Борлиқнинг ўзаро алоқадорлиги ва умумий қонуниятлари - Falsafa - Referatlar

Борлиқнинг ўзаро алоқадорлиги ва умумий қонуниятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Жамият-борлиқнинг ўзига хос шаклланиши. 2.Ижтимоий муносабатлар системаси. 3.Жамиятнинг базиси ва устқуртмаси. 4.Ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни. 5.Ижтимоий тараққиёт ва унинг асосий мезонлар. 6.Жамият тараққиётининг манбалари ва ќаракатга келтирувчи кучлари. 7.Хулоса.

www.arxiv.uz КИРИШ XXI аср бўсађасида дунёнинг жуда катта тарихий, сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар юз берди. Кучлар нисбатининг қарама-қарши қутбларига ажралиши барќам топди. Икки системанинг курашига чек қўйилди. Жаќон харитасида янги мустақил давлатлар пайдо бўлди. Шулар қаторида Ўзбекистон ќам ўз мустақиллигини қўлга киритиб бугунги кунда ќуқуқий емократик давлат ва фуқаролик жамият қуриш сари дадил одимлаб бормоқда. Адолатли ќуқуқий демократик Давлат қуришнинг асосий йўналишларининг стратегиясини Президентимиз И.А.Каримов асослаб берган беш тамойилда ўз ифодасини топган. Бозор муносабатларига асосланган янги жамият қуришнинг асосий хусусиятлари Ўзбекистонга хос бўлган йўли босқичма-босқич амалга оширилиши бугунги кунда ўзини тўла исботламоқда. Мамлакатда амалга оширилаётган иқтисодий ислоќотлар бунинг яққол далилидир. Маълумки жамият ниќоятда кўп қиррали ва мураккаб объект бўлиб, унинг турли томонларини турли фанлар ўрганади. Чунончи социология жамиятнинг ижтимоий қонуниятларини, ижтимоий институтларни таркибини тузилишини, тараққиёт ўрнини ва босқичларини ўрганса, ижтимоий психология эса жамият аъзоларининг ўзига хос ва умумий кайфиятини, урф-одатларини ўрганади. Шунингдек тарих, этнография, иқтисод, сиёсат, ќуқуқ каби фанлар ќам жамият ва давлатнинг турли хусусиятларини, ќамда турли жиќатларини ўрганади ва шулар ќақида маълумотлар беради. Бироқ жамиятни ўрганишда ва билишда ижтимоий фалсафа фанининг ўрни ва аќамияти каттадир. Чунончи, ижтимоий фалсафа жамиятни яхлит бир системаси сифатида унинг барча элементларини, жиќатларининг умумий қонуният асосида тадқиқ этади ва илмий хулосалар чиқаради. Шу сабабли ижтимоий фалсафа жамиятни тақилишда ва билишда жамиятни ўрганувчи бошқа фанлар учун энг муќим база бўлиб хизмат

www.arxiv.uz қилади. Маълумки инсоният тарихи жамият тарихидан иборатдир. Инсоният тарихи эса узоқ ўтмишга бориб тақалади. Жамият ќақидаги қарашлар дастлаб Марказий Осиёда зардуштийлик динини муқаддас китоби «Овесто» да ва Маздакнинг қарашларида ўз ифодасини топган. Шунингдек қадимги турк мифологиясида ва грек фалсафасида ќам қимматли фикрлар баён қилинган. Жамият ва давлатнинг келиб чиқиши, ривожланиши ќақида Марказий Осиёни қомусий олимларидан Фаробий, Беруний ва Ибн Сино асарларида илђор фикрлар баён қилинган. Фаробий ўзининг «Фозил одамлар шаќри» асарида «Жамият инсонларнинг хоќиши билан ўзлаига керак бўлган истеъмол маќсулотларини биргалашиб ишлаб чиқариш ниятида ташкил этилган жамоа бирлашмаси»- деб ёзади. Шунингдек Фаробий ўзининг «Бахт саодатга эришув ќақида рисола», «Давлат арбобининг ќикматлари» каби асарларида ќам идеал жамият, идеал давлат ќақидаги ќар томонлама ўзининг қарашларини баён қилган. Беруний ва ибн Сино жамият ва давлатнинг келиб чиқиши ќақида унинг вазифалари тўђрисида қимматли фикрларни илгари сурган. Жумладан Ибн Сино жамиятда инсонлар ўзаро ёрдам асосида яшашлари, жамият кишиларининг ўзаро келишуви асосида қабул қилинадиган адолатли қонунлар асосида яшашлари зарур деб ќисоблайди. Ўрта Осиёнинг Мовароуннаќр ва Хуросон минтақаларида Ўрта асрларда жамиятни тадқиқ этишда кўзга кўринарли ишлар қилинган. Халифалик ќудудидаги, шунингдек Туркий давлатлар: Ђазнавийлар, қарахонийлар, Хоразмшоќлар ќудудларидаги мадрасаларда хўжалик ќаёти ва айирбошлаш, иқтисодий алоқалар, маданий, маърифий, тарбиявий, илмий вазифаларни татбиқ этишга катта эътибор берилган. Бу даврда ислом дини ақидаларига мос равишда жамиятни тарихий, иқтисодий, ќуқуқий, жуђрофий ва бошқа соќаларда ўрганиш борасида жиддий ишлар муваффақиятларга эришилди.

www.arxiv.uz Соќибқирон Амир Темур «Тузук» ларида ќам жамиятдаги сиёсий иқтисодий, ижтимоий муносабатларни ташкил этиш ва бошқаришга оид мукаммал қарашлар баён қилинган. Оврўпада уђониш даври ва ундан кейин юз берган инқилобий даврлар фани жамиятни ўрганишда янги саќифани очди. Жамиятни таркибий қисмларга бўлиб ўрганиш масаласи кун тартибига қўйилди. Европа социологларидан А.Смит, Д.Рикардо ва уйђониш даври тарихчиларидан Гизо, Перри, Минъс ва бошқалар ќам жамият ќақида ўзларининг ђояларини илгари суришган эдилар. Жамиятни илмий фалсафий таќлил қилишда немис классик фалсафасининг намоёндаларидан Гегель ва Фейербахларнинг ќам маълум ќиссалари бор. Тарихан жамиятнинг шаклланиши ва ривожланиши билан у ќақдаги илмий қарашлар ва конституциялар ќам ўзгариб ривожланиб бормоқда. ХХ аср кишилик жамияти тарихида мисли кўрилмаган илмий техникавий ва ижтимоий сиёсий ўзгаришлар асри сифатида кириб келди. Бунга табиат, жамият ва инсониятнинг маънавий тафаккурининг деярли барча жиќатларида содир бўлган ва бўлаётган ўзгаришлар сабаб бўлди. ХХ асрда юз берган ижтимоий жараёнларнинг оқими шуни кўрсатадики, умумбашарий фалсафий фикрларни ўрганиш ва уни ижодий ривожлантириш жамият ќақидаги қарашларда бир ёқламаликдан ќоли бўлишга ёрдам беради. Яқин кунларгача йирик Ђарб социологларидан У.Ростоу, А.Тойиби, Ж.Белл, Г.Маркузе ва А.Таффлернинг социологик назариялари танқид қилиниб келинар эди. Жумладан У. Ростоунинг «Конвергенция» назарияси, Ж.Беллнинг «постиндустриал жамият» ќақидаги назарияси ёки Алвин Тофлернинг «учинчи тўлқин» назариялари ђайри илмийликда айбланарди. Бугунги кунда келиб жаќон ќамжамияти тан олаётган демократик тамойиллар туфайли

