Табиат ва жамият - Falsafa - Referatlar

Табиат ва жамият

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Табиат ва жамият Режа: 1-§. Табиат ва унинг жамият тараққиётида ги роли 2-§. Табиийлик ва ижтимоийлик 3-§ . Ноосфера концепцияси

«Табиат» тушунчасини анъанавий равишда кенг ва тор маънода талқин этиш мумкин. Биринчи ҳ олда бу тушунча бизни ўраб турган жамики борлиқни, бутун дунёни унинг барча воқеа ва ҳодисалари билан: «чексиз ўзгармас материк бўлаклардан тортиб космик тизим ва ҳайвонот олами ҳамда ижтимоий ҳаётни» ўзига қамраб олади. Албатта, бундай тушунишда жамият ва табиатни бир-бирига қарама-қарши қўйиш мантиқан нотўғри. Агар табиат барча борлиқни, воқеликни ўзига қамраб олса, унда инсон ҳам, жамият ҳам табиатнинг бир бўлаги ҳисобланади. Агар биз «табиат тушунчасини» тор маънода, яъни борлиқ, бутун дунё маъносида эмас балки инсон ва жамиятни ўраб турган табиий географик ҳодиса сифатида талқин қилсак унда бу тушунча бутунлай бошқа маъно касб этади. Бу ҳ олда табиат деганда инсон яшаши учун яратилган жамиятдан ташқари мавжуд бутун м оддий дунё тушунилади 1 . Бу табиий шароитлар ўзига қуй и даги компонентларни олади: 1) иқлим; 2) жойнинг тузилиши; 3) ернинг ҳосилдорлик даражаси; 4) ўсимлик ва ҳайвонлар; 5) фойдали қазилмалар ва бошқа хом ашё манбаларининг мавжудлиги; 6) сув ресурслари ва бошқалар. Ижтимоий тараққиётда жамиятни ўраб турган табиий борлиқнинг аҳамияти ва моҳиятининг муҳимлиги файласуфлар томонидан аллақачон исботлаб берилган. Жамият ҳаётида табиатнинг роли ҳақида Лао-цзы, Конфуций, Демокрит, Гиппократ, Платон, Аристотель, Фараби, Ибн Сина, Ибн Халдун, Жан Боден ва бошқа файласуфлар жуда кўп гапирганлар ва ёзганлар. Лао-цзы ёзган эди: «Инсон учун намуна – ердир. Ер учун намуна – осмондир. Осмон учун намуна – йўлдир (Дао)». Йўл учун (Дао) намуна ўз- ўзидан рўй берувчи табиийлик» 2 Жан Боден таъкидлашича, хусусан, жамият инсон хоҳишидан ташқарида табиий равишда табиат қонунларига бўйсунган ҳ олда шаклланади ва ривожланади. 1 Социальная философия . М. 1955. 53-б. 2 Даосс фалсафаси антологияси. М., 1994. 36-б. «Табиат» тушунчаси

Географик дитерминизмнинг назарий асоси ва бунё д га келиши француз файласуфи Шарл Монтескьё (1689-1755) номи билан боғлиқ. У шундай деб ёзган эди: «иқлим хукумронлиги барча ҳ укмронликдан устундир», «иссиқ иқлим халқлари қариялардек суст, совуқ халқлари эса ёшлардек ҳ аракатчандир» 3 ва ҳоказо. Бироқ у вақт ўтиши билан ижтимоий фактрларнинг ҳам таъсири кучайишини ҳам инкор этмаган: «ёввойиларни деярли ҳ ар доим табиат ва иқлим бошқаради», лекин «одамлар меҳнат ва фойдали қонунлар ёрдамида ерни яшаш учун яна ҳам яшаш учун қулай қилиб олганлар» 4 . Географик дитерминизм К. Риттер и Ф. Ратцел, Г. Т.Бокл ь , Э. Реклю, Л.м. Мечников ва бошқа немис тадиқотчилари изланишларида янада ривожлантирилди. Масалан, Т.Г . Бокль (1821-1862) нинг такидлашича агар биз қайси бир физик деталлар инсониятга энг кучли таъсир кўрсатишини аниқламоқчи бўлсак , уларни биз қуйидаги тўрт гуру ҳ га ажратишимиз қийин эмас, яъни: иқлим, овқат, ер ва табиатнинг умумий кўринишлари 5 . Л.Мечников ўзининг «Ц и визилицияси ва буюк тарихий дарёлар» номли машҳур китобида инсоният тарихини уч турдаги цивилизациянинг алмашинувининг натижаси деб исботлаган: 1) дарёлар цивилизацияси ( Нил, Ганг, Инд, Янцзы, Хуанхэ, Тигр, Евфрат каби дарё, бассе й нларининг шаклланиши билан боғлиқ); 2) денгиз (авв а ламбор - Ўрта ер денгизи) цивилизацияси; 3) океанлар (глобал) цивилизацияси. Фридрих Ратцель (1844-1904) «геополитика» номли назариянинг асосчисидир. Унинг моҳияти шундан иборатки, давлатлар «ҳаётий борлиғини» кенгайтириш учун курашувчи тирик биологик организмлар сифатида талқин этилади. Ф. Ратцельнинг фикрини К. Хаусхофер ва Э.Обст (Германия), Р. Челлен (Швеция), Х. Маккиндер (Великобритания), А. Мэхен (АҚШ) ва бошқа тадқиқотчилар қўллаб-қуватлаганлар ва ривожлантирганлар. Геополитика назарияси фашизм мафкураси бўлганлиги 3 Ш. Монтескь е. Избранн ые произведения . Москва 1995. 417, 350-б. 4 Ўша ерда. 412, 395-396-б. 5 Г.Т. Бокль. История цивилизации в Англии. Спб., 1895. 18-б. Географик

