Социология фани асосларининг таркиб топиши ва ривожланиши

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

246 KB

Ko'chirib olish

Социология фани асосларининг таркиб топиши ва ривожланиши Режа: 1.Антик дунё социологияси 2.Шарк мутафаккирларининг социологик карашлари 3.Социологиянинг Европада фан сифатида вужудга келиши 4.Социологияда реалистик йуналишлар. Н.Смелзер.

Таянч иборалар Позитив усул, эмпирик маълумотлар, социал статика, социал динамика, позитивизм, неопозитивизм, социал реализм, социал далиллар, социал воқелик, классик ва ноклассик социология, этносоциология, метафизика, бихевиоризм, географик, психологик мактаблар, эмпирик, тузилмавий- функционализм, ахборотлашган жамият, интеграцион, конкрет модел, «Ижтимоий фикр», антик дунё, Конфуций таълимоти, космологик гоялар, консерватив теология.

1-масала . Социологияни фан сифатида тасаввур этиш учун энг аввало, унинг вужудга келиши ва тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Ижтимоий ҳаёт ривожланиши қонуниятларини ўрганишга қаратилган таълимотлар, қарашлар эрамиздан аввалги IV асрдаёқ юнон файласуфлари асарларида ёритилган. Антик дунё социологияси жахон социология мактабининг назарий- маънавий пойдевори ва унга доимий илхом багишловчи бебахо обидаси хисобланади. Антик дунё хаётига инсонни инсон томонидан сотиш ва сотиб олиш тартиботларининг кириб келиши билан табиатни узлаштириш, табиат билан хамкорлик килиш ва у билан уйгунлашиш урнига инсонни эксплуатация килиш даври бошланди. Бу эса антик давр учун хос булган инсоннинг маънавий хурлиги даврининг таназзулга юз тутишига сабаб булди. Антик давр социологияси УЗИ юзага келган давр ижтимоий тузуми ва тартиботлари, давлат ва жамият курилиши, ана шу тизимлардаги шахсларнинг урни ва роли, сиёсий ва маънавий хаёт жараёнларининг ёркин ва реал ифодаловчиси сифатида гоятда сабоклидир. Антик давр социологиясининг илк намуналари Кичик Осиёнинг гарбий сохиллари — Иония улкаси шахарларида яшовчи греклар томонидан дунёга келтирилди. Антик дунё социологиясини юзага келиши хамда тараккиёт тенденциялари хусусиятларидан келиб чиккан холда уни шартли равишда куйидагича гурухлаш мумкин: Энг кадимги грек социология мактаби . Бу гурухга милоддан аввалги олдинги XII асрда яшаб ижод этган Гомердан бошлаб милоддан аввалги олдинги VI асргача амал килган Милет (кичик Осиёдаги энг йирик шахар) мактаби вакиллари (Фалес ; А н а к с и м а н д р , А н а к с и м е н ) х а м д а Г р е ц и я н и н г т у р л и шахарларида яшаб фаолият юритган Ксенофан Пифагорнинг социологик карашларини киритиш мумкин.

Энг кадимги грек социологияси мустакил ижтимоий- назарий тадкикот предмет сифатида эмас, балки аник, табиий фанлар, яъни математика ва табиатшунослик берган илк тадикот натижалари билан ижтимоий фанлар, хусусан, мифология ва санъат борасида эришилган дастлабки тафаккур махсулларининг уйгунлашуви окибатида юзага келган. Милет философларининг ТУНГИЧ вакили Фалеснинг фикрича, жамият ва табиатнинг асосини дастлабки таркибий модда хисобланган сув омили ташкил этади. Унинг таъкидлашича, табиатдаги жаъми узгаришлар сув ва суюкликлар туфайли руй беради. Сув туфайли таркиб топган хамма нарсада жон мавжуддир, табиатдаги жамики нарсалар эса сув иштирокида юзага келганлиги сабабли уларнинг хаммасида жон бор. Фалес фикрининг исботи учун янтарь тошини мисол килиб келтиради. Фалеснинг хамма нарсада жон борлиги гояси табиат ва жамиятга инсоний ёндошувнинг илк куртаклари шаклланишига туртки булди. Милет мактабининг яна бир йирик намояндаси Алаксимен оламнинг асосини ташкил этувчи дастлабки модда сифатида хавони илохийлаштиради, хавонинг табиатда йигилиши ва сикилиши натижасйда сув, тупрок,тош ва оловдан иборат зарурий кисмлар юзага келади. Хаво Анаксимен назарида дунёни ураб турган нафас булиб, бу нарса табиатдаги жамики нарсаларга уз таъсирини утказиб туради. Хаво инсоннинг амал килиш макони хисобланади ва хавосиз колган пайтда хар кандай жисм таркибий ва мазмуний узгаришга юз тутади. Кадимги грек социологлари орасида Самос шахрида тугилиб фаолият юритган Пифагор алохида урин тутади, Пифагор яшаган даврда турли-туман примитив, архаик, диний мутаассиблик урнига нисбатан умумийрок мохият касб этувчи худоларга сигиниш таомилга кира бошлайди. Пифагор нуктаи назарига кура, олам абадий булиб, инсондаги рух маълум муддатдан сунг бошка нарсаларга кучади. Пифагор ана шу таълимот асосида оламдаги хамма нарсанинг жисман ва рухан кариндош эканлигини исбоглашга уринган. Пифагорнинг табиат ва жамиягдаги «жон» нинг кучиб юриши

ГОЯСИ хамда атроф- мухитдаги жамики нарсаларнинг бирлиги ва кариндошлиги дунёни узаро муроса мувозанатида саклашга даъват этувчи социологик карашлар сифатида инсоният тарихида муайян роль уйнайди. 2. Грек демократияси равнаки даври социологияси . Бу боскич жам иятшунослари сафига Гераклит, Парм енид, Зснон, Эмпедокл, Анаксагор, Протагор, Горгий ва бошк.аларни киритиш мумкин. Атокли грек мутафаккири Гераклит фикрига кура, хамма нарсалар табиатда факат бир нарсадан яралган ва шу бирламчи нарсага албатта кайтади. Бу бирламчи асос эса «олов»дир. Зеро, олов табиатдаги энг фаол узгарувчан ходисадир. Гераклит табиат ва жамиятдаги карама-каршиликлар шунчаки узаро ракобат холида бир-бирига айланиб туради. Улар мохиятан ягона асос (олов) дан иборат булганлиги сабабли, бу модда ва ходисалар уртасидаги карама- каршиликлар узгарувчандир ва доимий хусусиятга эга эмас. Гераклит илк дафъа донишмандлик ва аклни илм ва билимдан фарклай билди . Куп билимлилик кишини аклли, донишманд килавермайди. Агар куп билим олиш кишини окил килганида Гесиод ва Пифагор хам аклли, донишманд булишар эди» 1 , — деб ёзади у. Гераклитнинг ижгимоий карашлари Парменид ва унинг шогирди Зевон томонидан танкид остига олиниб, улар дунё Узгарувчан эмас, аксинча, Узгармас мохиятга эга эканлигини асослашга уриндиларг Грек маданиятининг йирик намояндаси Эмпедокл илм ва маърифатнинг ижгимоий фойдалилик функциясини асослаб берди. У илм кдлиш бу бефойда мохиятлар хусусида бахс юритиш эмас, балки уни инсон онгига хизмат килдиришдан иборат, деб билди. Эмпедокл фикрига кура, жамият ходисаларини узаро бирлаштирувчи ва ажратиб юборувчи икки куч бошкариб туради. Кишиларни узаро бирлаштирувчи, уларни энг инсоний фаолиятга бошловчи куч — мухаббат (Эмпедокл бу кучни айни вактда мехр, хурмат, - гармония ва хатто Афродита

хам деб атаган) булиб, одамларни ажратиб юборувчи куч бу — нафрат, хасад, жохилликдир. Эмпедоклдан фарк. килиб, Анаксагор инсоннинг илм- маърифатга интилишидан кузланган бош максад — атроф- мухитни Ураб турган борлик хамда космос мохиятини англашдан иборат, деб билди. У «илм илм учун» деган акида асосида иш тутди. 3. Антик дунё оламининг «олтин даври ». Бу даврдаги социологик карашларни илгари сурган мутафаккирлар каторига инсониятнинг буюк дахолари Сократ, Левкипп, Демокрит, Платон, Аристотель ва бошкаларни киритиш мумкин. Сократ (Сукрот) нинг социологик карашларида табиат ва жамият жараёнларида шунчалик иштирок этиш эмас, балки унда кандай килиб яхши яшаш, камолотга эришиш учун санъат сирларини билиш зарурлига ГОЯСИ етакчидир. Билим муайян турдаги предметлар ва ходисаларнинг умумийлик хусусиятлари- ни аниклашдан иборатдир. Билим предмет хакндаги тушунча булиб, билиш тушунчани аниклашдан бошланади. Сократнинг нуктаи назарига кура, инсон фаолияти унинг яхшилик, савоб, орият, инсоф хакидаги тушунчалари мазмунидан иборат булиб, бу - тушунчаларни шахс к.андай тушуниши катта ахамиятга эга. Шундай экан, инсон фаолиятини яхшилаш учун унинг феъл-атворини' ва тарбия тугрисидаги карашлари, тушунчаларини тартибга солиш зарурдир. Сократнинг буюк шогирди Платон ижгимоий тараккиёт ва инсон мавкеи хусусида бебахо фикрлар баён этган. Платон УЗИНИНГ «Филеб» деб номланган асарида инсоннинг эзгуликдан иборат фаолияти куйидаги талабларни бажариш асносида руй бериши айтилади: 1) илохий гоя мохиятини англаш; 2) илохий ГОЯ талабларини хаётга сингдириш; 3) тафаккур ва билимларга эга булиш; 4) илм ва санъатнинг бирор турини эгаллаш, тугри фикр килиш масаласига эга булиш; 5) тоза, халол хиссиёт воситаларидан, масалан ; мусик.а товуши, тасвирий санъатдан завк.-рохат ола билиш. Платоннинг уктиришига кура, тугри фикр килиш малакасига эга булиш