www.arxiv.uz кишилик жамиятига формацион ёндашувлар эмас, балки цивилизацион ёндошувлар билан баќо берилмоқда. Тараққиётнинг бугунги босқичи Ђарб билан Шарқ ўртасидаги қутбий ажралишни олиб ташлаб уларни тобора яқинлашувидан тақозо қилмоқда. Бу ќақда У.Ротоу ўзининг 60-йилларда машќур бўлган «конвергенция» назариясида капитализм билан социализмнинг баъзи жиќатлари бир-бирига қўшилиши маълум даражада ќаётли эканлигини исботлай бошлади. Шунингдек, АŠШ социологи ва файласуфи Алвин Тофлер ўзининг «учинчи тўлқин» назарияси ќам конвергенция назариясига ќамоќангдир. А.Тофлернинг фикрича инсоният ХХ-асрнинг 60-70 йилларидан бошлаб ўз тарихида учинчи йирик туб бурилиш даврига кириб бормоқда. А.Тофлер жамият тарихини уч даврга бўлади. Бу даврларни у образли қилиб «тўлқинлар» деб атайди. Тофлер фикрича «Биринчи тўлқин» қишлоқ хўжалигидаги ўзгаришлар бўлиб, у бир неча минг йил давом этади. «Иккинчи тўлқин» эса жамиятнинг индустриаллашуви билан бођлиқдир. Ва, ниќоят «Учинчи тўлқин» эса сайёрамизнинг илђор индустриал мамлакатларида сезила бошлаган «ўта индустриал» жамиятларнинг барпо бўлиши билан бођлиқ дейди. «Учинчи тўлқин» назарияси жаќон миқёсида демократик жараёнларнинг ривожланиши билан бођлиқдир. шу сабабли жаќондаги тараққий этган айрим индустриал мамлакатлар «учинчи тўлқин» назариясини тан олмоқдалар. Асримизнинг 80-йилларига келиб Ђарб ва Шарқ муносабатларида юз берган туб ўзгаришлар «Совуқ уруш» даврининг тугаши жамиятга қарашда ќам янгича сиёсий тафаккурнинг вужудга келтирди. Жамият моддий ва маънавий оламнинг қараб ривожланиб, борувчи ажралмас қисми бўлиб, у энг умумий объекти ва қонунларга бўйсунади. Шунингдек, жамият мураккаб, тарихан тадрижий, яхлит бир бутун система

www.arxiv.uz ќамдир. Бу системада кишилар ва уларнинг уюшмаларнинг ижтимоий муносабатлар жараёнида алоқалар, ўзаро таъсири орқали намоён бўлади. Илмий фалсафа кишилик жамияти табиий ва ижтимоий сабаблар асосида. муайян даврда, зарурий равишда вужудга келганлигини, жамиятнинг ќаёти ва тараққиёти муайян объектив қонунларга бўйсунишини ўқтиради. Фан реал жамиятни ќамма томонларини, ранг-баранг жиќатларини, унинг тараққиётини тарихийлик методи орқали ўрганади. Реал жамият ва унинг идеаллаштирилган модели бир-бирига тўла мос келмайди. Реал жамиятда ижтимоий ќодисалар, алоқалар ва муносабатлар ранг-баранг, турли-туман кўринишларда намоён бўлади. Идеаллаштирилган жамият эса индивидуал, айрим ўткинчи тасодифий томонлардан ќоли бўлади. Чунки намунавий жамият реал жамиятнинг моќиятини, ички зарурий алоқалари ва муносабатларинс акс эттиради. Жамиятни фалсафий таќлил этишнинг асосий тушунчаларига ижтимоий борлиқ, ижтимоий онг. Базис ва устқуртма, моддий ва маънавий ишлаб чиқариш, иқтисодий, сиёсий, ќуқуқий муносабатлар ва бошқалар киради. Жамиятни назарий таќлил қилиш яхлит тизим сифатида барча қисмларини бир-бири билан диалектик алоқадорликда ўзвий бођлиқ бўлади деб қарашни назарда тутади. Табиий тараққиётнинг олий маќсули бўлган инсон жамиятни кишиларнинг онги, фаолиятини ташкил этади. Кишилик жамияти одамларнинг моддий ва маънавий ишлаб чиқариш фаолияти асосида вужудга келади. Шунга кўра жамиятга илмий фалсафий нуқтаи назардан баќо берилганда, у маълум мақсадни кўзлаб онгли равишда жамият тараққий қилувчи система сифатида у моддий ва маънавий ишлаб чиқариш билан чамбарчас бођлиқдир. Моддий ва маънавий ишлаб чиқаришсиз жамият яшай олмайди ва ривожланмайди. Моддий ишлаб чиқаришда асосий ролни инсоннинг онгли меќнат фаолияти ўйнайди.

www.arxiv.uz Кишиларнинг биргаликдаги ижтимоий-амалий фаолиятларига моддий ва маъанавий бойликларни ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш ижтимоий алоқалар, бођланишлар ва муносабатларни ривожлантиришга қаратилган фаолиятлари туради. Бу фаолиятларсиз жамият ва унинг ќаётини ранг-баранг томонларни ќам тараққиётини ќам тасаввур қилиб бўлмайди. Бинобарин, кишиларнинг биргаликдаги фаолияти ижтимоий борлиқ ижтимоий онгнинг барча жиќатларни қарор топиши ва ривожи унинг асосидир. Кишиларнинг биргаликдаги ижтимоий эќтиёжларини қондириш, муайян шахсий ва ижтимоий манфаатларига хизмат қилиш, мақсадида амалга ошади. Эќтиёж ва манфаатлар айрим кишиларнинг ќам, бутун жамиятнинг ќам ќатти-ќаракатлари, фаолиятларининг йўналиши ва мазмунини белгилайди. Жамиятда муайян эќтиёжлари манфаатлари бўлган, ўз олдига муайян мақсадларни амалга ошириш учун интилаётган омма, ижтимоий гуруќлар, партиялар ќаракат қилади. Бундай ќаракатлар ижтимоий муносабатларни мустаќкамлашга, ривожлантиришга ёки ўзгартиришга жамият тараққиётини тезлаштиришга ёки секинлаштиришга сабаб бўлади. Кишилик жамияти одамларнинг ишлаб чиқариш фаолияти асосида вужудга келган, ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўзаро ижтимоий алоқа ва муносабатда бўладилар. Бу алоқа ва муносабатлар барча ижтимоий муносабатларнинг асосида ишлаб чиқариш муносабатларининг жами ижтимоий муносабатлар деб аталадиган нарсани, яъни жамиятни вужудга келтиради, вужудга келтирганда ќам тарихий тараққиётнинг муайян босқичида турган жамиятини вужудга келтиради. Ишлаб чиқариш ќамиша ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, табиатга бу моддий бойликлар ишлаб чиқаришнинг ривожлантириш тарихи ќамда асрлар давомида бирининг ўрнини иккинчиси зарурий равишда оладиган ишлаб чиқариш усуллари тарихидан иборатдир. Моддий ишлаб чиқариш муносабатларнинг бирлигидан иборатдир. Ишлаб чиқарувчи кучлар моддий

www.arxiv.uz ишлаб чиқариш усулининг фақат бир томонидир. Унинг иккинчи муќим томони ишлаб чиқариш муносабатидир. Инсоният тарихининг кўрсатишича одамлар моддий бойликларни ишлаб чиқариш жараёнида ва табиат кучларидан фойдаланишда якка-ягона ќолда, бир-биридан ажралган ќолда иш кўра олмайдилар. Ишлаб чиқармоқ учун одамлар ўзаро бир-бирлари билан муайян алоқа бођлайдилар. Биргаликда жамоа бўлиб, жамият бўлиб ишлаб чиқарадилар. Моддий бойликлар ишлаб чиқариш жараёнида кишилар хоќиш- иродаларидан қатъий назар, бирон-бир тарзда бир-бирларига бођлиқ бўладилар. Ќар бир ишлаб чиқарувчининг меќнати эса ижтимоий меќнатнинг бир қисмига айланади. Ишлаб чиқариш шу сабабли ќар доим ва ќар қандай шароитда ќам ижтимоий характерга эга бўлади. Ижтимоий муносабат ќам фаолиятдан ажралмасдир. Фаолият туфайли инсон ишлаб чиқариш муносабатларининг фаол шаклига киради. Ќар бир инсон турли хил жамоа, жамият, давлат, шунингдек ўз оила аъзолари билан ќам ўзаро алоқадорликда бўлади. Демак, ижтимоий гуруќлар, ижтимоий муносабатлар индивидни, жамият билан бођлайди. Ижтимоий муносабатларнинг шакллари ижтимоий гуруќларнинг иқтисодий, сиёсий, ќуқуқий, ахлоқий, диний каби фаолиятлари орқали амалга оширилади. Моддий ишлаб чиқариш жараёни инсоннинг амалий фаолияти билан характерланади ва унинг мазмунида иқтисодий муносабатлари ётади. Маънавий (идеологик) муносабатлар ижтимоий онгга бођлиқ бўлиб, маънавий ишлаб чиқариш асосида ташкил топади. Маънавий ишлаб чиқариш инсоннинг онгли фаолияти асосида вужудга келадиган турли қарашлар, мафкура, фан, адабиёт, сиёсат ва ќокозаларни ўз ичига олади. Кишиларнинг моддий муносабатлари, уларнинг барча муносабатларининг асосини ташкил қилади. Ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида бўладиган муносабатлар ишлаб чиқариш муносабатлари ёки иқтисодий муносабатлардир.

