзининг фаолияти туфайли ишлаб чиқариш воситаларини тараққий эттириш билан бир қаторда эко логик вазиятни ниҳоятда кескинлаштириб юборди. Нати жада экалогик инқироз вужудга келди. Ҳаво ва ичимлик сувларининг саноат чиқиндилари билан ифлосланиши, ўрмонларнинг йўқолиб кетиши натижасида тупроқнинг эрозияга учраши,

ҳайвонот дунёсининг камайиб кетиши, табиат ҳодисалари ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши, турли хомашёларнинг кескин камайиб кетиши кабилар экологик инқирознинг яққол кўринишидир. Экологик вазиятнинг ниҳоятда кескинлашиб кетгани ни Ўрта Осиё минтақаси мисолида ҳам кўришимиз мум кин. Ҳозирги вақтда Ўрта Осиёдаги энг катта сув ҳавзаси Орол денгизининг тақдири кўпчиликни ташвишга солмоқда. Инсоният тарихи ҳалигача чорак аср давомида бир авлод кўз ўнгида ҳавзаси 6 миллион гектардан зиёд ва чуқурлиги 69 метргача бўлган денгизнинг ер юзасидан ғойиб бўлиб кетганлигини билган эмас эди. Бугунги кунда Орол ден гизи қарийб ярмигача қуриб бўлди. Суви қуриб қолган жойларда, икки миллион гектарга яқин қум ва туздан ибо рат саҳролар пайдо бўлди. Орол муаммоси фақат Ўзбекистонга ёки Ўрта Осиёда ги мамлакатларга тааллуқли минтақавий муаммо бўлиб қолмай, умумбашарий муаммо ҳамдир. Орол бўйидаги экологик вазият кейинги вақтларда шу қадар кескинлашиб, фожиали тус олиб кетдики, ундан нафақат Ўрта Осиё халқ л ар и, б ал ки бу ту н к ур ра из ам ин б ир ин- ке ти н за ра р кўрмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг БМТ Бош Асамблеясининг 48-сессиясидаги маъру засида айтиб ўтилишича, кейинги йилларда Орол денги зининг "ҳажми уч баравардан кўпроқ қисқарди, майдони икки баравар камайди, қирғоғи 80 километрга чекинди, сувнинг металлашув даражаси тўрт баравар ошди, атроф даги ҳайдаладиган икки миллион гектар ерни қум босди, чанг тўзонлар бўрони 300 километр ва ундан кўпроқ ма софага етиб борадиган бўлди. БМТ мутахассисларининг фикрига кўра, Орол муаммоси ўзининг экологик ва ижти моий-иқтисодий оқибатлари жиҳатидан XX асрнинг энг катта офатларидан бири бўлиб қолди" 1 . 1 “ Халқ сўзи ” , 1993 йил 29 сентябрь.

Орол денгизининг қуриши билан боғлиқ бўлган фалокатлар ҳозирги авлодгагина эмас, келгуси авлодлар ва бутун инсоният учун ҳам ўта хавфли ва хатарлидир. Орол муаммоси ҳам миллий, ҳам минтақавий ва ҳам жаҳоншумул муаммодир. Шунинг учун ҳам Орол бўйида ги экологик фалокат оқибатларини бартараф этиш, Орол денгизини қутқариш бўйича биргаликда чора-тадбирларни амалга ошириш минтақалараро ҳамкорлик доирасидз алоҳида аҳамиятга эга. И.А.Каримов БМТ Бош Ассамблеяси сессиясида сўзла ган нутқида, Ўзбекистон БМТ нинг Орол муаммоси бўйи ча махсус комиссияси ташкил қилинишининг тарафдори. Бу комиссия минтақадаги ҳукуматлар билан келишган ҳолда ва БМТ нинг имкониятлари орқали халқаро кучлар ва маблағларни мана шу экологик фожиани бартараф этиш га жалб қилган бўлур эди, деб уқтирди. Минтақамизда экологик вазиятнинг мураккаблашиб бораётганлиги ҳақида сўз юритганда яна шуни хам эсдан чиқармаслик керакки, пахтани парвариш қилиш учун кўп миқдорда ва бир неча йиллар мобайнида ишлатилган за ҳарли кимёвий моддалар туфайли, ер, сув, ҳаво заҳарлан ди. Оқибатда неча минглаб кишилар ошқозон ичак, са риқ касалликларига мубтало бўлишди. Мустақиллик ту файли бу масалани ҳам ҳал қилишда маълум даражада ижобий ўзгаришлар юз бермоқда. Пахта зараркунандала рига қарши заҳарли кимёвий моддаларни ишлатиш ўрни га биологик усуллардан фойдаланилмоқда. Пахтазорлар нинг кўламини камайтириш ҳисобига дон маҳсулотларини етшитириш йўлга қўйилмоқда. Буларнинг ҳаммаси ўз навбатида экологик вазиятни яхшилашга замин яратмоада. Ўрта Осиё минтақаси учун яна бир хос вазият шундан иборатки, аҳолинингэҳтиёжларини қондириш учун ер ости хом-ашёлари, жумладан газ, нефтғ маҳсулотларини қайта ишлаб чиқиш йилдан-йилга авж олиб