деганда бирор-бир хаётий вокеа тахлили чогида масаланинг аввал яхшилик томонида руй берганлигини тушунтиришга интилиш, агар бундай тушунишга имкон булмаса, мазкур ходисанинг юз берганлиги мохиятини англашга интилиш, демакдир. Платон эзгуликни англаш — худони англаш, эзгулик табиатига эга булиш эса худо мохиятига тегишли булиш, унинг узвий бир кисмига айланиш, деб ургатади. Платон инсоннинг ижтимоий урнини белгилашда хар бир киши даставвал УЗ давлатининг фукароси - булиши лозим, деб таъкидлайди. Платон мураккаб ижтимоий-сиёсий мухитда яшаганлиги сабабли идеал давлат курилиши орзусида яшаган. Унинг эзгулик асосига курилган идеал давлат тузуми куйидаги фазилатларга эга булиши лозим: 1) донишмандлик; 2) жасорат; 3) хар ишда окилона меъёрни саклай билиш; 4) адолат. Давлат тизимини уч хил страта — ижтимоий табака — хукмдорлар, харбийлар ва ишлаб чикаришда банд булган мехнаткашлар донишманд бошкарувчи гурух. рахбарлигида гармоник тузум ташкил этади. Платон Академиясининг етук толиби, жахрн ижтимоий тафаккур оламига хисса кушган мутафаккир Аристотель хисобланади. У уз давридаги мавжуд стратификацион, яъни ижтимоий табакалашув тартибларини куллаб- кувватлайди. Аристотель комил инсон, комил фукаро, адолатли давлат хусусидаги карашларини илмий асослашга интилди. Комил инсон тарбияси шахснинг уз давлатига булган юксак ватанпарварлигини, УЗ ижтимоий- сиёсии тузумига садокатни шакллантиришдан бошланади. Комил фукаро тарбияси эса хар томонлама мукаммал давлат тартиботини юзага келтиришдан бпщланади. Демак, комиллик тизимидаги «давлат — фукаро — инсон» тартиботи Аристотелнинг давлат ва жамиятни мукаммаллашдан иборат социологик концепциясини ташкил этади. У жамият аъзоларининг маънавий-мафкуравий тарбияси масаласида умумдавлат нуктаи назарида турди. Жамиятнинг тарбиявий вазифаси хусусий шахслар ёки алохида гурухлар кулига

топшириб куйилмаслиги лозим. Аристотель давлат ва жамиятнинг идеал максадлари муштарак, умумий булганлиги сабабли хам мазмуний асоси бир хил булган тарбиявий тизим ишга тушмоги зарур, деб хисоблайди. Ижтимоий жараён, Аристотель таъбирига кура, имкониятлардан натижаларга утишга булган интилишдир. Одамлар ижтимоий жараёнда канча куп иштирок этсалар, давлат ва жамиятнинг ижтимоий-сиёсий асослари шунчалик мустахкамланиб боради. Кишиларнинг ижтимоий жараёнларда якдил ва оммавий иштироки адолат, инсоф, садокат сингари тушунчаларга эга булган умумий карашларни таркиб топтиради. Давлат тузуми Хамда жамиятнинг баркарорлигини саклаш учун кишиларга мавжуд ижтимоий тузумга нисбатан тугилиши мумкин булган сиёсий-ахлокий ва иктисодий-маънавий хавфлар хусусида маълумотлар бериб бориш хамда уларда хавотирлик кайфиятини шакллантириб бормок зарур. Шундагина улар давлат ва жамият мустахкамлиги устида кайгура бошлайдилар. Давлат бошкарувида иштирок этишга иштиёкманд ва амалдорлик даъвосида булганлар куйидаги сифатларга эга булишлари лозим: «Мавжуд давлат гузумини чин дилдан севиш, катта куч ва энергияга эга булмоги, одамларга хайри- хох ва адолатли булмоги, асосий фаолият мезони деб одамлар манфаатини давлат манфаатлари билан уйгун холда хал этиш малакасига эга булмори лозим» 1 . Хар кандай мамлакатдаги ижтимоий тартибсизликлар, инкирозлар ва давлат тунтаришлари ижтимоий тенгликнинг бузилишидан келиб чикади. Аммо тенглик тушунчаси уз мазмунига кура хам, микдор жих.атдан хам мавке-мартабага кура фаркланади. Мавкега кура тенглик жамиятдаги унта обрули шахс мавкеи 100-200 та оддий фукаронинг мавкеига мос булиши мумкин. Шу боисдан мавкени хисобга олиб ижтимоий тенгликни амалга ошириш жамиятда баркарор мухитни саклаш имконини беради. Микдорий тенгликни таъминлаш учун эса, давлат бошкарувини амалга оширишда у

ёки бу худуд вакилларидан тенг микдордаги амалдорларни вазифаларга тайинлашни тугри йулга куйиш зарурдир. Демократик асослардаги давлатларда хокимиятни эгаллаш учун килинадиган тунтаришлар одатда демагоглар томонидан амалга оширилади. Аристотель жамиятнинг ижтимоий стратификацияси тизимида баркарорлик, тургунлик мезонига амал кипиш зарурлигини таъкидлайди. Хар бир шахс нафакат мавжуд давлат тузумига, балки уз ижтимоий табакасига хам содикликни саклаган холда камолотга интилиши лозим. Кишиларнинг бир сохадан бошка сохаларга, бир ижтимоий мавке доирасидан бошкасига утиши давлат тартиботларига умумий ишончни пасайтиради. Аристотель давлат тузумини олтига булиб, улардан учтаси (монархия, аристократ ва полития) тугри ва учтаси (тирания, олигархия ва демократия) нотугри давлат тузумлари, деб хисоблайди. Аристотелнинг тирания, олигархия ва демократия асосдаги давлат тузумларини нотугри деб таснифлашига асосий сабаб, бундай давлат тузумларида хокимият тепасига золим шахслар (тирания), бойликка хирс куйган номуносиб шахслар (олигархия) ва демократия тузумида гарчи купчилик озчилик устидан хукмрон булса-да, баъзан ижтимоий-генетик келиб чикиши бетайин булган айрим фукаролар х.ам келиб колиши мумкин, деб хавотирланади. Хуллас, Аристотель антик дунё социологияси тарихининг энг мазмундор даври булмиш грек социология мактабига мантикий якун ясаган. 2-масала . Шарк халкларининг хаётга булган социологик карашлари мохият эътиборига кура, гарб социологларининг ижтимоий ёндошувларидан фарк килади. Кадимги шарк кишиси учун узликни англаш, маънавий комилликка эришиш, озодлик тушунчаси моддий борликдан воз кечиш, ташки дунё ташвишларини инкор этиш, узликда сокинлик топишга интилиш харакатларидан иборатдир. Шарқ кишиси учун индивидуализм хамиша халокат, жамоада уйрунлашув эса сокинлик ва бехавотирлик омили булиб келган. Жамоавий

хавфсизликни таъминлаш эхтиёжи шаркда жуда кадимги даврлардаёк, давлатчилик тизимларини таркиб топтирди. Шунингдек, шаркда иктисодий мураккабликлар, об- хаво, сув муаммоларининг кескинлиги, кишлок, хужалиги махсулотларининг факат сугориш воситасида етиштирилиши, уларни саклаш масалалари муайян марказлашган идора тизимларини таркиб топтириш хамда бошкариш заруратини кун тартибига чикарган. Бу эса милоддан аввалги III минг йилликнинг урталаридан бошлаб Миср, Хиндистон, Месопатомия, Хитойда давлатчиликнинг мустахкам анъаналари юзага келишига сабаб булди. Шарк, давлатчилиги негизида ижтимоий бирлик мутлоклаштирилар, жамиятда жамоавий яхлитлик амал килар, алохида шахсларнинг узлигини жамоа ихтиёридан ташкарида индивидуал намоён этиши маъкулланмас эди. Шахслараро сиёсий, иктисодий, ахлокий карашлар бирлиги, мутлак, якдиллик шарк. бирдамлиги ва хаётийлигининг маънавий асосини ифода этар эди. Шарк давлатларида худо давлат бошкарувчиси образида талкин этиб келинарди. Масалан, Хитойда императорни илохий осмон фарзанди сифатида, Мисрда фиръавн худо-илох тарзида, Шумерда эса подшох, худонинг айнан узи, деб талкин этиб ке линган. Фиръавн ва подшохлар хукми нафакат жамиятга, балки табиатга хам таъсир эта олувчи куч сифатида тушунилган. Шу боисдан хам экин экиш чогида биринчи омоч юргизиш, Хосилнинг биринчи махсулини олиш, бирор бино курилишида илк тош ёки гиштнинг рамзий барака, кувват берувчи илохий куч сифатида подшох томонидан куйилиши, фарзандларга исм куйишда подшохга мурожаат этиш одатларининг илдизлари хукмдорларини худо билан айнан бир хил вокелик деб англашдан тугулгандир. Инсоният тарихида илк даъфа Худо даражасида эмас алохида етук шахслар сифатида Гомер, Мусо, Конфуций, Зардушт, Будда сингари шахслар тарих сахнасига чикдилар.