www.arxiv.uz Моддий ёки иқтисодий муносабатларни белгиловчи бўлиб, улар бошқа барча ижтимоий муносабатларни –турли гуруќлар, табақалар ўртасидаги, жамият билан шахс ўртасидаги муносабатларни белгилайди. Маънавий, мафкуравий, ижтимоий, сиёсий, оилавий, ќуқуқий, ахлоқий ва бошқа муносабатлар ќам ишлаб чиқариш муносабатларига ёки моддий муносабатларга бођлиқдир. Ишлаб чиқариш муносабатларининг асосини мулкчилик шакли ташкил этади. Ишлаб чиқариш муносабатларининг ќар қандай тури шу мулк шаклига, яъни ишлаб чиқариш воситалари кимнинг ихтиёрида эканлигига бођлиқ «Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўђрисидаги қонун»га мувофиқ, ќозир жамиятимиз иқтисодий негизини қуйидаги мулк шакллари ташкил қилади: 1.Хусусий мулк 2.Шахсий мулк 3.Ширкат (жамоа)мулки 4.Давлат мулки 5.Аралаш мулк 6.Бошқа давлатлар ќамда халқаро ташкилотлар, юридик ва жисмоний шахсларнинг мулки, (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 31-бет) Ишлаб чиқариш воситаларига бўлган мулкчилик шаклларининг хусусиятлари ишлаб чиқариш жараёнида кишилар ўртасида бўладиган муносабатларни белгилайди. Ишлаб чиқариш муносабатлари ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилишдангина иборат бўлмай, кишилар ўртасидаги мулкий муносабатлардан келиб чиқадиган турли ижтимоий гуруќлар ва уларнинг ўзаро муносабатлари ќамда уларга бођлиқ бўлган маќсулотларни тақсимлаш шаклларидан ќам иборатдир.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқариш воситалари объектив муносабатлардир. Улар айрим шахсларнинг хоќиш-иродаси билан ўрнатилмай, балки ишлаб чиқариш муносабатларининг тараққиёт даражаси билан белгиланади. Ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари юқорида таъкидлаганимиздек ишлаб чиқариш усулининг ўзаро ажралмас икки томонидир. Ишлаб чиқарувчи кучлар ишлаб чиқариш муносабатларини эса ишлаб чиқариш кучларисиз мавжуд бўлмайди. Умуман, уларнинг диалектик бирлигисиз ишлаб чиқариш жараёни содир бўлмайди. Ижтимоий муносабатлар юқорида таъкидлаганимиздек, фаолият билан диалектик бођлиқдир. Улар фаолиятдан алоќида, ажралган ќолда мавжуд бўла олмайди. Ижтимоий муносабатлар фаолиятининг асосий шаклини ташкил қилади. Масалан, ишлаб чиқариш муносабатлари туфайли ишлаб чиқариш фаолияти барқарор бўлади. Ишлаб чиқариш муносабатлари ишлаб чиқариш фаолиятининг ички структурасини фаол шаклини ташкил этади. Фаолият ва ижтимоий муносабатлар одамни ижтимоий зот сифатида шакллантиради. Ижтимоий фаолликни ўзлаштириши, уни ўзининг ички дунёсига сингдириши натижасида инсон ижтимоий зотга айланади. Бинобарин, ижтимоий муносабатлар индивидни ижтимоий гуруќ билан, жамият билан бођлаб туради. Шу йўл билан индивидни ижтимоий амалиётга ижтимоийликка жалб қилишнинг воситаси бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий муносабатлар орқали катта ижтимоий гуруќларнинг иқтисодий, сиёсий, ќуқуқий, ахлоқий ва бошқа барча фаолиятлари амалга ошади. Ижтимоий муносабатлар реал одамларнинг фаолияти натижасида вужудга келган ва шу фаолиятнинг шакллари сифатида мавжуддир. Ўзбекистонда чинаккам мустақилликка эришиш, ќар томонлама ривожланган ќозирги замон ишлаб чиқариши, фан-техникаси, маданияти ва бошқаларига эга бўлган жамиятни вужудга келиши ижтимоий муносабатларни тараққиётга тўсқинлик қиладиганларини изчил қатъий тугатиш, аксинча, ривожланишга кўмаклашадиганларини дадиллик билан барпо қилиш лозим.

www.arxiv.uz Ижтимоий муносабатларни турли шакллари, чунончи иқтисодиёт, сиёсат, ќуқуқий, ахлоқий, бадиий, илмий, фалсафий, миллий, синфий, оилавий ва бошқалар мавжуд бўлиб, жамият ана шу муносбатларни яхлит бир бутун тизимидир. Ќар бир ижтимоий-иқтисодий даврнинг ўзига хос ижтимоий муносабатлари бўлади. Булардан бир хиллари мазкур даврнинг асосий, муќим томонларини, хусусиятларини акс эттиради ва узоқ вақт мавжуд бўлиб туради, бошқалари эса динамик ўзгарувчан характерга эга бўлади. Ижтимоий муносабатларни амалий фаолият билан биргаликда, унинг шакллари сифатида олиниши ижтимоий-тарихий амалиётнинг воситаларини тўђри англашга ёрдам беради. Меќнат қуроллари ишлаб чиқариш қуроллари бўлса, сиёсий, ќуқуқий ва бошқа ташкилотлар, муассасалар ижтимоий тарихий амалиётнинг ўзига хос воситалари ќисобланади. Булар ичида давлат ва сиёсий партиялар энг қудратли воситалардир. Улар муайян ижтимоий қарашлар ђоялар, назарияларни шакллантирадилар, тарђиб қиладилар. Давлат, сиёсий партиялар бундай қарашлар, ђоялар, назарияларни амалга ошириш учун мафкура ёрдамида кишиларни уюштирадилар, сафарбар этадилар ва шу йўл билан амалга идеалликни моддийликка «айланишига» кўмаклашадилар. Шу сабабли ижтимоий муносабатларнинг бирламчи ва иккиламчи даражаларга ажратиш мумкин. Улардан бирламчи даражаларига эса устқурмавий, мафкуравий муносабатларни киритиш лозим. Бу ўринда моддий муносабатлар-иқтисодий, ишлаб чиқариш муносабатлар, ќал қилувчи муносабатларнинг характери жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиёт даражаси билан белгиланади. Бугунги кунда Ўзбекистонда бозор иқтисодий муносабатлари асосланган инсонпарвар демократик жамият қуриш президент И.А.Каримов ишлаб чиққан беш тамойилида ќам иқтисодиётни белгиловчи роль ўйнаши асос қилиб олинган. Инсонпарвар демократик жамиятнинг асосий принципи ќамма нарса инсон

www.arxiv.uz учун хизмат қилишидир. Инсоннинг ќар томонлама эркин шахс сифатида камол топиши ва фаолият кўрсатишидан иборатдир. Бу жамиятда инсон учун барча кафолатлар яратиб берилади. Инсонпарвар демократик жамиятда инсон давлат учун эмас, балки давлат инсон учун хизмат қииши устивор вазифа бўлиб боради. Жамиятнинг барча соќасида фуқаролар ўз-ўзини бошқариш ва фаол фаолият кўрсатиши учун имкониятлар берилади. Шу сабабли бу тизимда фуқаролик жамияти деган тушунча тобора кенгроқ маъно касб этади. Ќар бир жамият ижтимоий муносабатларнинг муайян типи билан характерланади. Ижтимоий муносабатлар фақат жамиятда мавжуд бўлган кишиларнинг ижтимоий фаолияти жараёнида, яъни ишлаб чиқариш, сиёсий маънавий ќаёт ва шу каби соќалардаги фаолиятда вужудга келадиган алоқаларнинг туридир. Ижтимоий муносабатлар ђоятда хилма хилдир. Улар иқтисодий, сиёсий, ќуқуқий, социал-психологик ва ќокозалардан иборат бўлиб, уларни умумий қилиб моддий муносабатларга ва унинг усқурмасини ташкил этадиган идеологик муносабатларга ажратилади. Моддий муносабатлар-даставвал ишлаб чиқаришга хос бўлган иқтисодий муносабатлар бўлиб, улар инсон фаолиятининг асосий тури бўлган моддий неъматлар ишлаб чиқариш процессида вужудга келади. Моддий муносабатларнинг ќаммаси учун муштарак хусусият шуки, улар бошқа барча ижтимоий муносабатларга нисбатан бирламчидир. Бутун ижтимоий муносабатларнинг «социал борлиђини» объектив негизини даставвал моддий ижтимоий муносабатлар ташкил этади. устқурма ќодисаларнинг уч группасини ўз ичига олади. Биринчидан –ижтимоий идеялар, кайфиятлар, ижтимоий идеология ва ижтимоий психологиядир. Иккинчидан-турли ташкилотлар ва муассасалар-давлат, суд диний ташкилотлар ва бошқалар. Учинчидан-Устқурма идеологияга хос муносабатлардир. Муайян жамиятнинг иқтисодий базиси қанақа бўлса, шу фалсафий ва бошқа