яна бир бор турли назарияларнинг яраталишида интеллектуал ўйинларининг хавфли эканлигини исботлайди. Бугунги кунда кўпчиликни ташкил этмаган назариётчилар детермилизм геополитикани очиқ ва тўғридан-тўғри тарғиб қилмоқдалар. Лекин бу замонавий ижтимоий фалсафа жамият тараққиётида табиатнинг ролини бутунлай хас-п ў шлайди дегани эмас. Унга фақат ўзига лойиқ даражада ўрин берилади. 2-§. Табиийлик ва ижтимоийлик Инсонни ўраб турган борлиқни шартли равишда икки қисмга ажратиш мумкин. Улардан бири («Биринчи табиат » ) - ўраб турган табиий борлиқ. У ўзига биосфера (ўсимлик ва ҳайвонлар), гидросфера, атмосферанинг пастки қатлами, литосферанинг юқори қатлами, яъни «географик муҳит»га нисбатан табиатнинг каттароқ қисмини ўз ичига олади. Географик му ҳ ит деганда-тор маънода ўзига табиатнинг жамият ҳаётига, аввалам бор, ишлаб чиқариш жараёни амалга ошадиган қисмини ўзида мужассамлаштирган мухит тушунилади. Ўраб турган муҳитни кенгроқ маънода тушунтириш учун хилма-хил тушунчалар таклиф этилган ва этилмоқда: «биогеосфера», «геобиосфера», «витасфера» (лотин тилида «вита» - ҳаёт), «экосфера», «ландшафтная сфера» ва бошқалар. Биз инсон хоҳиши ва онгига боғлиқ бўлмаган обьектив равишда мавжуд бўладиган ва унга нисбатан бирламчи деб ҳисобланган « биринчи табиат » тушунчасини қўллаймиз. Шунга кўра, « иккинчи табиат »ни яратувчи-инсон ўз қўли билан ярат ган сунъий му ҳ ит ташкил қилади . «Иккинчи табиат» инсон яратган барча нарсани ўз ичига олади: меҳнат қуроллари, маиший буюмлар, қурилишлар, саънат асарлари. Сўзсиз, «иккинчи табиат» «биринчи табиат» билан узвий боғланган: инсонннинг меҳнат жараёнида табиий бойликлар ва ашёлар зарур нарсаларга «Биринчи табиат» ва «иккинчи табиат »

айлантирилади, ҳайвонлар уй ҳайвонига, ўсимликлар эса маданий бойликка айлантирилади ва бошқалар. Инсон ўзининг фаол ҳаётий жараёнида «иккинчи табиат»ни, яъни суъний мухитнинг хажмини кўпайтира боради, бу эса хар доим хам «биринчи табиат»га, инсонга ва жамиятга фойдали бўлавермайди. Цицерон ўз вақтида айтган эди: «Табиатнинг яратувчанлиги санъат яратувчанлигидан олийроқдир». Инсон табиатни ибодат маскани деб эмас балки омборхона деб қараб унинг ички турғунлигини бузади. Инсониятга 370 минг хил ўсимлик тури маълум, ундан 80 минг хилини истеъмол қилиш мумкин, ўзлаштирилгани эса 3 минг (1% дан кам), булардан эса жуда кўп қисми унчалик кенг тарқалмаган. Ўсимликлардан бор йўғи 12 тури (буғдой, гуруч, маккажўхори ва бошқалар)лар барча хосилнинг 90%ини беради. Худди шундай холатни ҳайвонот оламида хам кузатиш мумкин. Бизга маълум 1млн. турдан 100 туригина (яъни 0,1%) уй ҳайвонига ай лан тирилган, улардан фақат 10 турдаги ҳайвон эса (сигир, қўй, товуқ ва бошқалар) махсулот беради. Ер юзида ҳаёт деган феномен пайдо бўлгунга қадар ривожланиш ҳаёт билан боғлиқ бўлмаган абиотик факторлар таъсири остидагина амалга ош ган : сувлар, газлар (кислород, азот ва бошқалар), углеродлар , менераллар ва ҳоказоларнинг айланиши. Тирик мавжудотнинг пайдо бўлиши билан биотик факторлари хам фаолият кўрсата бошлади. Натижада, табиат аниқ равишда икки қисмга тирик ва нотирик табиатга ажради. Материя тараққиётининг маълум бир босқичи сифатида тирик мавжудот табиий шароитларнинг маълум бир қонуний ўзгариши натижасида ўз-ўзидан бунётга келган моддий шаклдир . Дарвин фикрига кўра тирик мавжудотнинг шундай характерли томонлари белгиланади: бўй, ўз-ўзида кўпайиш , ўзгарувчанлик, меросхўрлик, табиий танлаш ва яшаш учун кураш 6 . Замонавий илмий билиш тараққиёти даражаси тирик мавжудотни барча хусусиятларига кўра икки муҳим гуруҳга ажратишга имкон беради: а) тирик 6 Ќар: Ч. Дарвин. асар. М-Л: 1931. 3 том 666 - б. Таби ийлик ва ижтимоийлик нинг ўзаро таъсир и