$Будда (буддизм) - жаҳон динларидан бири бўлиб, асосан Ҳиндистон, Непал, Бирма, Япопияда кенг тарқалгаи. Эр. ав 6-асрда Шимолий Ҳиндистонда ривожланган. Будда таълимотида социологик гояларга кўра, инсон ҳаёти – ёвузлик ва азоб-уқубатдан иборат, азоб-уқубат чекишнинг сабаблари эса истак ва эҳтиросдадир, ана шулардан қутилмоқ керак. Будда таклиф қилган «қутилиш» йўли диндор киши учун «тақводорликка интилиш» ва «яхшилик билан ҳаёт кечириш» га бориб тақалади. Заратуштра (Зардўшт) – Милод. ав 6-асрдан то милоднинг 3-асригача бўлган дуалистик дунёқараш марказида зардўштийлик ётади. Зардуштлик фақат дин бўлиб қолмай, балки ўша даврнинг ҳукмрон мафкураси, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-фалсафий қарашлари ифодаси эди. Зардўштийликнинг назарий асоси «Авесто» адабий ёдгорлигидир. «Авесто»да қадимги кишиларниннг табиат ва уни билиш йўллари ҳақидаги тасаввурлари умумий тарзда ифода этилган. «Авесто» да афсонавий тасаввурлар билан бирга кишиларнинг ҳаётий тажрибалари ҳам ўз ифодасини топган. Китобда инсон ва жамият, ижтимоий муносабатлар ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган. «Авесто» да инсон, меҳнат деҳқончилик каби эзгу қарашлар улугланади. Конфуцийлик (551–479) - миллодан ав. V - III асрларда вужудга келган. У қадимги Хитойдаги ижтимоий-фалсафий фикр ривожига катта ҳисса қўшган. Бу таълимот Хитой, Бобил, Миср мамлакатларида кенг тарқалган. Конфуцийнинг фалсафий ва социологик қарашларида ахлоқий масалалар марказий ўринда туради. «Ҳамма одамлар ўз бир-бирларидан фарқланадилар», янгини билиш учун - эскини ўрганиш керак», «мулоҳазасиз таълимот фойдасиздир, таълимотсиз мулоҳоза бўлмайди» - деган фикрлар шулар жумласидандир. 1. Муҳаммад ибн Мусо Хоразмий (783-850) - Марказий Осиёнинг жаҳонга машҳур олимларидан бири. У Хоразмда қомусий олим сифатида дунёга маълум бўлди. Кўпроқ Бо\додда яшаган, Халифа Маъмун раҳномалигида Шарқнинг фанлар академияси Байтул-ҳикма»$

(«Донишмандлар уйи»)да ишлади. У бу ерда жуда кўплаб математик, астрономик кузатишлар олиб борди. Хоразмий илмлар калитлари» асарида илмларни 2 қисмга: а) Анъанавий араб илмлари ва 2) Ажам (араб бўлмаган) илмларга ажратган. М.Хоразмий алгебра фанининг асосчисидир «Алгебра» сўзининг ўзи унинг томонидан кашф этилган, бу тенгламаларни ечиш методи «алжабр» билан боглиқдир. 2. Абу Наср Форобий (873–950). У ўзининг кўплаб ижтимоий фикрлари билан социологик билимлар ривожига катта ҳисса қўшди. Унинг «Фозил шаҳар аҳолиси қарашлари ҳақида китоб», «Сиёсат ал-Мадания» каби асарларида олижаноб жамият, адолатли тузум, одил ҳукмдорлар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилган. У ўзи яшаган даврнинг ижтимоий тизимини, унинг зиддиятлари ва бу зидддятларнинг келиб чиқишидаги муаммоларни назарий жиҳатдан таҳлил қилишга уринган. Форобий социологияга доир қуйидаги угитларни ёзиб қолдирган: 1) Турли масалалар хусусида фикр юритиш, уларнинг таркиби, фарқи, эҳтимолли ва мутлоқ мулоҳазаларни тиник, пухта таҳлил этиш. 2) Кескин ва мутлақ (яъни эътирозга ўрин қолдирмайдиган) мулоҳаза хусусида фикр юритиш. 3) Бир-бирига қарама-қарши бўлган ва бўлмаган фарқли мулоҳазалар хусусида фикрлаш, уларнинг қандай ҳолатларда қарама-қарши кучга айланиб қолишини ўрганиш. 4) Бир-бирига қарама-қарши булган фикрлар, мулоҳазаларнинг қандай кўринишларга эга эканлигини қайд этиш. 5) Ҳақиқий мезон асосида ҳар бир мулоҳазанинг тўгри ёки нотўгри эканлигини текшириб кўриш ва уларнинг қандай аҳволдалигини ўйлаб кўриш. 6) Ўзгарувчан, ўзгармас ва ўзгарувчи мулоҳозаларнинг ўзгариш маъно ва сабабларини билиб олиш. 7) Маълум бўлган умумий фикрдан келиб чиқмайдиган мулоҳаза кўринишлари хусусида фикрга эга бўлиш.

8) Фикр-қарашлар таърифи, уларнинг нималар асосида туриши, таркиб топганлигини, эҳтимолли ва мутлақ фикр-қарашлар ҳақида илмий тасаввурларга эга бўлиш лозим. Демак, ҳар қандай социолог а) ижтимоий фикр ва б) ҳар бир индивид фикрини таҳлил ва синтездан ўтказиши керак. Форобий фикрича, давлат - ижтимоий тизимни бошқарувчи ташкилот, уни муваффақиятли бошқариш эса кўп жиҳатдан давлат бошлги, ҳокимнинг фазилатларига боглиқ. «Фозиллар шаҳрининг биринчи бошлиги - шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши бўлиб, у табиатан 12 хислат, фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур», дейди. Булар: 1) ҳокимнинг тўрт мучали сог-саломат бўлиб, ўзига юкланган вазифаларни осон бажариши лозим; 2) нозик фаросатли, хотираси яхши, зеҳнли, фикрини равшан тушунтира оладиган, билим-маърифатга ҳавасли булиши; 3) таом ейишда, ичимликда, аёлларга яқинлик қилишда очофат бўлмаслиги, ўзини тия оладиган бўлиши ва ҳақиқатни севадиган, ёлгон ва ёлгончиларни ёмон кўрадиган, олийҳиммат бўлиши, олий ишларга интилиши зарур; 4) мол-дунё кетидан қувмайдиган; 5) табиатан адолатпарвар, истибдод ва жабр-зулмни ёмон кўрувчи, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва ҳадиксирашларга йўл қўймаслик каби хислатлар киради. Форобий ўз замонасининг қомусий олимларидан бири бўлиб, илк бор тўлиқ илмлар таснифини яратди. Унинг «Китоб фи ихсо ал-улум ва ат- таъриф» («Илмларнинг келиб чиқиши ва таснифи») ёки қисқача номи «Ихсо ал-улум» («Илмлар таснифи») асарида илмлар қуйидагича тасниф қилинган:

1. Тил ҳақидаги. 2. Мантиқ. 3. Риёзиёт. 4. Табиий ва диний илмлар илмлар ёки метафизика. 5. Шаҳарларни бошқариш илми ёки сиёсат, фикҳ; ва калом илмлари ва ҳ к. Фаробий «Илмий санъатлар ҳақида» ги рисоласида илмларнинг қуйидаги таснифини келтиради: 1. Ҳаётни тартибга солувчи ва ҳаётий ишлар тўгрисидаги илмлар мажмуи. 2. Шариат: а) Куръон. б) Куръон талқини илми. в) Пайгамбарлар ривоятлари илми. г) Фикҳ, суннат ва буюрилган нарсалар. д) Хутба, ваъда бериш, фидойилик илмлари. е) Тушларни талқин қилиш илми. 3. Фалсафа. Араб илмлари: 1) Фикх. 2) Калом. 3) Грамматик. 4) Иш юритиш. 5) Шеърият ва аруз. 6) Тарих. Арабларники бўлмаган илмлар: 1)Фалсафа. 6) Илму-нужум (астрономия). 2) Мантиқ. 7) Мусиқа. 3) Тиб. 8) Механика.

4) Ҳисоб. 9) Кимё. 96. Ҳандаса. 3) Абу Райҳон Беруний (973-1048). Беруний Марказий Осиёдагина эмас, балки умуман Шарқда, жаҳон фани ва маданияти тарихида ҳам энг улуг ва буюк мутафаккирлардан ҳисобланади. У ўзинипг «Кадимги халқларлан қолган тарихий ёдгорликлар», «Минерология», «Ҳиндистон» каби асарларида ижтимоий ҳаёт масалаларини ёритган. «Минерология» асарининг муқаддимасида инсон ва унинг ижтимоий аҳволи, ердаги бурчи, олижаноблиги, жамият ҳаёти, ижтимоий адолат тўгрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний том маънода ўз даври этносоциологи ҳам эди. «Кадимги халқлардан қолган тарихий ёлгорликлар» асарида турли халқлар: форслар, юнонлар, яҳудийлар, христиан - моликийлар ва христиан - настурийлар, мажусийлар, собитлар, будпараст араблар, мусулмон араблар, турклар тўгрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. «Ҳиндистон» китобида эса ҳинд жамиятининг ички тузилиши тўгрисида, бу халқларнинг урф-одатлари, йил, ой ва тарихий саналари, оилавий муносабатлар, маросимлар, никоҳ масалаларини ўрганган. Беруний табиат, унда чексиз равишда рўй бериб турадиган табиий ҳодисалар, жараёнлар хусусида муҳим илмий-фалсафий гояларни илгари суради ва исботлаб берди. Оламда бўлиб турадиган ўзгаришлар, яъни тузилиш ва бузилишларнинг, пайдо бўлиш ва йўқолишларнинг ўзига хос сабаблари борлиги ҳақида табиий-илмий ва социологик мулоҳазаларини ўртага ташлайди. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов 1998 йили тарихчи олимлар билан учрашувда шундай деган эди: «Абу Райҳон Беруний бобомизнинг бундан ўн аср бурун айтган фикрларини эслатиб ўтмоқчиман: «Илм-фан кишиларнинг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш заруратидан пайдо бўлади» 1 . 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни у з ку лимиз билан к урамиз. Т.7. – Т.: « У збекистон», 1999, 150-бет.