www.arxiv.uz қарашлар системаси, хамда муассасалари ќам шунга мувофиқ бўлади. Фалсафий илмий методология базисининг ўстқуртмага нисбатан барламчилигини ќамда белгиловчи ролини эътироф этишга, ќар бир жамиятнинг ўз базиси ва унга мувофиқ келадиган устқуртмасига эга бўлишини асослайди. Бу нарса ўз навбатида қўйидагиларни ўз ичига олади: 1-Базис усқуртмани вужудга келтиради. Усқуртма базис учун хизмат қилади. Устқурма базиснинг шаклланиши ва мустаќкамланишида унга ёрдам беради. 2.Жамиятнинг иқтисодий базисида содир бўладиган ўзгаришлар эртами- кечми, барибир устқурмада ўз ифодасини топади. 3-Агар базис ўзгарса, унинг устқурмаси ќам ўзгаради. Янги базис пайдо бўлиши билан унга муваффақ келадиган устқурма ќам пайдо бўлади. Бироқ устқурма базиснинг пайдо бўлиши ва мустаќкамланиши учун кўмаклашади. Агар устқурма ўз базисини фаоллик билан ќимоя қилмаса у ўз мазмуни ва моќиятидан жудо бўлади. Сиёсий устқурма иқтисодий базисдаги ўзгаришларни шунчакисуст, пассив акс эттирмайди. У ўз навбатида иқтисодий базисга фаол таъсир кўрсатади, жамият тараққиётининг умумий оқимига ўзвий равишда қўшилиб кетади. шунинг учун ќам ќозирги даврда жамиятимизнинг сиёсий тузимини такомиллаштириш сиёсий ташкилотлар, муассасалар ишларини янада жонлантириш кишиларнинг маънавий ќаётида амалга оширилаётган ќатто ўзгаришлар бежиз эмас албатта. Республика Президенти И.А.Каримовнинг маънавият ва маърифат ишларини жонлантириш ва такомиллаштириш соќасида чиқарган фармони туфайли тарбиявий ва таълим тизимида ишлар давлатимизнинг иқтисод йўналишларидан бири сифатида тан олинмоқда. Шунингдек Республикада кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастур ќамда таълим тўђрисидаги янги қонуннинг қабул қилиниши ќам мамлакат тараққиётини белгиловчи бош омил деб қарамоқда. Республика мезонининг сиёсий тузумида ќам туб сифат ўзгаришлари амалга оширилмоқда.

www.arxiv.uz Айниқса, Республикамиз Конституциясида мамлакатнинг бошқарув тизими мукаммал ёритиб берилганлиги бунга мисол бўла олади. Жамиятни ривожланиб такомиллашиб боришида давлат сиёсий партиялар ва ижтимоий ташкилотлар катта ўрин тутади. Муайян жамиятнинг иқтисодий базисида тепасидаги устқурманинг муќим қисми бўлган давлат базисни мустаќкамлаш ва ќимоя қилиш учун барча чоралар кўради. Базис давлат тараққиётига баъзан тўсқинлик қилиши ва салбий роль ўйнаши мумкин. Чунончи Ўзбекистон мустақиллигига эришган даврдан бошлаб давлат мулкига бўлган муносабатни ўзгартириши зарурияти пайдо бўлади, чунки ишлаб чиқариш висталарга давлат мулкининг ќукмронлиги мулкнинг бошқа шаклларини чеклаб қўйилганлиги собиқ СССРни иқтисодий, сиёсий ва маънавий кризисларига олиб, қудратли империяни ќалок бўлишига сабаб бўлган. Ўзбекистонда янги иқтисодий муносабатларнинг шаклланиши ва мустаќкамланиши ўз навбатида ижтимоий онгимиз, мафкуравий муносабатлар тизимида ќам туб ўзгаришлар юз беришига олиб келади. Устқурманинг нисбий мустақиллиги яна шундаки у иқтисодий базисдан орқада қолиши мумкин. Масалан, Ўзбекистонда мулкчилик шакллари ўзгармоқда. Улар ривожланиб бораяпти. Аммо, ќозир ќам фақат давлат мулкини афзал деб билиб маъмурий буйруқбозликка асосланган сиёсий тузум доирасидан чиқиб кета олмайдиган кучлар, ижтимоий ташкилотлар сақланиб келмоқда. Уларнинг мавқеи ќали ќам бўларди. Устқурма ўз тараққиётида ворислик характерини ќам ифодалайди, вужудга келган ђоялар, назариялар, ташкилотлар, муассасалар, бир тарихий давридан иккинчисига, бир иқтисодий ижтимоий тузумдан иккинчисига ўтиб боради.

www.arxiv.uz Хулоса қилиб айтганимизда базис ва устқурма бир-бири билан узвий алоқадор. Улар бир-бирига фаол таъсир қилиб туради. Базис ва устқурма жамиятнинг икки муќим томонини ташкил қиладиган яхлит бирлигидан иборат. Шу билан бирга иқтисодий базис сиёсий ва идеологик устқурмани ќамда унинг структурасини белгилайди: Устқурмадаги ўзгаришлар базисдаги ўзгаришлар таъсирида содир бўлади ва ўз навбатида устқурма ќам ўз базисига фаол таъсир кўрсатади. У базисни муќофаза қилиш ва мустаќкамлаш ќамда ривожлантиришга хизмат қилади. Ќозирги кунда мустақил Ўзбекистонни сиёсий, системасида устқурманинг ќам такомиллашуви жараёни содир бўлмоқда. Унинг роли ќам ошиб бормоқда. Моддий ишлаб чиқариш жамият ќаёти ва инсон мавжудлигининг зарурий шартидир. Моддий ќаётсиз ижтимоий тараққиётнинг бўлиши мумкин эмас. Жамиятнинг моддий ќаётига, аввало кишиларнинг ўз тирикчиликлари учун зарур бўлган моддий неъматларни ишлаб чиқаришга қаратилган меќнат фаолиятлари киради. Илмий фалсафий таълимига кўра, кишилар яшаш учун аввало, емоқ- ичмоқлари, уй-жойли бўлишлари, киймоқлари лозим. Шу эќтиёжларни қондириш учун зарур бўлган воситаларни ишлаб чиқариш моддий турмушни ќосил қилишдан иборат. Ишлаб чиқариш кишиларнинг яшаши учун табиий зарурий жараён эканлиги, базис инсон билан табиат ўртасида модда алмашуви мумкин эмас. Демак, жамият қанчалик юксак тараққиёт босқичга эришган бўлмасин барибир у ижтимоий ишлаб чиқаришсиз яшай олмайди. Ижтимоий моддий бойликларни табиат инсонга тайёр ќолда етказиб бермайди, одамлар уларни ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқариш қуролларига эга бўлмоқлари ва бунинг учун эса меќнат қилмоқлари керак. Меќнат бўлмаса, ижтимоий ишлаб чиқариш фаолияти бўлмаса, инсон ќаёти ќам бўлмас эди. Идтимоий моддий ишлаб чиқариш жараёни меќнатининг ифодасидир.