мавжудотнинг ташқи дунё нарсаларини ўз манфаатига мослаган ҳолда ўзгартириб ўзлаштиши; б) тирик мавжудотнинг турли хусусият ва сифатларни ўзлаштириш ва мустахкамлаш қобилияти 7 . Инсоннинг пайдо бўлиши табиатга таъсир кўрсатишнинг янги антропоген факторининг шаклланишига олиб келди.Инсон ва жамият тараққиётининг турли босқичларида уларнинг аҳамияти ва роли бир хил бўлавермади. Жумладан, «инсон пайдо бўлишининг дастлабки даврларида ўзини бошқа тирик мавжудотлардан алоҳида ажратмас эди. У ўзини барча бошқа органик дунё билан генетик ва узвий боғлиқ деб билар эди» 8 . Инсон ривожланган сари унинг маданияти ҳам мураккаблашиб, ишлаб чиқариши те з лашиб, яшаш фаолияти жараёни «сунъийлашиб» борди . У табиатдан, табиий мухитдан борган сари узоқлашиб борди . Лекин бу бугунги тараққиёт даврида табиат ва жамиятнинг ўзаро алоқаси ва таъсири ўз долзарблиги ва аҳамиятини йўқотди дегани эмас. Бугунги кунда бу алоқалар фақат бошқача тус олган: инсон табиий факторларга бутунлай боғлиқ эмас, аксинча, чекланган, ҳимояланмаган табиат ақл ва онгга нисбатан куч ва қудрати анча такомиллашган инсонга кўп жихатдан қарамдир. Илмий техника инқилоби асрида социоантропоген факт о рларининг, ядро инергияси, космос ва компьютерлаштиришнинг табиий мухитга таъсири ўз маштабига кўра табиатнинг ўзининг табиий факторларининг таъсири билан солиштириш мумкин: жамият яратган «техномасса» хажмини табиат яратадиган биомасса ҳажми билан қиёслаш мумкин. Булардан ташқари, сунъий радиатция, «азон тешиклари», кўпгина табиий элементлар сонининг бутунлай ўзгариши, табиатда маълум бўлмаган янги нарсаларни синтез қилиш ва бошқалар ни кўзда тутиш керак . Шундай қилиб, табиий тарих (табиат тарихи) борган сари жамият ва инсон тараққиёти тарихи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб кетмоқда. 3- . Ноосфера концепцияси 7 Ќар : У.М. Абидов, С.Л. Нигай, Р.Р.Бурнашев. Основи философии. 8 В. И. Вернадский. Живое сушество. М; 1976. 77 - б.