4. Ибн Сино (980-1037) - Уйгониш даври маданиятининг йирик арбобларидан бири. У 400 дан ортиқ асар муаллифи эди. Унинг ёзган асарлари илм-фаннинг барча соҳаларига тааллуқлидир. Шундан 242 таси бизга етиб келган. Аллома асарларидан 80 таси фалсафа, илоҳиёт, тасаввуф, 43 таси табобат, 19 таси мантиқ, 26 таси эса руҳшуносликка багишланган. У Шарқда «Шайхур-раис» - «Олимлар бошлиги» деб ном олган. «Китоб аш шифо» («Даволаш китоби»), «Донишнома», «Нажоат», «Китоб ул инсоф» («Адолат китоби»), “ Китоб ал-қонун фит тиб» («Тиб қонунлари китоби») ва бошқа асарлари бор. Ибн Сино ўзининг табиатга доир китобида ҳаракат сабабларининг 3 асосий турини эслатиб ўтади: 1) « Табиий ҳаракатлар. Бу жисмларнинг ўз табиий ўринларига интилишидир. Масалан, қизиган газларнинг юқорига кўтарилиши ва совигач тушиши. 2) Мажбурий ҳаракат. Бу ўз-ўзидан эмас, балки ташқи куч таъсирида вужудга келадиган ҳаракатлар. 3) Нисбий аксиденсияли ҳаракат. Бу бир жисмнинг иккинчи бир ҳаракат қилиб турган жисм ичидаги ўзига боглиқ, бўлмаган ҳаракатини кўзда тутади 2 «. 5. Ибн Холдун (Ибн Холдун Абдураҳмон Абу Зайд: 1332-1406) араб тарихчиси ва мутафаккири. У ўзининг «Социология» (араб. илм ал-ижтимоъ) фанига оид дадил фикрларни ўртага ташлаган ва Шарқда ҳақли равишда шу фан асосчиларидан бири ҳисобланади. Унинг «Китоб ул-Ибар» (1370)нинг муқаддима қисмида унинг тарихий социологик назарияси баён этилган. Ибн Халдун башарият тарихида илк бор асотир тафаккури билан эмас, балки илмий, объектив назар билан қараган энг забардаст тарихчидир» 3 . Инсоният ижтимоий фикри тарихида биринчи бўлиб, жамият, унинг ички ривожланиш қонуниятлари ва тараққиёт анъаналари ҳақидаги фанни яратди. Шарқнинг етук социологи бўлган, Ибн Халдун «Муқаддима» (1381) асарининг 2 "Сирли олам". 1947, № 3, 13-бет "Муло к от". 1998. № 3, 10-бет. 3 Каримов С. Темурнинг назари тушган муаррих (Ибн Халдун х а к ида). "Сирли олам". 1997, № 2, 9-бет.

«Кириш» қисмидаги дастлабки бўлимни «Кишиларнинг умумий ижтимоий ҳаёти тўгрисида» деб номланган. Ибн Халдун социологик таълимотининг қарашлари қуйидагиларидан иборат: 1) «Инсоният жамияти вужудга келишининг моҳияти сабаблари, мавжудлиги ва мазмунли ҳаёт кечиришнинг асосий шарт-шароитлари, аввало уларнинг ўзаро муносабатларидан иборат бўлади. 2) Табиий физик-жугрофий муҳитнинг ҳаётга таъсири жисмоний қиёфа ва кишиларнинг руҳиятида кўриниб, бу жараёнда икки - табиий жугрофик ва ижтимоий муҳит бир-бири билан бевосита муносабат ва таъсирда бўлади. 3) Табийликдан, юқори бўлган кучнинг жамият ҳаётига таъсири ва бу таъсирдан қутилиш имкониятлари. 4) Инсоният жамияти кишиларнинг ана шу бирикмаси бирлашмасининг натижасидир» 4 . 5) Бундай инсоният уюшмаларини бошлиқлар бошқаради ва унинг танланиши Аллоҳ томонидан эмас, балки инсоннинг ҳаёт воситаларига бўлган интилиш ва табиий эҳтиёжлари туфайли содир бўлади. Ибн Халдуннинг бу қарашининг юнон файласуфларидан Арасту ва бошқаларнинг «инсон сиёсий мажудотдир» деган гоясидан фарқи ҳам шундадир. 6) Инсоннинг ижтимоий мавжудлиги унинг фақат маънавий табиатидан эмас, балки табиий эҳтиёжларидан келтириб чиқаради. Кишилар мавжуд экан, уларнинг эҳтиёж ва интилишлари ўртасида фарқ бўлиши табиий ва айрим аҳоли гуруҳлари ва шахслар ўртасида келишмовчилик, қарама-қарашликлар содир бўлади. Бу эса тартиб ўрнатиш ва ташкил қилиш ишларини ўртага қўядики, буни «ҳокимият» амалга оширади. Бу гоя ҳам Ибн Халдун қарашларининг муҳим хулосаларидандир. Ибн Халдун мулкни ва мулкий муносабатларни тартибга солувчи ва ҳимоя қилувчи куч эса давлатдир, деб ёзади. Норозиликларнинг бош сабабчиси ҳукмрон синф вакилларининг адолатсизлик ва зўравонликка асосланган 4 Хал к с у зи. 1996 йил 17 май.

$сиёсати натижасидир. Унинг назарида шоҳ 2 тоифага: адолатли ва адолатсиз шоҳга бўлинади. Яхши ҳукмдор шундай ҳукмдорки, унинг сиёсати кучини халқи зўр-базўр сезади ва у ўз фуқаролари билан юмшоқ, адолатли муомалада бўлади. Чунки ўз сиёсатини адолат асосига қурган шоҳнинг фуқаролари кучли ва эркин бўлади, бунинг оқибатида улар қудратли яратувчи кучга айланадилар. Шу боис мутафаккир шоҳларга маслаҳат бериб, халқ эркинлигини ҳаддан ортиқ бў\масликка ва эркинлик беришга чақиради: «Агар тарбия куч ишлатиш, қўрқитиш йўли билан бўлар экан, у хоҳ ўқувчи, хоҳ қул, хоҳ хизматкор бўлсин, уларга қўрқинч таҳдид қилиб туради, натижада фуқаро руҳининг ўсишига халақит беради, ҳаракатчанликни сўндиради ва унинг ўрнига ялқовлик, алдаш, ёлгончиликни кучайтиради. Бу сифатлар айнан шу зўравонлик таъсирида содир бўлади. Улар қалби бефарқлик билан тўлади, яхши ва фазилатли сифатлар ўрнини аҳмоқона, ёмон сифатларни қабул қилиб, пастларнинг энг пастига айланади». Шу боисдан ҳам мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов Олий Мажлиснинг XIV сессиясида мамлакатимиз сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётини, давлат ва жамият қурилишини янада эркинлаштириш ҳақидаги масалани кўтарганликлари бежиз эмас албатта. 6. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1529) темурийлар сулоласининг энг буюк вакилларидан бири, Ҳиндистонда «Буюк мўгуллар» деб номланувчи салтанатини қурган, туркий, араб-мусулмон, форс-тожик, ҳинд маданияти, бадиий-фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий ва диний- тасаввуфий фикрига катта ҳисса қўшган мутафаккирдир. Бобур ўзининг «Бобурнома» асарида ўз даври ижтимоий ҳаёти воқелигини, инсон шахси хусусиятларининг яхши ва ёмон томонлари, Андижондан - Ҳиндистонга қадар бўлган улкан ҳудудда яшаган халқларнинг ижтимоий жиҳатларини шахсий кузатишлари, илмий тадқиқотлари асосида ўрганган ва ёзиб қолдирган.$ $Хуллас, Мовароуннахр жамоатчилик тарихи, санъат, адабиёт сингари ижтимоий, сиёсий, фалсафий фикрлар тараққиётида ҳам ўзига хос бир босқич бўлди. 3- масала . Социологияни «кузатишга асосланган фан даражасига» кутариш талабини француз утописти Сен-Симон, Шарл Фурье ва Роберт Оуэнлар илгари сурган. Улар XVIII аср 2-ярмида ва XIX аср биринчи ярмида бу фаннинг баъзи масалалари хусусида ўз фикр-мулоҳозаларини билдирганлар. Социологиянинг фан сифатидаги асосий ривожланиш боскичлари: классик, ноклассик, марксистик ва XX аср Америка социологияси каби соҳаларга бўлинади. Куйида ана шу соҳаларга қисқача тўхталамиз: 1) Классик социологик, фалсафий қарашлар: Немис классик фасафасида ижтимоий тараққиёт назарияси илгари сурилди. Немис классик фалсафасининг асосчиларидан бири сифатида тан олинган И. Кант (1724–1804) диалектика гояларини қайта тиклаган мутафаккир. Кант ўзининг табиий-илмий қарашлари билан табиатни метофизик тарзда тушинишга чек куйди. Фалсафанинг борлиқ, ахлоқ ва дин каби муаммолари билан шугулланишдан аввал инсоннинг билиш имкониятларини аниқлаб олиш лозим, дейди. Кант кишини ўраб турган ташқи дунёдаги нарсаларни 2 га булади: а) ўз -ўзида мавжуд бўлган нарсалар дунёси; б) сезгиларимиз акс эттирган нарсалар, ҳодисалардир. Инсон билиш жараёнида ҳодисалар дунёсига тартиб киритади, уни маълум вақт макон билан бо\лаб ўрганади. 2) Г.Ф.Гегель (1770–1831). Немис классик фалсафанинг вакили, унинг таълимотича, барча мавжуд нарсаларнииг асосида «мутлоқ гоя» (руҳ) нинг ривожи ётади. Олдин мутлоқ гоя «соф борлиқ» сифатида мавжуд бўлади. Кейинчалик у ривожланиб мазмун жиҳатдан биридан бири бой бўлган тушунчаларни вужудга келтиради. Инсон онги ривожланган сари гоя моддийликдан қутилиб боради. Охири мутлоқ гоя олдинги ҳолатига қайтади.$