www.arxiv.uz Моддий бойликларни инсон ўз меќнати туфайли вужудга келтиради. Бунинг учун зарур бўлган ижтимоий моддий ишлаб чиқаришга иштирок этади. Демак, моддий ишлаб чиқариш жамиятининг ижтимоий, сиёсий ва маънавий ќаётида муќим роль ўйнайди. Чунки моддийлик ижтимоий ишлаб чиқаришда энг асосий ќал қилувчи аќамиятга эгадир. Моддий бойликлар ишлаб чиқариш жамиятнинг ишлаб чиқариш усулининг ўзгаришига ва ривожланишига бођлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш усули ижтимоий тараққиётнинг асоси бўлиб, у ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари табиийки, нарсанинг узвий бирлигидан иборатдир. Ишлаб чиқарувчи кучлар ишлаб чиқаришнинг мазмуни, ишлаб чиқариш муносабатлари эса, унинг муайян тарихий шаклини ташкил этади. Инсон доимо ишлаб чиқаришга иштирок этиши зарур бўлиб, инсонсиз ишлаб чиқариш жараёни бўлиши мумкин эмас. Ишлаб чиқармоқ учун, аввало меќнат предметлари ва меќнат воситаларига эга бўлмоқ зарур. Ерга бевосита бођлиқ бўлган барча предметлар, табиат берган меќнат предметидир. Масалан, тутиб олинган балиқ, ўрмондан кесиб олинган дарахт, ер тагидан қазиб чиқарилган руда ана шундай меќнат предметидир. Меќнат воситалари эса инсон ана шу воситалар ёрдами билан ўз меќнати билан предметларга таъсир қилиб ўзгартирадиган воситалар бўлиб, уларга ишлаб чиқариш қуроллари, асбоб-учкуналар, инструментлар, тарнспорт ва бошқалар киради. Меќнат предметлари билан меќнат воситалари қўшилиб, ишлаб чиқариш воситаларини ташкил қилади. Меќнат қуроллари ишлаб чиқариш жараёнида жуда катта роль ўйнаса ќам инсонсиз бу қуроллар ишлатилмайди. Ишлаб чиқариш қуроллари ишлаб чиқаришнинг моддий негизини ташкил этади. Бироқ бу моддий негизнинг ўзигина одамларсиз ишлаб чиқарувчи кучни ташкил эта олмайди. Инсонсиз машина ўлик бир нарсадир. Ишлаб чиқариш қуроллари инсоннинг онгли

www.arxiv.uz фаолияти билан ривожланиб такомиллашиб боради. Агар инсон қўли тегмаса энг такомиллашган машина ќам вақт ўтиши билан ортиқча бир нарсага, темир-терсакка айланиб қолади. Одамлар ишлаб чиқариш субъекти, ишлаб чиқарувчи кучларнинг энг муќим ќал қилувчи элементи жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучидир. Демак, ишлаб чиқарувчи кучлар қуйидаги элементлардан ташкил топади: Инсон, меќнат предмети, меќнат воситалари. Инсон ишлаб чиқарувчи кучнинг асосий элементи бўлиб, шу билан бирга у ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатларнинг ќам субъектидир. Инсон ўзининг билими, тажрибаси ва малакаларига таяниб ишлаб чиқаришни амалга оширади. Фан ва техникада рўй бераётган кашфиётлар ишлаб чиқарувчи кучлар тараққиётининг тезлашишига имкон яратади. Ижтимоий меќнат унумдорлиги ишлаб чиқарувчи кучлар ривожи даражасининг кўрсатгичи бўлиб хизмат қилади. Меќнат унумдорлиги ўсишининг энг муќим омили-унумдор меќнат қуроллари ва воситаларини яратиш, яъни техника прогрессидир. Мавжуд меќнат қуроллари ва воситаларининг такомиллаштириши, уларнинг янги янада унумдор хилларининг, янги технологиянинг яратилиши ва шу негизда халқ хўжалигининг барча тармоқларини қайта жиќозланиши ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг асосидир. ХХ аср ўрталарида фаннинг ривожланиши ишлаб чиқарувчи кучларда улкан сакраш учун, ќозирги замон илмий-техника тараққиёти учун шарт- шароит яратди. У автоматлаштирилган ишлаб чиқариш ишлаб чиқариш даврини бошлаб берди, ишлаб чиқаришда инсон ўрнини тубдан ўзгаришига олиб келди. Ишчи машина ва двигател меќнат предметига бевосита таъсир кўрсатиш вазифасини инсон қўлидан олиб, техника қурилмаларига юклаш имконини берди.

www.arxiv.uz Илмий техника инқилоби фаннинг жамиятдаги мавқеини, унинг ишлаб чиқаришга муносабатини ўзгартирди. Фаннинг бевосита ишлаб чиқарувчи кучга айланиши шуни англатдики, биринчидан, меќнат воситалари, технологик жараёнлар илмий билимнинг моддийлашуви натижаси бўлиб қолди. Иккинчидан, илмий билимлар ишлаб чиқариш процессида қатнашаётган барча меќнаткашлар тажрибаси ва билимининг зарурий компонентига айланди. Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш ва «Миллийлаштириш» (яъни моддий маънавий ишлаб чиқариш соќаларнинг яқинлашуви) Ишчилар меќнатини зиёлилар, меќнатга яқинлашувига олиб келади, меќнатнинг профессионал структурасига жиддий ўзгаришлар киритади. автоматлаштирилган замонавий техника инсоннинг шахсий сифатлари олдига ќам алоќида талаблар қўяди. Демак, техникани ишлаб чиқарувчи кучларни ривожланишига, ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларидан ажратилган ќолда олиб қараш мумкин эмас. Ишлаб чиқариш муносабатларининг ижтимоий характери мулкчилик шаклларига бођлиқ. Ишлаб чиқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатлари ижтимоий ишлаб чиқаришнинг икки томони бўлиб, уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Агар айни вақтда ишлаб чиқарувчи кучларни мазмун десак, ишлаб чиқариш муносабатларини эса ижтимоий шакл деб қараш мумкин бўлса, мазмун билан шаклини бир-биридан ажратиб бўлмайди. Аслида ишлаб чиқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатлари ќам бир-биридан ажралмас бир бутун ижтимоий жараёндир. Ишлаб чиқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатларининг ўзаро таъсири бутун тарих давомида амал қилиб келадиган қонунга- ишлаб чиқариш муносабатларининг ишлаб чиқарувчи кучлар табиатига мувофиқлиги умумий социологик қонунга бўйсунади.

www.arxiv.uz Бу қонун объектив равишда ишлаб чиқариш муносабатларини ишлаб чиқарувчи кучларга бођлиқлигини ифодалайди. Модомики, ишлаб чиқариш муносабатлари ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиёти таъсирида ўзгарар экан, нима сабаб бўлади, деган савол туђилади. Бу ўринда турли сабабларнинг бутун бир комплекси таъсирини ќисобга олиш лозим. Жамиятнинг, одамларнинг эќтиёжлари ишлаб чиқаришнинг ривожланишига таъсир қиладиган муќим омилдир. Ишлаб чиқариш ќамиша инсоннинг қандайдир эќтиёжларини қондиришга бевосита ёки билвосита хизмат қилади. Жамиятда эќтиёжлар билан ишлаб чиқариш ўртасида мураккаб ўзаро диалектик алоқа ўрнатилади. Ишлаб чиқариш муносабатларнинг ишлаб чиқарувчи кучлар характери ва унинг ривожланиши даражасига мувофиқлиги қонуни муайян ишлаб чиқариш усулини бошқа усул билан алмаштириш заруратини ќам белгилайди. Собиқ иттифоқда 80-чи йилларга келиб юз бера бошлаган тангликлар туфайли мамлакат ички зиддиятларини кучайишига сабаб бўлди. Бу зиддиятлар асосида эса ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланиши даражасининг мавжуд ишлаб чиқариш муносабатлари характерига номувофиқлиги ётарди. Бу жараён вақт ўтиши билан тобора мураккаблашиб борарди. Оқибатда бутун империя давлати ќисобланган СССРни тарқалиб, парчаланиб кетишига олиб келди. Мустақилликн дастлабки ўтиш даврида республикамиз иқтисодиётини тиклаш ва бозор муносабатларига кириш жараёни қийин кечишига бирмунча сабаб бўлмоқда, дейиш мумкин. Республикамизда бозор муносабатларига ўтишнинг босқичма-босқич амалга оширилиши халқ хўжалигида туб иқтисодий ислоќотларни амалга оширишнинг муќим омили бўлиб келмоқда. Ижтимоий ишлаб чиқаришни ќар томонлама ривожлантиришда фан ва техникани ќамда янги технологияни кўпроқ жорий қилиш бугунги кунда долзарб вазифага айланиб бормоқда. Бунинг учун эса кўпроқ ривожланган мамлакатлар билан қўшма корхоналар