келмоқда. Мазкур х ом-ашёларни ишлатишда табиатни муҳофаза этиш чора ларини кўриб чиқилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ўрта Осиё минтақасидаги экологик хавф устида сўз юритилганда шуни қам алоҳида қайд этиш жоизки, қурол ланиш пойгаси авж олган йилларда Семипалатинск поли гонида доимий равишда ва жуда кўп миқдорда ядровий қуролларнинг портлатилиши натижасида бир неча минг километр атрофдага муҳит, ер, сув, ҳаво, ўсимликлар, барча жонли мавжудотлар, шу жойларда истиқомат қилувчи ки шилар радиактив нурлар ва чиқиндилар билан заҳарланди ва ҳозир хам заҳарланиб келмоқда. Бу эса ўз навбатида инсониятни лол қолдирган даражадаги турлича фожиа ларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Кейинги йилларда мазкур полигонда ядровий заряд ларни портлатиш ишлари тўхтатилга Кишиларни табиат ва ўзининг келажак истиқболи қизиқтирмоқда. Бугун биз шундай юксак даражага эриш дикки, инсон табиатдан фойдаланибгина қолмасдан, уни ҳимоя қилиши зарур. Табиатни эъзозлашда ва сақлашда ҳеч қандай ҳудудий тўсиқлар бўлиши мумкин эмас, чунки бир мамлакатда рўй бераётган экологик инқироз бошқа жойларга ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Табиат муқаддас бир даргоҳ, инсон кўз очиб кўрган дунё, бамисоли она қучоғи, инсон учун бешикдир. Биз яшаб, нафас олиб, кун кечириб, тирикчилик ўтказиб турган табиат, унинг таркибий қисми бўлмиш Еримиз - ҳамманинг, бутун инсоният нинг умумий уйи, умумий маконидир. Шундай экан, уни кўз қорачиғидек сақлаш, атроф-муҳитнинг ифлосланишига йўл қўймаслик умумдавлат, умуминсоният ишидир. Табатни мухофаза қилишнинг долзарблиги боиси ана шунда. Экологик инқироз ишлаб чиқариш инқирози бўлибги на қолмай, айни вақтда, ижтимоий-сиёсий муаммо ҳамдир. Чунки табиатни муҳофаза қилиш бу ривожланиш ва халқ фаровонлигини оширишнинг заминидир. Шунинг учун ҳам республикамизда табиатни муҳофаза қилишни давлат йўли

билан бошқариш ва назорат қилиб туришга катта аҳамият берилаётганлиги бежиз эмас. Табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитасининг, Оролни саклаш, ЭКО САН ва бошқа жамғармаларнинг таъсис этилиши, табиат дан унумли фойдаланиш ва атроф- муҳитни муҳоф аза қилиш муаммоларига оид минтақавий жаҳон илмий-ама лий анжуманларининг ўзказилиши, табиатни муҳофаза қилиш ишларига жамоатчиликнинг кенг жалб этилиши бунга мисол бўла олади. Минтақамизда табиатни муҳофаза қилиш ишлари қуйидаги вазифаларни ҳал қилишга қаратилмоғи лозим: -қишлоқ хўжалик экинзорларини сақлаш, тупроқ эро зиясига қарши курашни кучайтириш, ерларни селдан, кўчкилардан, ўпирилишлардан, шўр босишдан, заҳарла нишдан, сув босишдан ва қақраб қолишдан ҳимоя қилишни таъминлаш; - Фойдали қазилма конларини янада комплекс равишда ўзлаштириш, уларни қазиб олиш ва қайта ишлаш чоғида нобудгарчиликка йўл қўймаслик; - Орол денгизи, Сирдарё, Амударё ва бошқа сувлар сатҳини камайтиришнинг олдини олиш, уларни буғланиши дан сақлашни кучайтириш чораларини амалга ошириш, сув манбалари, жумладан кичиқдарёлар ва кўлларни қуриб қолишидан ва ифлосланишидан муҳофаза қилишии яхшилаш, Ўрта Осиёдаги энг муҳим дарё ҳавзаларидаги сув хўжалиги комплексларини автоматлаштирилган бошқариш тизимларини яратиш, ирригация, елиорация тизимла рини ҳозирги давр талабига мувофиқлаштириб қайта қуриш; - Зарарли моддаларнинг атроф-муҳитга чиқариб таш ланишини камайтириш ва чиқарилаётган газларни зарар ли аралашмалардан тозалашни яхшилаш, газ ва чанг ютувчи ғоят самарали аппаратлар, сувни тозалайдиган ускуналар, шунингдек табиий атроф муҳитнинг ҳолатини назорат қилувчи асбоблар ҳамда автомат станциялар ишлаб чиқа ришни таъминлаш; - иссиқлик электр станцияларида мазут, торфдан ёқилғи сифатида фойдаланишни камайтириш;