3) Л.Фейербах (1804-1872). Немис классик фалсафасининг сўнгги вакили бўлиб, фалсафада материалистик йўналишга мансубдир. У Гегелнинг мутлоқ гоясига қарши чиқади. Фейербах фикрича тафаккур инсондан ташқарида, унга боглик булмаган ҳолда мавжуд бўлиши мумкин. Фейербах: тафаккур, онг иккиламчидир, материянинг, табиатнинг маҳсулидир, дейди. Ижтимоий тарақкиётнинг мураккаблашуви ва илмий билимларнинг табақаланиши социологиянинг фалсафадан ажралиб, мустақил фанга айланишини муқаррар қилиб қўйди. XIX acp гача социология фалсафанинг таркибий қисми бўлиб келди. Жамият ҳақида «позитив фан» (ҳақиқий фан) яратишга уриниш XIX аср ўрталарида юзага келди. XIX аср бошларида эса социология ўзига хос илмий методларга эга бўлиб, фалсафадан тўла ажралиб чиқа бошлади. Лекин у мустақил фан сифатида XIX аср 30-йилларида илмий муомалага «социология» атамаси, сўзи киритилгандан сўнг шаклланди. Янги фанга француз файласуфи Огюст Конт ном берди. 4) Огюст Конт (1798-1857). Француз файласуфи, янги фанга «социология» деб ном берди. Конт нуқтаи назарига кўра, социология позитив моҳиятга эга фандир. «Позитив усул» илмий кузатишлар, эксперимент ва таққослаш усули ёрдамида тўпланган эмпирик мaълyмотлapни назарий таҳлил қилишни ифодалайди. О. Конт томонидан 1839 йилда «Позитив фалсафа курси» асарининг учинчи томи нашр этилганлиги натижасида биринчи маротаба у жамиятни илмий асосда ўрганиш сифатида социология терминини қўллади ва бу социологиянинг шаклланиши ва ривожланишига олиб келди. Кейинчалик социология ижтимоий муносабатларни назарий анализ қилишни социал фактларни эмпирик тадқиқ қилиш билан қўшиб олиб борувчи мустақил фанга айланди. О.Конт социологияни 2 қисмга ажратади: а) социал статика ва б) социал динамика. Социал статикада ижтимоий тизимларнинг шарт-шароити ва функционал қонуниятлари ўрганилишини кўрсатади. Унда ижтимоий институтлар: оила, давлат, дин кабилар тадқиқ

этилади. Социал динамикада эса О.Конт ижтимоий прогресс ривожланишини назарда тутиб, у жамиятнинг маънавий ва ақлий ривожи инсоният тараққиётининг ҳал қилувчи омили деб қарайди. Бу тамойил ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. О.Конт: «Ҳар қандай билим тафаккур маҳсулидир ва у инсоният манфаатларига хизмат қилиши керак, акс ҳолда бу билимлардан гаразли мақсадларда фойдаланилса, жамиятга катта зарар келтирилади», деган эди. О.Контнинг таъбирича, социология инсон ақлини ва психикасини ижтимоий ҳаёт таъсирида такомиллашиб боришини ўрганиб борадиган ягона фандир. Бу фикрни Конт бутун бир таълимотга айлантиради ва унга мувофиқ индивид абстракциядир, жамият эса воқелик бўлиб у табиий қонунларга бўйсунади. Умуман, социологияда О.Конт яна қуйидаги методларни асослаб берди: а) кузатиш методи; б) экспериментал қиёсий; в) тарихий метод; г) қиёсий метод - бу методлар социологияда позитив фанларнинг методлари ҳам дейилади. Контнинг фикрича, тарихийлик методи ёрдамида олинган ҳар бир индуктив хулосалар инсонни биологик назария тушунчалари ёрдамида қиёсланиб текширилиши лозим. О.Конт томонидан таърифланган инсоннинг интеллектуал ривожланишининг учта изчиллик босқичи: теологияга оид, метафизик ва позитивик ҳақидаги қонуни ушбу саволга жавоб бериш учун имкон беради. Биринчи, теологик босқичда инсоннинг гайритабиий тушунчаси диний тасаввурлар асосига қурилган. Иккинчи, метафизик босқичда инсон гайритабиий кучдан воз кечиб, мавҳум моҳият, сабаб ва бошқа фалсафий меъёрлар ёрдамида воқеликни тушунтиришга ҳаракат қилади. Иккинчи босқичнинг вазифаси - танқидий, аввалги тасаввурларни вайрон этиб, у учинчи - позитив ёки илмий босқични тайёрлайди. Бу босқичда инсон мавҳумий моҳиятни ифодалашдан воз кечиб, улар устидан кузатиш билан кифояланади. Бир босқичдан иккинчисига ўтиш ҳамма фанларда бир вақтларда бўлмасада изчиллик билан амалга оширилади.

$Бу жараён оддийдан мураккабга (юқоридан қуйига) тамойили асосида юзага чиқарилади. Ўрганилаётган объект қанчалар оддий бўлса, у ерда позитив билимлар шунча тез қарор топади. Шунинг учун позитив билимлар, аввало математика, физика, астрономия, химияда, сўнг эса биологияда тарқалади. Социология эса бу позитив билимлар чўққисидир. У ўз тадқиқотларида позитив услубга суянади. Позитив услуб кузатишлардан тўпланган тажриба ва тадқиқотларни таққослаш, ишончли, текширилган, эътирозни ту\ дирмайдиган эмпирик маълумотлар мажмуини назарий таҳлил этишга суянган. О.Конт томонидан жамият ҳақидаги фанни шакллантиришда меҳнат тақсимоти ва кооперациялашнинг зарурлиги ҳақидаги қонуннинг очиб берилиши навбатдаги муҳим якун бўлди. Бу омиллар жамият тарихида жудда катта ижобий аҳамиятга эга. Шу туфайли социал ва касбкорлик гуруҳлари юзага келади, жамиятнинг хилма-хиллиги ўсади ва одамларнинг моддий фаровонлиги кўтарилади. О. Конт ўз қарашларидан келиб чиқиб, социологияни икки қисмга: социал тургунлик ва социал жўшқинликка бўлади. Социал тургунлик ижтимоий тузумларнинг амал қилиш шароитлари ва қонуниятларини ўргатади. О. Конт социологиясининг ушбу бўлимида асосий ижтимоий институтлар: оила, давлат, дин, ижтимоий гуруҳларнинг ижтимоий функциялари ва уларнинг бирдамлик ва ҳамкорликни ўрнатишдаги роллари кўриб чиқилган. Социал жўшқинликда О. Конт инсонни маънавий, ақлий ривожлантиришнинг муҳим омили бўлган ижтимоий тараққиёт назариясини ривожлантиради. О. Контнинг кўпгина гоялари, аввало табиат ва жамият ҳақидаги фанларнинг ижобий кўрсатмаларидан социологияда фойдаланиш, шунингдек яхлит социал организм бўлган жамият ҳақидаги тасаввурларини қабул қилиб, уни ривожлантирган мутафаккирлардан бири Герберт Спенсердир. 5) Г. Спенсер (1820-1903) ҳам О. Конт каби ҳам кенг маълумотга эга бўлган олим, ўз даврининг буюк ақл эгаларидан бири ҳисобланади. У$

фалсафа, социология, психология ва бошқа фанлар бўйича қатор илмий асарлар муаллифидир. Г. Спенсернинг асосий асари «Синтетик фалсафа тизими» бўлиб, унда табиий ва социал воқеаларнинг тарихий ривожланиши ҳақидаги чуқур қарашларини баён этган. Г. Спенсер социологиядаги организмга оид мактабнинг асосчиси ҳисобланади. У ўзининг организмга оид назариясини ва социал эволюция тушунчасини «Илмий сиёсий ва фалсафий тажрибалар» асарида атрофлича баён этган. Спенсер жамиятни табиий, энг аввало биологик қонунлар асосида ривожланувчи организм сифатида қараган. У жамиятни жонли биологик организмга ўхшатади. Ушбу фикрни асослаш мақсадида у қуйидаги далилларни келтиради: 1. Жонли организм сифатида ҳар қандай жамият ҳам ўсиш ва ривожланиш жараёнида ўз массасида ортиб боради. 2. У ва бошқалари мураккаблашади. 3. Унинг қисмларининг тобора бир - бирига боглиқлиги кучайиб боради. 4. Уни ташкил этган бирликлар гоҳо пайдо бўлиб ва йўқ бўлиб туришига қарамай, бир бутун ҳолда яшашни давом эттиради. Г. Спенсернинг социал, шунингдек эволюция назарияси катта қизиқиш уйготади. Эволюцияда у қуйидаги асосий жиҳатларни ажратиб кўрсатади: Оддийдан мураккабга ўтиш (интеграция); бир турдан хилма-хилликка ўтиш (дифференциация, ноаниқликдан аниқликка ўтиш тартибининг ўсиши). Социал эволюция бу - жамиятнинг мураккаблашуви йўлидаги прогрессив ривожланиш ва социал, аввало, сиёсий институтларни такомиллаштириш соҳасидаги фаолиятдир. У социал эволюциянинг одамлар эҳтиёжлари билан объектив богланганлигини кўрсатади. «Давлат эволюцияси социал эҳтиёжлар натижаси ҳисобланади»,- деб таъкидлайди Спенсер. Г. Спенсернинг нуқтаи назарича социал эволюция жараёнида одамларнинг ва турли социал институтлар жамоавий фаолиятининг аҳамияти ортади. Турли авлод одамларнинг биргаликдаги интилишлари орқали амалга

оширилаётган социал эволюция давомида жамиятнинг кўп функциялари ўзгаради. Спенсер жамиятнинг парчаланиш муаммосини - мувозанат, уйгунлик ва барқарор қарама - қарши бўлган жараён деб ҳисоблаб, ўз қарашларини баён этган. Жамиятнинг парчаланиши унинг фикрича инқирозга учраши орқали юз беради. Бу жараён ички, шунингдек ташқи сабаблар таъсири натижасида содир бўлади. Жамиятнинг парчаланиши сиёсий ҳокимиятни, армия, ўтмишда прогрессив бўлган ташкилотларни ўз ичига олган давлат институтларининг самарали фаолият кўрсатишининг кучсизланиши натижасида бошланади. Жамиятнинг парчаланиши жараёнида деб давом этади Спенсер, интеграциялашган ҳаракатларнинг камайиши ва марказдан қочувчи ҳаракатларнинг кучайиши юз беради. Тартибсизлик кучаяди, ҳукумат ўзининг қобилиятсизлигини намойиш этади. Спенсер айтган ушбу фикрлар долзарб, мазмунан чуқур ва аниқ эканлиги нуқтаи назаридан катта аҳамият касб этади. Ишонч билан айтиш мумкинки, Спенсернинг фикр ва қарашлари бизнинг замондошларимизга ҳозирги ҳаётнинг мазмунини чуқур тушуниб олишларига ёрдам беради. 6) XIX асрнинг охири ва XX аср бошларидаги социологик позити- визмнинг кўзга кўринган вакилларидан бири, бу француз социологи Эмиль Дюркгеймдир (1858-1917). У бир неча маротаба О. Конт ва Г. Спенсерлар социологик қарашининг аҳамиятини таъкидлаган, уларни танқидий англаган ва янада ривожлантирган. У бир бутун социал организм бўлган жамият ҳақидаги назарияни ишлаб чиқиб, ривожлантирган. У социал реализм назариясида социал воқелик табиатини социал воқеалар орқали тушунтириш лозимлиги, одамларнинг феъл-атворини таҳлил этишнинг бошлангичи бўлиб индивидлар, ижтимоий гуруҳлар ва тегишли социал институтларнинг ўзаро муносабат тизимини ташкил этган жамият ҳисобланишини ёритади. Дюркгейм «Социология услуби» номли асарида социология соҳасидаги жамият ривожланиши назарияларини ишлаб чиқишга эътиборини