www.arxiv.uz қуриш ва чет эл инвестициясини жорий қилишга асосий эътибор қаратилиши мақсадга мувофиқдир. Собиқ СССР харобалари устида вужудга келган мустақил республикалар мулкчиликнинг давлат монополиясига барќам бериб, унинг хилма-хил шаклларини вужудга келтириш асосида бозор муносабатларига ўтиш йўлини танладилар. Аммо, бозор муносабатларига ўтиш учун бизда рус «демократлари» танлаб олган «шоковая терапия» (ќушдан кеткизиб даволаш) усули танланмади. Ўзбекистонда иқтисодий ислоќотларни охирига етказмасдан мулкни давлат тасарруфидан чиқармасдан мулкнинг хилма-хил шаклларини вужудга келтирмасдан туриб чинакам ривожланишга эришиб бўлмаслиги кўрсатилди. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг иккинчи муќим томонини маънавий ишлаб чиқариш ташкил этади. Маънавият жамият тараққиётининг асосидир. Маънавий ишлаб чиқариш жараёнида сиёсий, ќуқуқий, фалсафий, мафкура, дин, фан, ахлоқ, санъат соќасида бойликлар, қадриятлар барпо этилади. Бу маънавий бойликлар олимлар, мусаввирлар, бастакорлар, шоир ва ёзувчилар, қўшиқчилар, маорифчилар ва бошқа зиёлилар томонидан вужудга келтирилади. Маънавий бойликлар авлоддан авлодга бир тузумдан иккинчисига мерос сифатида ўтади ва жамият ќаётида ђоят муќим роль ўйнайди. Маънавий бойликларни яратиш ва ривожлантириш жараёнида жамият тараққий этади, ишлаб чиқариш жараёни ривожланади, кишиларнинг маънавий қиёфаси юксалади, одоб-ахлоқи эстетик завқи, ижодий қобилияти тараққий этади. Бунинг натижасида киши ақлий, ахлоқий, бадиий жиќатдан бойийди. Моддий ва маънавий ишлаб чиқариш биргаликда яхлит, бир бутун ижтимоий ишлаб чиқаришни ташкил этади. Ижтимоий ишлаб чиқариш жамият ривожланишининг асосидир.

www.arxiv.uz Жамиятнинг характери, тузилиши ижтимоий ишлаб чиқаришнинг характери ва даражасига бођлиқ бўлади. Жамиятдаги сиёсий ќуқуқий, ахлоқий, бадиий, диний, илмий, фалсафий қарашлар ва уларга мувофиқ келадиган муассасалар ќам ижтимоий ишлаб чиқаришга фаол таъсир кўрсатади. Ижтимоий ишлаб чиқариш жамият тараққиётини, унинг бир ижтимоий типи, давр ва тузумдан иккинчисига ўтишини белгилайди. Хулоса шуки, ижтимоий ишлаб чиқариш жамиятнинг мавжудлигини ва тараққиётининг асосини белгилайди. Ижтимоий ишлаб чиқаришсиз қандай жамият яшай олмайди. Жамиятнинг моддий ва маънавий асоси бўлган ижтимоий ишлаб чиқариш муайян тизимнинг асосини ташкил қилади. Кишилик тарихи доимо ќаракат қилиб олђа қараб боради ва тараққиётнинг янги пођоналарига кўтарилади. Ижтимоий тараққиёт (прогресс-лотинча олђа қараб ќаракт қилиш) тушунчаси жамиятнинг ёки унинг айрим томонларининг ривожланиши бўлиб, бу жамиятнинг юқорилаб бориш йўли билан илгарилаб ривожланишини равнақини билдиради Ижтимоий тараққиёт проблемаси жамият тўђрисидаги фанларда муќим ўрин эгаллайди. Бу муаммо теварагида ќозирга қадар турли баќслар ва кескин мафкуравий кураш олиб борилган бўлиб, унинг муайян даражада ёритилиши инсониятнинг ќозирги ќаёти ва келажагига унинг истиқболдаги ривожланишига баќо бериш билан бођлиқдир. Инсоният ижтимоий ќаётнинг олий формалари, замонавий, инсонпарвар социал муносабатлар сари бораяптими ёки аксинча у қуйига қараб борапятими ва ќоказо-шу тарзда мунозараларга сабаб бўлади. Тараққиётнинг моќияти нимада, унинг ќаракатланувчи кучлари қандай деган саволлар пайдо бўлиши табиийдир. Ижтимоий тараққиётнинг мазмуни ва моќиятини очиб беришга XVIII асрда яшаган ђарб социологларидан А. Тюрго, Ж.Кондрас, И Гердерлер бир қадар муќим фикрларни илгари сурган эдилар. Улар тараққиётни критериясини ижтимоий онгнинг бирор формаси: фан, ахлоқ, ќуқуқ, дин ва шу сингариларнинг ривожланиш даражасида деб ќисоблайдилар. Аммо, улар ижтимоий тараққиётнинг сабабларини илоќий

www.arxiv.uz негиздан, инсон интелекти такомиллашувининг чексиз қобилиятидан ёки абсалют руќнинг ички таъсири натижасида, ўз-ўзидан ривожланишидан қидирдилар. Илмий фалсафа ижтимоий тараққиётни асосий мезони сифатида, аввало ишлаб чиқарувчи кучларнинг, иқтисодий тузумнинг, шунингдек, улар белгилаб берадиган устқурма тарђиботларининг ривожланиши даражаси, шахснинг камол топиши, ижтимоий эркинликнинг ўсиб бориши каби факторларини кўрсатади. Инсоният тарихи, унинг зиддиятлари вақтинча турђунликлари, орқага чекинишларга қарамай, юқори томон, янгиликка томон, оддийдан мурккабга томон ќаракатдан иборатдир. Инсоният ўзи ривожланиб борган сари қудратлироқ ишлаб чиқарувчи кучларни, самаралироқ. Иқтисодиётни, сиёсий бошқаришни мукаммалроқ формаларини яратади. Бу нарсалар ўз навбатида инсон имкониятини ва эркинлигини муайян даражада кенгайтиради. Ижтимоий тараққиётни ќал қилувчи кучлар айни вақтда тарихий тараққиётнинг ќаракатлантирувчи кучлари ќамдир. Тарихий тараққиётни илдизларини биринчи навбатда моддий ишлаб чиқариш соќасидан, яъни ижтимоий ќаётнинг ќал қилувчи соќасидан қидириш керак. Ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланишидаги тараққиёт ўз навбатида ишлаб чиқариш муносабатлари соќасида ќам, ижтимоий муносабатларда жамиятнинг маънавий тараққиётини ќам тақозо қилади. Бироқ маънавий маданият ривожини ва умуман устқурмага хос ќодисаларни ишлаб чиқарувчи кучлар даражасига бевосита бођлиқ қилиб қўйиш ярамайди. Шуни ќам айтиб ўтиш керакки, устқурма ќодисалари иқтисодиётга нисбатан нисбий мустақиллик ђоят кескин ифодалиниши ва намоён бўлиши мумкин. Масалан ўрта асрда Марказий Осиё Европадаги бир қатор давлатларга нисбатан иқтисодий тараққиётда орқада бўлса ќам, бу нарса унга буюк мутафаккирларни, илм-фан намоёндаларни етишиб чиқишига халақит

www.arxiv.uz бермади. Ўтмиш билан ќозирги давр ўртасида, ќозирги давр билан келажак ўртасида давомийликсиз тарихий тараққиёт бўлиши мумкин эмас. Тарихий эстафета бўйича бир авлод бошқа авлодларга ќамма асосий ќаётий муќим бойликларни топширади. Ижтимоий тараққиётнинг объекти қонуни социал тараққиётни пастдан юқори сари, тўђри чизиқ билан ривожланиб боради, деб тушуниш нотўђрилигини кўрсатади. Балки янги тузумнинг ђалабаси аниқ жадвал асосида қолмай, балки, баъзан прогрессив кучлар вақтинча муваффақиятсизликка учраган ќолда, зиддиятли кечиши ќам мумкинлигини тасдиқлайди. Бутун дунё тарихи баъзан орқага томон сакрамасдан, қадам ташламасдан доимо силлиқ ва мунтазам суратда илгарилаб бораётган тарих деб тасаввур қилиш диалектикага хилоф ва назарий жиќатдан ќам нотўгридир. Шундай экан, ижтимоий тараққиётнинг умумий мезони ќақида гапириш мумкинми? деган савол туђилади. Даставвал ижтимоий тараққиётнинг кўп қиррали эканлигини айтиб ўтиш лозим бўлади. Ижтимоий ќаётнинг ќар бир ўзига хос сфераси (ишлаб чиқарувчи кучлар, иқтисодиёт, сиёсат, ќуқуқ, фан, ахлоқ, бадиий ижод ва ќоказолар) ривожланишининг ўзига хос алоќида критерияларига эга бўлиб, бирор соќага баќо беришда конкрет ва спецефон-махсус ёндошилса тўђри бўлади. Иқтисодий муносабатлар ќам қандай ижтимоий-иқтисодий формациянинг пойдевори бўлиб, натижада ижтимоий ќаётнинг барча томонларини тақозо қилганлиги туфайли, тараққиётнинг умумий кретирийсини, аввало иқтисодий муносабатлар сферасида ишлаб чиқариш соќасидан қидирш лозим. Бугунги кунда мустақил Ўзбекистонда иқтисодий ислоќотларни чуқурлаштириш саноатни жаќон талаблари асосига мослаштириш ижтимоий тараққиётимизнинг устивор йўналиши деб белгиланмоқда. Ижтимоий тараққиётни белгиловчи нарса ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқарувчи муносабатлар у ќар бир тарихий даврда муайян тузумга хос бўлган ишлаб чиқариш усулига мувофиқ бўлади.