-ўрмонларни ёнғиндан сақлаш ҳамда уларни заҳарли ҳашоротлардан ва касалликлардан муҳофаза қилиш. Иҳота дарахтзорларини кенгайтириш, шаҳарлар, қишлоқлар ва уларнинг атрофларида янги кўкаламзорларни яратиш, мавжуд шундай зоналарни ободонлаштириш; - илмий асосланган қўриқхона ва миллий паркларни вужудга келтиришни давом эттириш. Ёввойи ҳайвонларни мутаносиб равишда кўпайтириш ҳамда табиий кўл, ҳовузлар ва сув омборларида қимматли балиқ турларини урчитиб кўпайтириш тадбирларини амалга ошириш. Экологик муаммоларни ҳал қилишда барча мамлакатларнинг бир- бирларига қўл бериб, ҳамкорликда иш кўриш лари мақсадга мувофиқдир. Бу соҳада умумжаҳон миқё сида ҳамкорлик, барча мамлакатларнинг баҳамжиҳат оммавий ҳаракат қилишлари зарурлигини кўрсатмоқда. Бу ҳамкорлик тўла тенг ҳуқуқли, ҳар бир мамлакатнинг суверенитетини ҳурмат қилиш асосида, олинган мажбуриятларни, халқаро ҳуқуқ нормаларини виждонан бажариш асосида бўлиши лозим. Биз яшаб турган даврнинг қатъий талаби мана шулардан иборат. Одамзот жамият бўлиб яшашга ўтгач, табиатда янги бир холат юзага келди. «Иккинчи табиа»нинг яратилиши бир томондан яшаш қулайликларини вужудга келтирган бўлса, иккинчи томондан табиатдаги уйғунлик, мувозанат (кооэволюция)га путур ета бошлади. Кейинги 50-100 йиллар мобайнида ҳозирги замон илмий-техника инқилоби натижасида инсоннинг табиатга қиладиган таъсир имкониятларини ниҳоятда ортиб кетиши, саноат ва транспорт воситаларининг янада юксалиши, аҳоли сонининг кўпайиб бориши, урбанизация жараёни, табиий ресурслардан тартибсиз, тор манфаатларни кўзлаб, эски технологиялар ёрдамида фойдаланиш каби қатор холатлар инсон ва табиат орасидаги муносабатлар уйғунлигини бузиб юборди. Шу сабабли ҳозирги кунда инсон томонидан табиатга кўрсатилаётган таъсирни тартибга солиш, ижтимоий тараққиёт билан қулай табиий муҳитни уйғунлаштириш, инсон ва табиатнинг

ўзаро муносабатида мувозанатга эришиш борган сари долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Бу ҳол фаннинг янги тармоғи – экология (экос – турар жой, логос - таълимот)ни пайдо бўлишига олиб келди. Хозирги кунда экология барча тирик организмлар - ўсимлик ва ҳайвонот олами, инсон кабиларнинг ўзлари яшашлари учун зарур бўлган табиий муҳитлар мажмуаси билан ўзаро муносабатлари қонуниятларини ўрганувчи бир бутун фан сифатида тушунилади. Президент И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» (Т., «Ўзбекистон», 1997 й.) асарида дунё ва мамлакатимиз миқёсида экологик аҳвол чуқур тахлил қилинган ва соғлом экологик мухит яратиш борасидаги бажарилиши зарур бўлган чора-тадбирлар системаси кўрсатиб берилган. Ўозирги кунда ҳар бир мамлакатда, минтақада ва бутун дунёда маънавий-ахлоқий мухитни инсонийлаштириш дастурлари тузилиб, давлатлар, одамлар уюшмаси фаолиятларини шу олижаноб йўлга буриб юбориш лозим. Табиий мухитни асраш ахолини, айниқса ёшларнинг экологик маданиятини ривожлантириш, улар билан олиб бориладиган экологик таълим ва тарбиявий ишларнинг кўлами ва самарасига бевосита боғлиқ. Таълим тизимлари, мафкура воситалари, жамоатчилик фикри орқали одамларда Ноосфера – ақл – идрок сохаси тантанаси даври келишига комил ишонч руҳини қарор топтириш ҳаёт талаби бўлиб турибди.

Адабиётлар : 1. Каримов И. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 1999. 2. Ислом Каримов. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман: «Фидокор» газетаси мухбири саволларига жавоблар. – «Фидокор» 2000 й. 8 июн. 3. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 2000. - 352 б. 4. Основы философии. — Т: «Ўзбекистон», 1998. 5. Канке В.А Философия. — М: «Логос», 1999. 6. Философский энциклопедический словарғ.. М. 1999.

O'xshashlar

Борлиқнинг ўзаро алоқадорлиги ва умумий қонуниятлари

Табиат ва жамият

Борлиқнинг мавжудлик усуллари ва шакллари (ҳаракат, фазо, вақт)

Борлиқ – фалсафанинг фундаментал категорияси

Фалсафада борлиқ муаммоси