қаратиб, социал омилларни илмий таҳлил этишга қаратилган тавсилотларни яратиш устида шугулланган. Социология,- деб ёзади у, – социал далиллар ҳақидаги фан бўлиб, унинг остида сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ва бошқа гоялар, қоида ва қадриятлар ётади. Дюркгейм фикрича, социал воқеликнинг якуний сабаблари бўлиб, амалиётда рўёбга ошириладиган одамларнинг гоя ва маданий қадриятлари ҳисобланади. Айнан ана шунда, у ҳар қандай социал эволюциянинг манбаи мавжудлигини кўради. Бунда сўз жамоавий онгнинг номоён бўлиши сифатидаги гоялар ва маънавий қадриятлар устида боради. Айрим шахсларда нисбатан социал қоидалар, қадриятлар ва бошқа ижтимоий онгнинг номоён бўлиши объектив амал қилади. Социал назария ва услуб муаммоларини ишлаб чиқишда, Дюркгейм социология ва фалсафанинг ўзаро таъсири муаммоларига ҳам эътиборни қаратган. У социология буюк фалсафий таълимотлардан юзага келганлигини эътироф этади ва доимо қандайдир фалсафий ёндашувларга суянганлигини таъкидлайди. Социология-деб ёзади Дюркгейм, - аллақачон мустақил фан бўлиб шаклланган, ўз предметига эга ва шу туфайли ўз иши билан шугулланиши керак. Дюркгейм асарлари социологиянинг мустақил фан сифатида қарор топишида муҳим ролни ўйнайди. 2. Ноклассик социологик қарашлар типи: Социологиянинг ноклассик типи немис файласуф, социологи Г.Зиммель (1858-1918) ва М.Врбер (1864-1920)лар томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу методология асосида жамият ва табиат қонунларининг бутунлай қарама-қарши эканлиги тушунчаси ётади. 1) Г.Зиммель (1858-1918 - немис файлсуфи ва социологининг ҳозирги кунда 14 томлик асари чоп этилган. Асосий асарларидан «Дарвинизм ва билиш назарияси», «Социал дифференциация: Социологик ва психологик тадқиқотлар» асарлари бор. У Маркс гояларига таъсир ўтказди. Зиммель фикрича, социал фанлар учун аъанавий хусусият бошқа фанлар шугулланадиган фанлар предметини танлаш учун эмас, балки метод

сифатида керак. Зиммель қарашича: а) умумий социология-турли ижтимоий фанларда аъананавий предметлар доирасини, қонуниятларини аниқлайди; б) социация (мулоқот) нинг шаклларини тасвирлаш; в) системалаштириш - тоза ҳақиқий ёкй формал социологиядир. Асл социология жамият ҳақидаги турли фанларнинг тадқиқотчиларига ўз предметларига социологик ёндашишларини таъминлаш учун керакли йўналишларни ишлаб чиқиш лозим. Асл социология бошқа ижтимоий фанлар учун методология бўлиб хизмат қилса, хусусий социал фанлар учун назария бўлиб хизмат қилади. Социал билиш системаси ўзида 2 та фалсафий фанларни бирлаштиради: 1) Билишнинг социологик назарияси ва 2) Социал метофизика. Социал билимнинг уч даражали концепцияси - умумий - формал - фалсафий социология вужудга келади. Зиммель фикрича, «Социология хусусий ижтимоий фанларнинг билиш назариясидир». У жамиятнинг умумсоциологик қонуниятларини рад этиб, шундай фикрларни ёзади: «Ижтимоий ривожланиш қонунлари тўгрисида сўз бўлиши мумкин эмас. Албатта, ҳар кандай ижтимоий унсур ҳаракати табиий қонунларга бойсунади; аммо умумий жамият қонуни йўқ: бунда барча табиатдагидек, қонунлар устидан ҳукмронлик қиладиган қонун йуқ. Шунинг учун, биз ҳар қандай икки бир хил ижтимоий шароитда мутлақо бошқа-бошқа ҳодисаларни келтириб чиқарадиган кучни била олмаймиз» 5 . 2) Ma к c Вебер (1864-1920). Буюк немис социологи. Унинг ижтимоий- сиёсий қарашлари ва назарий позициялари кўп жиҳатдан XIX асрнинг охирги чорагида Германиядаги ижтимоий-сиёсий ҳолат ва вазиятлар билан бевосита боглиқ. Унинг асарлари: «Ўрта асрлардаги савдо жамиятлари тарихига оид» (1989), «Рим аграр тарихи ва уни давлат хусусий хуқуқ учун аҳамияти» (1891), «Протестант этикаси ва капитализм руҳи» (1905), «Дунё динларининг хўжалик этикаси» (1919), «Хўжалик ва жамият» (1920) каби асарларида социологик таълимотларга багишланган. М.Вебер Дильтейнинг 5 Зиммель Г. Социальная дифференциация. Москва. 1909, 3-бет.

антинатурализмни ёқлайди. У инсоннинг онгли мавжудод эканлигини» ҳеч бир тарихчи ё социолог, иқтисодчи инкор эта олмаслигини таъкиллайди. М.Вебер фикрича маданият, жамият ва тарих ҳақидаги фанлар худди табиий фанларга ўхшаб баҳолаш фикрларидан холи бўлиши керак. Лекин бу олимни ўз баҳо бериш ва қизиқишларидан воз кечиши керак деган фикрни тугдирмаслиги керак. Фақатгина бу қизиқиш ва баҳо бериш олимнинг илмий хулосалар доирасига бостириб кириши жоиз эмас. Бу доирадан ташқарида у қанчалик ўз мулоҳазаларини баён қилишини ўзи белгилайди, лекин энди олим сифатида эмас, балки хусусий шахс сифатида. М.Вебер қадриятни у ёки бу тарихий даврнинг курсатмаси даврга хос бўлган манфаатнинг йўналиши деб талқин қилади. Шундай қилиб, қадриятлар тарихдан юқори холиликдан тарихийликка ўтадилар. М.Вебер қадриятли ҳукмлар доим шахсий ва субъектив хусусиятга эга деб билган. Улар ахлоқий, сиёсий ёки бошқа қарашлар билан боглиқ, деб ҳисоблайди. М. Веберда социал билишнинг асосий қуроли «идеал тип» ҳисобланади. Идеал типлар - бу социал тарихий реалликни таққослаш орқали билиш тўгрисидаги тушунча. Унингча, барча социал-маълумот социал тип билан тушунтирилмоги лозим. Вебер давлат типлари ва рационаллик типлари каби социал фаолият типологиясини илгари суради. «Капитализм», «бюрократизм», «дин» ва шу каби идеал типларга асосланади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, идеал тип тушунчаси ёрдамида Вебер тарих ва социологиянинг ўртасидаги масофани қатъиян қисқартириб, уларнинг икковининг ролини аниқ белгилаб беради 6 . Умуман Г. Зиммель ва М Веберлар социологик билимлар предмети сифатидаги «жамият», «халқ«, «инсоният», «жамоатчилик» каби тушунчаларни рад этадилар. Улар социологик тадқиқот предмети фақат индивид бўлмоги керак, деб ҳисоблайдилар. 3. Марксистик социология таълимоти: К.Маркс (1818-1883) ва Ф.Энгельс (1820-1895). К.Маркс ва Ф.Энгельснинг жамият тугрисидаги 6 Социология тарихи. Тошкент: ТошДУ, 1999. 29-33-бетлар.