www.arxiv.uz Бу нарса объектив характерга эга бўлиб, у бир иқтисодий-ижтимоий тузумдан иккинчисига ўтишини ќам билдиради. Ижтимоий тараққиётнинг мезони энг аввало: 1-жамият ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиёт даражасига. 2-жамиятни ишлаб чиқариш муносабатларнинг типига. 3-жамиятнинг сиёсий тузумига бођлиқ бўлади. Ана шу уч томонни фақат биргаликда,ўзаро узвий алоқада олиб қарагандагина, ижтимоий тараққиётни аниқлаш учун объектив ўлчовга эга бўлади. Бу ижтимоий тараққиётни абсалют мезони бўлса, ижтимоий тараққиётни нисбий мезони ќам бўлади. Бунга ижтимоий тараққиётни амала оширишда фақатгина ишлаб чиқарувчи кучлар эмас, шу билан бирга ишлаб чиқариш муносабатлари ќам муќим роль ўйнайди. Šайси бир ижтимоий даврни олиб қарамайлик, илђор ишлаб чиқариш муносабатлари ќукмронлик қилса, ишлаб чиқарувчи кучларнинг тез ривожланиши учун, шунингдек ижтимоий тузумни ривожи учун кенг шариот яратди. Ќозирги кунда ижтимоий тараққиётнинг мезони ќақида гапирганда демократик жараёнларни ќисобга олиб, у ёки бу ижтимоий сиёсий, ќаракатлар, партиялар ва шу кабиларни ќам назарда тутилиб инсонпарварлик ђоясини улуђловчи мақсадларга асосий эътибор қаратилмођи лозим. Бугунги кунда жаќон тарихий тараққиётида аксиологик (қадриятлар) мезонлари белгиловчи аќамият касб этмоқда. Эски андоза ва ўлчовлар бўйича агар жамият тараққиётини фақат ишлаб чиқариш усули мезони билангина ўлчайдиган бўлсак, ХХ аср охирига келиб ишлаб чиқариш юксак даражага кўтарилган бўлса-да, жаќоннинг бир қисмида инсоният инқирозга юз тутмоқда. Буюк америкадек мамлакатда 30 млн дан ортиқ бола ўқиш ва ёзишни билмаслигини нима билан изоќлаш мумкин. Жанубий Африка мамлакатларида эса миллионлаб аќоли ночорликда азоб чекмоқда. Бунга яқинда АŠШ Президенти Билл Клинтоннинг сафари чођида гувоќ бўлганлиги таъкидланмоқда. Билим ва техника олђа қараб кетмоқда, лекин

www.arxiv.uz фақат инсоннинг ўзи, (унинг субстанцияси прогрессивлашмаяпти) аолђа қараб ривожланмаяпти деб ёзган эди К. Ясперс. Шунингдек, ќозирга қадар фанда ижтимоий тараққиётни манбаи деб зиддиятлар олиб қараларди. Бироқ бугунги ижтимоий ўзгаришлар фақат зиддиятлар туфайли эмас, балки тараққиёт тўђрисида янги концепцияларќам мавжудлигини тан олмоқда. XXI аср бўсађасида сиёсий ўзгаришлар жамият тараққиётида ижтимоий сакрашларсиз, зиддиятларсиз ќам амалга оширилиши мумкинлигини исботламоқда. Бу йўл эволюцион, ноэволюцион (барқарорликдан барқарорликка ўтиш) каби ўзига хос йўллари ќам мавжудлигини исботламоқда. Шунинг учун ќам Президентимиз И.А.Каримов «катта сакрашлар тубдан вайрон қилиш йўли билан эмас, балки бир босқичдан иккинчи босқичга кетма-кет ўтиш, яъни эволюцион тарзда илгарилаб боришни ўзимиз учун қатъиян йўл сифатида танлаб олдик» 1 деган эди. Бугунги ижтимоий, сиёсий ўзгаришлар жамият тараққиёти қонунларини янги шароитда янада бойитишни ва янгиланишни ќам тақозо қилмоқда дейиш мумкин. Жамият тарихини даврларга бўлиб ўрганиш бугунги кун талабларига тўла мос келмайди. Фан маълумотлари кўрсатишича тарихий жараённи ўрганишда ва баќо беришда кўп вариантлилик ёндашуви мақсадга мувофиқдир. Тарихий жараёнга цивилизациявий ёндошиш ќам жамиятни қатор босқичларга бўлинишини ќам таъкидлайди. Бироқ бундай босқичларга бўлиш ќам шартли характерга эга бўлиб, бундай мутлаштирилмаслиги лозим. Умуман олганда, жамият тарихи илгарига қараб йўналганлигини кўриш мумкин. Унинг бу табиатидан ижтимоий тараққиёт тўђрисидаги масала келиб чиқади. Жамият тараққиётининг моќияти ва мақсади инсониятнинг ривожланиши мисолида яққол кўзга ташланади, яъни кишилик жамияти тўхтовсиз равишда олђа қараб бораверади. 1 И.Каримов «Œзбекистоннинг œз истиšлол ва тараššиёт йœли. Т.Œзбекистон. 1992 й. »

www.arxiv.uz Жамият тараққиёти инсон фаолиятининг ифодасидир. Инсон ўзининг амалий фаолиятида табиатга таъсир этади, уни ўз эќтиёжлари асосида ўзгартиради. Инсон ўз амалий фаолияти жараёнида ижтимоий муносабатларни ривожлантиради, моддий бойликлар яратади, маданиятни юксалтиради. Ижтимоий ќаётнинг ўзгариши кишиларнинг амалий фаолияти туфайли содир бўлади. Амалий кишиларнинг шундай фаолиятидирки, бу фаолият жамиятнинг яшаши ва ривожланишини таъкидлайди. Кишилик жамияти ривожланиши қонунлар асосида рўй берса-да, лекин у кишиларнинг амалий фаолиятларсиз рўёбга чиқа олмайди. Жамият тараққиётида инсоннинг билимли ва амалий фаолияти катта роль ўйнайди. Демак, жамият тараққиёти учун объектив шарт-шароитлардан ташқари субъектив омиллар ќам катта аќамиятга эгадир. Жамит аъзоларининг онги қанчалик юқори бўлса, яъни субъектив омилларнинг роли қанча тез ўсиб борса, жамият тараққиёти ќам шунчалик тезлашади. Тарихий жараёнлар субъекти ва унинг асосий ќаракатлантирувчи кучи халқ оммасидир. Халқ оммаси турли миллат, эллат ва этник группалардан иборат бўлиб, тарихий тараққиёт субъектидир. Кишилик жамияти шу кишилар бирлигининг турли шаклларидан таркиб топади. Бу бирликка аввало, уруђ, қабила, элат ва миллатлар киради. Уруђ кишилар бирилигининг бошланђич шакли ќисобланиб, у ибтидоий жамоа тузумининг дастлабки даврларида вужудга келган бўлиб, унинг асосий ячейкасини ташкил этади. Уруђлар қон-қариндошлик замирида бирлашганлар. Уларнинг ўзига хос умумий тили, урф –одати ва маданияти бўлиб яшаш учун умумий жой майдони ќам бўлган. Уруђдошлик жамоаси примитив-демократик асосларда қурилган эди. Жамоани кекса эркак ва аёллар бошқарган. Улар кенгаш оқсоқолларини ва ќарбий бошлиқларни (тайинлар) ва ўзгартирар эди. Аста-секинлик билан хўжалик фаолиятининг ўзгариб ва ривожланиб бориши билан жамиятнинг уруђчилик шаклини алмаштиришга зарурат туђилади. Бу даврда уруђлар кенгайиб, ќатто бир-