«Ноосфера» тушунчаси грек тилидан олинган - ноос «ақл» деган маънони англатади. Шундай қилиб этимологик жихатдан ноосфера – ақл доирасига оид тушунчадир. Бу тушунча француз файласуфиЭдуард Леруа (1870-1954) ва Пьер Тей я р де Шарден (1881-1955)лар томонидан ХХ асрнинг 20 – йилларида таклдиф этилган ва ишлаб чиқилган. 1927 йили бир вақтнинг ўзида Леруанинг «Мафкуравий талаб ва эволюция факти» ва Шарденнинг «Илохий мухит» номли китоблари нашр этилди, айнан шу асарларда ноосфера фалсафий таълимотига асос солинди. Унинг моҳиятини Леруа шундай талқин этди: «Онг борган сари эркин ва тоза бўла боради ва олий даражада шаклланган онг яра ти лади – руҳият (духовность) шунчалик олий даражага етадики унда капалак қўғирчоқдан ажралишга интилгандек ноосфера ҳам биосферадан ажралишга интилади» 9 . Башқа сўз билан айтганда, инсоният эволюцияси маълум бир вақтгача биосфера доирасида амалга ошади. Леруа биосфера ва ноосфераларни хитой девори билан бир-биридан ажратмайди: «кўпчилик холларда улар бир – бирига аралашиб кетади, иккинчиси биринчисининг қайта яралганидир» 10 . Лекин секин-аста шундай холат вужудга келадики , инсоннинг тўхтовсиз ўзгарувчи ривожланувчи онги чегарали ва чекланган биосферага сиғмай қолади. У «инсоний, тафаккур қилувчи, ўз моҳиятига кўра фикр» нинг янги бир ҳолатини ноосферани вужудга келтиради 11 . Тей я р де Шарден ноосфера таълимотини янада ривожлантирди. Уни айтишича тараққиёт биосфера доираси билангина чегараланмайди. Шарден постулатларидан бири шуки, дунёда ҳамма нарса узлуксиз равишда мураккаблашади ва ривожланади. У дунёнинг узлуксиз тараққиётининг тўрт босқичини ишлаб чиқди: а) ҳаётдан аввал; б) ҳаёт; в) фикр; г) ҳаётдан олий лик 12 . «Фикр» стадияси инсон пайдо бўлиши билан характерланади, у 9 Исторечески процесс:диалектика современное эпохи. Москва. 1987. 415 бет. дан истибох. 10 Ўша ерда 418 - б. 11 Исторический процесс. С. 418 бетдан истибох. 12 Ќар анг : П. Тейер де Шарден. Фенонен человека. М., 1965. 43 - б.

психик ва рухий энергияни қуюқлаштиради, жамлайди ва ноосферани яратади. Шарден концепциясининг ҳусусияти шундан иборатки, у илмий тафаккурни диний эътиқод билан синтез қилишга ҳаракат қилган. Айнан шундан келиб чиққан холда тўртинчи стадия («ҳаётдан олий лик ») келиб чиққан, унда инсон онгидан олийроқ субстанция, яъни худо тушунилган. Яратувчи деб «Омега нуқтаси» - Хегелнинг абсолют ҳақиқат ҳақидаги ғоясига яқин бўлган тушунча эълон қилинади. Шарден фикрича, барча нарсалар шунчаки тараққий этмайди, балки телеологик, яъни маълум бир мақсад, идеал томон интилиш орқали ривожланади. Шундай қилиб, ноосферанинг тейярча концепциясини тўлиқ равишда телеологик концепция дейиш мумкин. Ноосфера таълимоти рус файласуфи В.И.Вернадский (1863-1945) тадқиқотларида яна ҳам ривожлантирилди ва мукаммаллаштирилди. 1925 йилда (яъни Э.Леруа ва П.Тейяр де Шарденларнинг тадқиқотлари нашр этилмасдан аввал) «Инсоннинг автотрофлиги» номли мақола ни эълон қилади. Вернадский концепциясининг асосий ғояси бисферада эволюцион тараққиётнинг мавжудлигидир. Тейяр де Шардендан фарқли равишда Вернадский эволюция ҳақидаги ғоянинг мифологик ва диний талқинига бўлган ҳар қандай ҳаракатларни қатъий равишда инкор этади. У бунда асосли равишда табиий фанлар: физика, химия, биология, Геология ва бошқаларда мавджуд эмпирик маълумотларга таянади. Вернадский учун ноосфера - бу фақат инсон онги, инсон тафаккуригагина боғлиқ бўлмасдан, табиий жараёнларнинг ҳаётда ўз-ўзидан ва аниқ равишда рўй бериши билан боғлиқдир 13 , «бизнинг планетамиздаги янги ге ологик ҳодиса дир » 14 . Ноосфера концепцияси тараққиётининг муҳим илмий-фалсафий натижаси сифатида табиат ва жамиятнинг ко-эволюция (ҳамкорликда, паралел, ўзаробоғлиқликда ривожланиш) назариясининг шаклланганини эслаб ўтиш мумкин. Бу икки йирик тиз и мнинг бир-бирига қарши туриши ва кураши 13 В.И.Вернадский. Живое существо. М., 1978. 46-б . 14 Унинг ўзи. Химическое строение земли и ее окружение. М., 1965. 328-б .

эмас, балки уларнинг узвий бирлиги инсониятнинг кейинги тараққиётини таъминлаши мумкин.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Фалсафа ва жамият

Жамият ва шахс

Қадриявий тизимлар ва жамият

Инсон ва жамият фалсафаси

Табиат ва техноген цивилизация эстетикаси