материалистик таълимоти социологиянинг классик ва ноклассик типларнинг ўзига хос синтези сифатида вужудга келди. Марксизмда социология предмети жамиятнинг асосий ривожланиш қонуниятларини, унинг ижтимоий бирликлари ва институтларини ўз ичига олади. Жамият тараққиётини материалистик тушунишнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: 1) Тарихий материализмнинг асосий тамойилларидан бири ижтимоий ривожланиш қонуниятини эътироф этиш. Ҳақиқатан ҳам К.Маркс жамият тарихи ривожланишининг умумий қонуниятини кашф этди 2) К.Маркс ва Ф.Энгельс жамият ҳаётида амал қиладиган хилма-хил, кўплаб ижтимоий муносабатларни, бошқаларнинг белгиловчисини аниқлаш зарур деб билдилар. Бу ижтимоий муносабатлар - моддий неъматларни ишлаб чиқариш усули бўлиб, бу ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларидаи иборат. «Кишилар ўз турмушини ижтимоий ишлаб чиқаришда уларнинг иродаларига боглик, бўлмаган, муайян, зарур муносабатларга ишлаб чиқариш муносабатларига киришадилар, бу муносабатлар уларнинг моддий ишлаб чиқарувчи кучлари ривожининг муайян босқичига мувофиқ бўлади. Моддий ҳаётни ишлаб чиқариш усули умуман социал, сиёсий ва маънавий ҳаёт жараёнларини белгилайди. Кишиларнинг онги уларнинг борлигини белгиламайди, балки аксинча, уларнинг ижтимоий борлиги уларнинг онгини белгилайди. 3) Жамият тўгрисидаги материалистик таълимотнинг яна бир муҳим тамойили жамият ҳаётининг прогрессив ривожланиб бориши ҳарактерига эга эканлиги. Шу тамойил асосида Маркс ва Энгельс ижтимоий-иқтисодий формация тўгрисидаги қонуниятни очдилар. 4) Табиий-тарихий жараёнлар табиатда рўй берадиган жараёнлар сингари қонуниятли, зарурият орқали содир бўлиб, ўз моҳиятига кўра объектив ҳарактерга эга. Аммо табиат ҳодисаларидан фарқ қилиб, жамият ҳодисалари стихияли тарзда эмас, балки унда яшовчи кишиларнинг онгли

фаолияти натижасидан иборатдир. Жамият ҳаётида ҳеч бир ҳодиса кишилар онгида акс этмай содир бўлмайди. 5) Г.Зиммель ва М.Вебер социологик қарашларидан фарқ қилиб, К.Маркс ва Ф.Энгельс социологик қарашларида эмпирик социологик маълумотлар ва назарий хулосалар «тарихий давр манфаатлари» га - пролетариат манфаатларига қаратилган эди. В.И.Ленинда бу ёндашув партиявийлик томойили сифатида янада ривожлантирилди. Бу эса, жамият таракқиёти тўгрисидаги барча «буржуа» социологик таълимотлар ноилмий деб, инкор этилишига олиб келди. Умуминсоний қадриятлар ўрнини синфий, партиявий қадриятлар эгаллади. Марксизм классиклари эмпирик ҳарактердаги очиқ социал тадқиқотларни буржуа илми кўриниши деб қайд этади К.Маркснинг «Капитал», Ф.Энгельснинг «Англияда ишчилар синфининг аҳволи», «Турмуш (турар-жой) масаласига доир», В.И Лениннинг «Россияда - капитализмнинг тараққиёти», ''Буюк почин» сингари асарлари, назарий тадқиқотлари ижтимоий жараёнларни таҳлил қилиш асосида синфийлик принципи билан ёзилган. Бу борада К.Маркс ва Ф.Энгельс томонидан 1848 йили «Коммунистик партия манифеста» асарида ана шу синфийлик ва партиявийлик томойилининг назарий чўққиси бўлди. К.Маркс ва Ф.Энгельс социологик қарашларининг айрим томонларини Г.В.Плеханов, А.Бебель, Р.Люксембург ва бошқалар ҳам ривожлантириб, конкретлаштирганлар. Шунингдек, уларни фикрларини, яъни марксистик социология қарашларини В.Ж.Келле, С.А.Кугел, П.Тамаша, К.Мюллер, И.Т.Фролов, В.А.Энгельгардт каби социологлар фаннинг ишлаб чиқариш ва жамиятнинг бошқа соҳалари билан алоқасини янада такомиллаштириш, фан ахлоқи каби йўналишларда илмий тадкиқот ишлари олиб борганлар. Номарксистик социология ривожланишида АКШ социологларидан Т.Парсонс, Р.Мертон, П.Сорокин, Ф.3нанецкий, А.Чайлд, Ч.Р.Миллс, В.Старк, П.Бергер, Т.Лукмансар, Гарб социологларидан С.Латур, Т.Кун,

С.Чэпин, П.Форман, Э.М.Малкей, М.Полани, Э.Шилз, М.Шелер, К.Манхеймларнинг роли катта бўлди. Эпирик социологиянинг вужудга келиши «социал образлар» ёки «далилларни тадқиқ қилиш» деб аталган нарсаларни эълон қилишдан бошланган эди. Бу ўринда гап муайян социал далил ва ҳодисаларни батафсил баён қилиш ва ишлаб чиқариш тўгрисида боради. Социологик муаммоларни ҳал қилишнинг бундай усули тез орада биринчи бўлиб АКШда, айниқса, кенг тарқалди. Эмпирик социология шаклланишининг маркази Чикаго университети бўлди (уни Чикаго «ҳаёт маркази» деб ҳам аташган). Бу ерда 20–30-йилларда эмпирик социологиянинг яққол ривожланишини ифодаловчи кўп қиррали амалий тадқиқотлар кенг суръатда амалга оширилди. Бу йўналишлар аниқ ҳолатларда кишилар ҳаёт фаолиятларини мукаммал тадқиқ этишга қаратилган эди. Масалан, эмпирик социологиянинг асосчилари деб ҳисобланувчи У. Томас ва Ф. Знанецкий беш томли «Поляк деҳқони Европада ва Америкада» (1918-1920) деган асарида АКШга кўчиб келган поляк деҳқонларининг ҳаётини батафсил таҳлил қилдилар. Бунда улар ашёвий далиллардан, шахсий ҳужжатлардан 28 поляк оиласининг шахсий ёзишмаси, айрим кишиларнинг таржимаи ҳоли, анкеталар ва шу каби бир қанча материаллардан кенг фойдаландилар. Бу социологияда тадқиқотлар ўтказишнинг янги тури бўлиб, унда замон ва макон билан чекланган жуда кўп далиллар ўрганилар, аммо, одатда жамият ҳаётининг муҳим томонлари қонуниятларига оид умумлаштирувчи хулосалар чиқарилмас эди. Шунга кўра, тадқиқотлар ўтказишда текширишнинг махсус тартиби ва техникаси ҳам қўлланила бошланди: кузатиш, интервью анкета тарқатиш, ҳужжатларни ўрганиб чиқиш, тажриба ўтказиш ва моделлаштириш, тўпланган материалларни статистик жиҳатдан ишлаш, диаграмма, графиклар тузиш кабилар. Оммовий сўровлар усули ва техникаси ривожига Ж.Г. Гэллапнинг «Жамоатчилик фикрини ўрганиш Америка институти» фаолияти катта рол

ўйнайди. У ХХ аср 30-йилларида 10 кунлаб давом этадиган умуммиллий сўровларни ўтказди. XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб Америка штатлари жаҳон социологияси ривожида етакчи мавқени эгаллади. АКШда социологиянинг фан сифатида жадал риволанишида қуйидаги омил муҳим роль ўйнайди. Капитализмнинг юқори босқичга кўтарилиши, Европада синфий курашнинг кучайиши натижасида мажуд ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий зиддиятларни ҳал этишга қаратилган эмпирик тадқиқотларнинг катта ҳажмда тўпланганлиги АКШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишига сабаб бўлди. Бу ерда социология дастлаб университет фани сифатида шаклланди. 1892 йилда жаҳонда биринчи марта Чикаго университетида социология кафедраси ва факультети очилди. 1901 йилда социология 169 университет ва коллежларда фан сифатида ўқитилган бўлса, ХХ аср 80- йилларининг охирларига келиб бу рақам 250 ни ташкил қилди. АКШда социология ўзининг илк давридаёқ амалий-эмпирик фан сифатида шаклланди. 1910 йилдаёқ мамлакатда 3000 дан ошиқ эмпирик тадқиқотлар ўтказилган эди. Ҳозир бу кўрсаткич 2 баравардан ошиб кетган. Социологик тадқиқотлар ўзининг жуда катта молиявий асосига эга. Социологик тадқиқотлар ўткашиш учун йилига 2 миллиард доллар ажратилади. Бу харажатларнинг ярмини АКШ ҳукумати, қолган ярмини хусусий бизнес ўз зиммасига олган. АКШда ҳозирга келиб 100 минг социолог мутахассислар фаолият кўрсатмоқда. Ҳукумат ва мулк эгалари социологияга социал зиддиятларни ҳал этиш қуроли сифатида, ижтимоий барқарорликни таъминлаш воситаси, ижтимоий назорат ва бошқарув омили, меҳнат унумдорлигини оширувчи кишиларнинг моддий ва маънавий муносабатларини тартибга солиб туришнинг илмий асоси сифатида жиддий эътибор бериб келмоқдалар. Эмпирик тадқиқотлар мунтазам равишда олиб борилиши фундаментал методологик ва назарий асоснинг ишлаб чиқарилганлиги, унинг математик статистик, компьютер технологияси юқори даражадалиги, моделлаштириш ва социал экспериментларнинг юқори

савияда олиб борилиши оқибатида ҳозирга келиб АКШда социология аниқ прогнозлар берувчи фанга айланган. ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб, АКШ социологиясида меҳнат муносабатлари, инсоний мунособатларни ўрганиш янги ижтимоий- иқтисодий муносабатларга ўтиш жараёнларини тезлаштирди. Масалан, 1927 - 1932 йилларда Э. Мэйо раҳбарлигида меҳнат ва бошқарув муносабатларини ўрганишга қаратилган ва Хоторн экспериментлари номи билан машҳур бўлган социологик тадқиқотлар (бу тадқиқотлар Гарбий Европани ларзага солган кучли иқтисодий таназзул даврида ўтказилган бўлиб, унинг ўз олдига қўйган мақсади - ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг қўшимча омилларини қидириб топишдан иборат эди.). Шу асосда 1943 йилда Абрахаам Маслоу томонидан ишлаб чиқарилган «истеъмолнинг иерархик назарияси» яратилди ва амалиётда қўлланилди. Кейинчалик, шу назария асосида, 1950 йили Ф. Херцберг томонидан «мотивация назарияси» (меҳнат шароитларининг ички ва ташқи омиллари ҳақидаги назария) ва 1957-йили Д. Макгрегор томонидан «бошқарув усуллари назарияси» яратилди (Бунда бошқаришнинг 3 асосий усуллари – авторитар, демократик ва аралаш тип ҳақида фикр юритилади). Ф.Херсберг назариясига кўра, фақат ички омиллар меҳнат мазмунини, меҳнатдан қониқишни оширади. Меҳнат шароитлари: иш ҳақи, шахслараро муносабатлар, корхона раҳбариятининг тутган сиёсати, бошқарув усули ва бошқа шу кабиларга у ташқи омиллар сифатида қарайди. Бу омиллар меҳнатдан қониқмаслик даражасини пасайтириб, кадрларни, мутахасисларнинг корхонага богланишини мустаҳкамлайди. Аммо, бу омиллар меҳнат унумдорлигининг ошишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатмайди, бу билан Ф. Херцберг қуйидаги ўзаро боглиқликни асослайди: меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш меҳнат мазмунининг функциясидир. кониқмаслик эса меҳнат шароитининг функциясидир. ХХ аср 60 йилларда АКШ назарий социологияси феноменологик йўналишнинг кучайганлиги билан ҳарактерланади. Феноменологик социологиянинг шаклланиши А. Шнетц номи билан боглиқ. Ўз моҳиятига