www.arxiv.uz бирларидан ажрала бошлайди. Уруђлар ўртасида иқтисодий ва бошқа хил алоқалар ўрнатила бошланди. Уруђчиликка нисбатан кишилар бирлигининг анча кенгрок бирлигига замин ќозирланади. Бу эса қабила ва уларнинг иттифоқини вужудга келтиради. Šабила уруђчиликка нисбатан анча йирик кишилар бирлигининг шаклидир. Бир нечта уруђ жамоаси қабилага бирлашган. Кишилик жамиятининг тараққий қилиш билан ишлаб чиқариш муносабатлари ќам ўзгара борган. Натижада, уруђ ва қабилалалар эл-элат бўла бошладилар ва улар эса халқларни ташкил этадилар. Бу жараён қулдорлик босқичининг охири ва феодализм даври босқичига тўђри келади. Кишилар бирлигининг бу шаклида тил, маданият, територия ва иқтисодий барқарор бирликка замин тайёрланади. Кишиларнинг эл-элат бўлиб бирлашган вақтларидан бошлабоқ миллатларнинг вужудга келиши учун зарурбўлган шарт-шароитлар аста-секин етилиб боради. Миллат феодализмдан капитализмга ўтиш даврининг маќсули бўлган ижтимоий-тарихий ќодисадир. Миллат бу кишиларнинг тарихан ташкил топган мустахкам, барқарор бирлиги бўлиб, бу бирлик тил, територия, иқтисодий турмуш ќамда маданият бирлигида вужудга келади. Бироқ шу ўринда маърузачи талабаларга аќоли, синф, миллат, халқ тушунчаларини ќам бир-биридан фарқ қилувчи жиќатларини ќам умумий томонларини ќам тушунтириб ўтса мақсадга мувофиқ бўлади. Тарихий тараққиётда кишиларнинг онгли фаолияти муќим роль ўйнайди. Халқ оммаси тарих ижодкори экан, кишилар жамият тараққиёт қонунларини билиб олган ќолда фаолият кўрсатади. Ижтимоий тараққиёт қонунларини билиш, ќамда турмушга татбиқ этиш, зарурияти кишиларнинг онгли фаолияти орқали амалга ошади. Халқ оммаси тарих давомида бўлиб ўтган барча ўзгаришларнинг ќал қилувчи кучи ќисобланади. Бироқ халқ оммаси тарихий тараққиётнинг ќал қилувчи кучидир, деган фикр шахснинг жамиятда тутган ўрнини инкор этмайди. Ќар қандай машќур шахсларни етказиб берадиган асосий замин-меќнаткаш халқ оммасидир. Ќар

www.arxiv.uz қандай донишмандни ќам, улуђ арбобни ќам, буюк шахсларни ќам халқ етказиб беради ва у халқ фарзандидир. Шахсни вазифаси-ўзини етиштиргран халқи учун хизмат қилиш, унинг орзу-ниятларини рўёбга чиқариш учун астойдил ќаракат қилишдан иборатдир. Улуђ кишилар тарихининг бурилиш даврида, озодлик ќаракатлари даврида майдонга келадилар. Атоқли сиёсий арбоблар, омманинг йўлбошчилари истаган вақтда эмас, балки жамиятни тубдан ўзгартирилаётган даврларида пайдо бўлади. Янгиланаётган Ўзбекистонимизнинг бугунги истиқболини қўлга киритишда шахсни истиқболини қўлга киритишда шахсан муќтарам Президентимиз И.Каримовни тарихдаги ўрни беқиёсдир. Ўзбекистонни мустақиллигини қўлга киритиш заруратини тўђри англаб Президентимиз Собиқ СССРни парчаланиб кетаётганини тушуниб етган И.А.Каримов 1991 йил августда республика мустақиллигини жасорат билан эълон қилди. Бу нарса асрлар давомида аждодларимизни орзу ва хаёлидан иборат бўлиб келар эди, холос. «Мустақил Ўзбекистоннинг сиёсий хусусияти, унинг барқарорлигида, турли сиёсий партияларнинг ижобий тарзда ўзаро ќамжиќат бўлиб ќаракат қилишида, синфий ижтимоий ва диний белгиларига қараб бир-бирига қарама-қарши турган турли сиёсий гуруќларга бўлинишининг йўқлигида намоён бўлмоқда» 1 . Жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсий, маданий, маънавий ва бошқа соќаларидаги туб ўзгаришлар, синфий кураш инқилоб йўли билан эмас, балки аста-секинлик, тадрижийлик асосида содир бўлмоқда. «Шарқда дейди, И.А.Каримов-демократик жараёнлар узвий равишда ва аста-секин тараққиёт топади. Бу соќада инқилобий ўзгаришлар ясашга уринишлар ђоявий нохуш, ќатто фожиали натижаларга олиб келади» 2 . Тарихий тараққиёт жаќоннинг барча мамлакатларида бир хил тезликда бормайди. Бу нарса тарихий тараққиётнинг ќаракатлантирувчи кучидан 1 Каримов И.А.Œзбекистон иšтисодий ислоќотларни чуšурлаштириш йœлида. Т.1995. 167-бет 2 Каримов И.А.Œзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иšтисодий истиšболининг асосий тамойиллари. Т. 1995. 10-11-бет.

www.arxiv.uz келиб чиқади. Халқлар, мамлакатлар ва миллатларнинг ижтимоий ривожланишида тутган ўрни, юксалиш суръати ќам турличадир. Тарихий тараққиёт жараёнида айрим давлатлар ва халқлар олђа кетиб, бошқаларни эса ўзининг юксалиш жиќатидан орқада ќам қолади. Бироқ, тарихий шароитнинг ўзгариши билан цивилизациянинг улкан ютуқларидан четда қолиб кетган халқлар ва миллатлар ќам тараққиётнинг оқимига келиб қўшиладилар. Илгари қолоқлик ва турђунлик ќолатидан қутулиб ижтимоий тараққиётда етакчи халқларга етиб оладилар, ќатто улардан узиб кетиш мумкин. Кишилик жамиятининг тўхтовсиз равишда ривожланиб бориши ишлаб чиқарувчи кучларнинг, ишлаб чиқариш муносабатларига мувофиқ келишига кўп жиќатдан бођлиқ бўлади. Жамиятни фалсафий тушуниш орқали қўйидаги хулосаларни чиқариш мумкин. 1.Жамият объектив борлиқнинг бир шакли сифатида у мураккаб, бир бутун ривожланиб борувчи системадир. 2.Жамият кишиларнинг ижтимоий алоқалари, бођланишлари, таъсирлари ва муносабатлари натижасида шаклланган бирлигидир. 3.Жамият асосини ижтимоий ишлаб чиқариш ташкил этади. Ижтимоий ишлаб чиқариш ўз навбатида моддий ва маънавий ишлаб чиқаришдан иборат бўлади. 4.Ижтимоий ишлаб чиқариш жамият тараққиётини, унинг бир ижтимоий типи, давр, тузумидан иккинчисига ўтишни такомиллашувини белгилайди. 5.Базис утсқурма бир-бири билан узвий бођлиқ бўлиб, бир-бирига фаол таъсир қилиб туради. Базис ва устқурма жамиятнинг икки муќим томонини ташкил қиладиган яхлит бирликдан иборатдир. 6.Халқ оммаси жамиятнинг барча моддий ва маънавий бойликларини ќамда ижтимоий тараққиётни ќал қилувчи кучидир. Халқ оммасининг кучи жаќонда тинчликни сақлаш ядро урушини олдини олиш ва экологик фожиага йўл қўймасликда ќам намоён бўлмоқда.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар. 1.Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон»1999 й. 682-бет 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Тошкент. «Ўзбекистон» 1995 й. 73- бет. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоќотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент. «Ўзбекистон». 4.Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. Тошкент. «Адолат» 1998 й. 149-бет. 5.Выдение в философию. Учебник «Политиздат» 1989 г. 639-стр. 6.Алексеев П.В.Панин А.В. Философия М. «Проспект» 1998 г. 563 стр. 7.Основы философии учеб. пособие под ред. проф. Ахмедовой М.А.И.Хан В.С. Ташкент 1998 г. 418 стр. 8.Туленов Ж., Ђафуров З. Фалсафа дарслик. Тошкент «Ўқитувчи» 1997 й. 380-бет. Фалсафа. Э.Юсупов таќрири остида. Тошкент «Шарқ» 1999 й. 449-бет.

O'xshashlar

Кадрият тушунчаси. Кадриятнинг турлари ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги

Табиат – борлиқнинг ажралмас қисми

Борлиқнинг мавжудлик усуллари ва шакллари (ҳаракат, фазо, вақт)

Илмий билишда илмий усулларнинг роли. Хусусий ва умумий усуллар. Уларнинг ўзаро муносабатлари

Борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва тараққиёт