кўра, феноменологик социология антипозитив йўналишда бўлди. АКШда яна бир антипозитив социологик йўналиш - символик интеракционизм бўлиб, унга Г. Блумер асос солган. «Янги социология» номи билан аталган учинчи антипозитив социологик йўналиш Ч.Р. Миллс номи билан боглиқ. Символик интеракционизм, феноменологик социология, «янги социология», конфликт социологияси, ижтимоий айирбошлаш назарияси, неофункционализм ва бошқа шу каби назариялар – ҳозирги замон социологиясининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Америка социологиясида ХХ аср 60-йилларга қадар марксистик гоялар таъсири йўқ эди. 60-йиллардан бошлаб АКШда марксистик социологияга қизиқиш орта борди. 70-йилларда Р.Фридрихс каби социологлар «диалектик социологик» дастурини ишлаб чиқиш гояси билан чиқдилар унга кўра, марксистик ва номарксистик социологик назариялар, концепциялар ўртасидаги зиддиятли ажралишни бартараф қилиш масаласи илгари сурилган. АКШ социологиясида узоқ вақт бихевиоризм методология сифатида ҳукмрон бўлди. Бихевиоризм инглизча сўздан келиб чиқиб, хулқ маъносини англатади. Бунга кўра социология инсон хулқи тўгрисидаги фандир. Бихевиоризм асосчилари Э.Торндайк, Д.Уотсон, Б.Скиннерлар эди. Уларнинг фикрига кўра, инсон хулқи кўп жиҳатдан бошқариладиган руҳий жараёндир. Шунинг учун, бихевиоризм номоёндалари социология, ижтимоий психология каби фанларнинг асосий вазифаси инсон хулқини бошқаришдан иборат бўлмоги лозим, деб ҳисоблайдилар. Бихевиоризм социологиянинг ноэмпирик усулларига катта аҳамият беради. Бу методология асосчилари социологияда, айниқса кузатиш ва эксперимент усуллари муҳим ўрин тутишини таъкидлайдилар. Эмпирик маълумотларни қайта ишлашда эса миқдорий, математик ва статистик усуллар кўпроқ аҳамиятли эканлигини кўрсатадилар. Социология фани ривожида бу йўналиш катта аҳамият касб этиб, у инсон хулқининг чуқур ички яширин, ботиний дуёсини ўрганишга сезиларли таъсир кўрсатди.

$АКШ социологиясида бихевиоризм методологиясидан ташқари яна Парсонс ва Мертонларнинг таркибий-функционал таҳлил мактаби методо- логияси ҳам муҳим аҳамият касб этди. ХХ аср социологияси ривожида «индустриал жамият», конвергенция, социал стратификация назариялари, «оммавий жамият» доктринаси, структурали-функционал йўналиш, танқидий социология каби гоялар ҳам сезиларли аҳамиятга эга бўлди. Уларнинг айримлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Ягона индустриал жамият - бу жамиятнинг асосий принциплари қуйидагилардир: 1. Хусусий мулкчилик, иқтисодий ўсиш, шахс эркинлиги ва социал тартибни ҳимоя қилиш асосидир. 2. Бизнес социал тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучи (ишбилармонлик марказий фигура). 3. Менежерлик бошқариш шакли сифатида (маълумотли администратор марказий фигура). 4. Сиёсий якдилликка олиб борувчи демократиянинг хилма-хиллиги. 5. Социал зиддиятлар қарама-қаршилигини бартараф этувчи ижтимоий ҳаётнинг ҳукмрон \оядан холи бўлиши. 6. Корпорациянинг ривожланиши (масалан транснационал корпорация ёки «умумевропа бозори» кабилар). 7. Индустриал жамият инсон фаолияти, ишлаб чиқаришни ташкил этиш, муомалани йўлга қўйиш (масалан бозор хўжалиги бўйича), сиёсий, демократия, давлатчилик, социал структура, истеъмол, халқлар ва маданиятлар муносабатлари соҳаларида ўзига хос хусусиятларга эга. Социал стратификация - Социологлар социал ҳаракатчанликни страталарга (қатламларга) бўлинган жамиятнинг ўзига хос хусусияти деб биладилар ва уни горизонтал ҳамда вертикал ҳаракатчанликка ажратадилар. Кишиларнинг айнан бир табақа ичида ҳаракати, масалан, иш жойини ёки турар жойини ўзгартириш горизонтал ҳаракатчанликни англатади. Вертикал ҳаракатчанлик эса қуйи табақалардан юқори табақалар томон ва аксинча қилинган ҳаракатни билдиради. Америкалик социолог Сеймур Липсетнинг фикрича, жамиятда стратификация тизим социал зинанинг қуйи погонасида турганларга норозилик манбаи сифатида таъсир қилади, шунинг учун ҳам$

стратификация тизими ажралишнинг манбаидир, аммо шу билан бирга у кишиларни турли лавозимларга тайинлашнинг ва уларни ўз вазифаларини адо этишга рагбатлантиришнинг асосий механизмидир. Амерка социологиясида У.Уортнер Америка жамиятининг социал табақаланиш моделини ишлаб чиқди. Бу моделга олтита социал синфнинг табақаланиш тартиби берилган. Уортнерга эргашган ҳолда К. Дэйвс, У. Мур, В. Колеман, Л. Рейуотер, Э.Шойх, Т. Гайгер, Р. Дарендорф каби олимлар ўзларининг стратификация схемаларини ишлаб чиқдилар. Элита назарияси - Гарбий Европа ва Америка социологлари орасида элиталар назарияси ва жамиятдаги элита муносабатлари назарияси кенг тарқалган. Бу социологлар бирон бир соҳада - сиёсий, маъмурий, ҳарбий, илмий, техник, хўжалик ва маданият соҳаларида юксак вазифаларни адо этаётган кишиларни ижтимоий элитага киритадилар. Шундан келиб чиққан ҳолда, улар сиёсий, ҳарбий, илмий ва бошқа шунга ўхшаш элиталар ҳақида гапирадилар ҳамда элитани «жамиятнинг қаймоги» деб атайдилар. Хулоса қилиб айтганда Америка қўшма штатлари ва Гарбий Европадаги турли социологик назариялар, таълимотлар социологияни юқори даражада тараққий этган индустриал жамият шароитида ривожлантириб, уни жаҳон миқёсида кенг тарқалишида катта рол ўйнайди. 4- масала Турли хил йўналишлардаги социологик оқим ва мактаблар. XIX асрга келиб социологлар бошқа махсус фанларга хос айрим назария ва гоялардан фойдаланиб, уларни жамият ҳодисаларига кўр-кўрона тадбиқ эта бошладилар. Масалан, Спенсер биологик организмларнинг ривожланиш қонуниятларини жамият тарақкиётига, социал дарвинистлар органик дунёдаги ҳаёт учун кураш қонуниятларини жамиятга тадбиқ этдилар. Шу боисдан ҳам социология фани юзага келишида бир неча оқим ва йўналишларни кўриш мумкин. Дастлаб «позитив» ҳарактердаги Гарб социологияси бир неча оқимларга бўлиниб кетди. Умуман, турли хил йўналишлардаги социологик оқим ва мактаблар қуйидагилардан иборат:

$Позитивистик оқим. Позитивист олимлар (О.Конт Г.Спенсер): социологик тадқиқотларни ўрганиш жараёнида фақат табий фанлар методологиясининг қўлланишини талаб этади. Бу олимлар ижтимоий ҳодисаларга баҳо беришда фақат натуралистик ёндашувгина ягона илмий хулоса қилиш имконини беради, деб ҳисоблайди. О.Контнинг фикрича, объект ва предмет ўзаро зиддиятли ҳолатлардан иборатдир. Унингча, социал реаллик ақлий эволюциянинг натижаси сифатида намоён бўлади, демак объектни натуралистик тушуниш, предметни субъектив-идеалистик талқин қилиш асосида қарама-қаршилик юз беради. О.Конт томонидан социология объекти ва предметини позитив- натуралистик талқин қилиш асосида турли хил социал оқимлар пайдо бўлди (Социал дарвинизм, ирқий-антропологик, биорганик йўналишлар ва бошқалар). О.Конт фанларни классификация қилиш тамойилларини ишлаб чиқди. Фанни метофизика ва теологиядан ажратиб олиш О.Конт позитив методининг асоссий гояси эди. Конт томонидан Астрономия– Физика–Химия–Биология–Социология кўринишида Конт фанларнинг жойлашишини оддийдан мураккабга қараб қурилган тизим тарзида талқин этиш мумкин. Контнинг фикрича социал ҳодисалар табиат ҳодисаларига нисбатан мураккаброқ хусусиятга зга. Жамият ҳақидаги позитив фанни Конт аввал «социал физика», кейинроқ эса «социология» деб атади. Социал феноменни ўрганиш учун махсус фундаментал фан зарурдир. Англиялик Герберт Спенсер XIX аср 60-йилларида ўша давр барча назарий билимларни бирлаштириш, синтетик фалсафа системасини яратиш учун куч-\айрат сарфлади. Спенсирнинг ҳаракат натижалари 5 та асар бўлиб, 10 жилддан иборат: «Биология асослари», «Психология асослари», «Социология асослари», «Социология тадқиқот предмети сифатида». Умуман, социологияни Спенсер ўзида антропология, этнография ва тарихий тараққиётнинг умумий назариясини мужассамлаштирган умумқамровли фан деб ҳисоблайди. Ўзининг социологик назариясини$