Шахс ва жамият муносабатлари масаласининг дунёвий ва диний талкини - Falsafa - Referatlar

Шахс ва жамият муносабатлари масаласининг дунёвий ва диний талкини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахс ва жамият тушунчаларининг фалсафий таҳлили 2. Фалсафий-қомусий луғатда индивид тушунчаси 3. «Индивид» ва «индивидуализм»

www.arxiv.uz Ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги глобаллашуви жараёнида шахс ва жамият муносабатлари муаммосига эътиборнинг кучайиб бораётганлиги табиий бир ҳолдир. Ижтимоий тараққиётнинг кейинги босқичларида, хусусан XIX асрда шахс ва жамият муносабатларини тадқиқ қилиш ижтимоий заруриятга айланди. Европалик олимлар (Г.Спенсер, Э.Дюркгейм, Гегель, М.Вебер ва бошқалар), қадимги дунё олимлари ва Марказий Осиё мутафаккирларининг бу ҳақдаги фикрларини ривожлантириб, шахс ва жамият муносабатлари мазмунига кенг ва илмий таъриф беришга ҳаракат қиладилар. Улар жамият ўз-ўзини ташкил этувчи ва бошқаришдаги ғоят мураккаб ижтимоий организм эканлигини эътироф этдилар ва одамлар ўртасида амал қиладиган ахлоқий, диний, сиёсий, иқтисодий, мафкуравий муносабатларнинг тарихан таркиб топган мажмуи эканлигини таъкидладилар. Шахс ва жамият уйғун тушунча. Шахссиз жамият бўлмайди ва ривожланмайди. Бу иккала тушунчага ягона бир организм сифатида қаралиши ўринлидир. Инсонга шахс сифатида қарайдиган бўлсак, унинг бу ҳолатини даставвал жамиятда тутган ўрни ва бажарадиган вазифалари ифодалайди. Шахснинг шаклланиши у яшаётган жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий, маънавий ва маданий муҳитнинг таъсирида кечади. Бу жа-раённинг биринчи босқичи оиладир. Оилада гўдакнинг дунёга келган кунидан бошлаб, ахлоқий ва онгли фаолиятига асос солинади. Зеро, янги туғилган чақалоқнинг шахс сифатида шаклланишининг биринчи «ғишти» оилада қўйилар экан, бу шахс камолотининг жуда кўп ва мураккаб объектив ва субъектив омиллари ичида муҳимларидан, ҳат-токи ҳал қилувчи жиҳатларидан бири ҳисобланади. Аввало дунёга янгидан келган гўдак соғлом бўлиши, бунинг учун унинг онаси ҳам соғлом бўлиши ва руҳиятининг тетик бўлишига кўп нарса боғлиқ. Ўзбек халқининг алломаси, буюк мутафаккир ва қомусий олим Абу Али ибн Сино шу муносабат билан ўзининг «Тиб қонунлари» номли асарида

www.arxiv.uz «чақалоқнинг она қорнида ривожланиши ва туғилгандан кейинги даврларда шахс сифатида шаклланиши она руҳиятига боғлиқ» 1 , деган эди. Инсон боласининг шахс сифатида камолотга етишишида, уни дунёга келтирувчи ота ва оналарининг руҳан ва жисмонан тетик бў-лиши, айниқса маънавияти бой бўлиши муҳимдир. Бу даражага етишиш учун инсон жуда кўп мураккаб босқичлардан ўтиши, зарур билимларга, ҳаётий тажрибаларга эга бўлиши, ўзи яшаётган ва меҳнат қилаётган жамоа, муҳит ва муайян жамиятнинг талаб ва эҳтиёжларини ўзида акс эттиргандагина шахс си-фатида шаклланиб боради. Шахс ва жамият муносабатлари бир хил тенг вазиятда ўтади дейиш ҳам, шунингдек, уларни бир-бирига қарши қўйиш ҳам хатодир. Шахсни жамият етиштирар экан, у жуда мураккаб ва зиддиятли жа-раён эканлигини ҳисобга олиш зарур. Шахс тушунчасини «индивид» тушунчасидан фарқлаш лозим. Индивидуаллик ҳақида турли даражада гапириш мумкин. Масалан, биохимик, нейрофизиологик, психологик ва ҳоказо. Лекин бу индиви- дуаллик шахс тушунчасини тўлиқ акс эттирмайди. Шахс эса онг ва ўз-ўзини англаш пайдо бўлиши билан юзага келади. Фалсафий-қомусий луғатда индивид тушунчасини, аниқроғи индивидуализмни (лотинча - бўлинмас) инсон шахсий ҳаётининг алоҳидалиги, шахс ҳуқуқларининг мутлоқлигини ва автономиясини ифодаловчи фалсафий ахлоқий тамойил, 2 деб таърифланган. «Ватан туйғуси» китобида таъкидланишича, индивид деган тушунча лотинча индивидиум деган сўздан келиб чиққан, бўлинмайдиган деган маънони англатадиган бу атама мустақил яшайдиган тирик вужуд, ҳар бир шахс, ҳайвон ва ўсимликни билдиради. 1 «Индивид» ва «индивидуализм» бир-бирига яқин атамалар бўлса ҳам ҳар бирининг ўзига хос мазмун ва моҳияти бор. Агар индивид деганда 1 Абу Али ибн Сино. Тарбия ҳақида. Тиб қонунлари. 1-жилд. – Т.: Мерос, 1992. – Б.75. 2 Фалсафа қомусий луғат (Тузувчи ва масъул муҳаррир Қ.Назаров)-Т.: Шарқ нашриёти-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2004.-Б.161. 1 Иброҳимов А. ва бошқ. Ватан туйғуси – Т.: Ўзбекистон, 1996. – Б.55.

www.arxiv.uz мустақил яшайдиган тирик вужуд, шахсни тушунилса, индивидуализмнинг келиб чиқиши фалсафа қомусий луғатида тўғри ёзилишича, унинг моҳиятини асослашга қаратилган қарашлар шахсни жамоага қарама-қарши қўйиш, шахсий манфаатларни жамият манфаатларидан устун қўйишни ифодаловчи тамойил сифатида хусусий мулкнинг пайдо бўлиши билан бир пайтда шаклланган. 2 Фалсафада қабул қилинган индивид тушунчаси узоқ тарихий даврга бориб тақалади. Унинг шаклланиш даврининг бошланиши ибтидоий жамоа босқичига тўғри келади. Унинг жисмоний мав-жудлиги, индивид сифатида мустақиллиги ўзи мансуб бўлган уруғ жамоаси доирасида бўлади. Академик Эркин Юсупов «Фалсафа» ўқув қўлланмасида, «Уруғ жамоасининг емирилиши билан аста-секин ижтимоий меҳнат тақсимоти, хусусий мулкчилик бир хотинликка асосланган оиланинг қарор топиши инсон ривожланишида индивиддан юксак бўлган янги босқич келиб чиқишини таъминлайди» 3 , деб ёзади. Дарҳақиқат, ижтимоий тараққиётнинг кейинги юқори босқичларида инсондаги индивидуаллик, бошқача қилиб айтганда, алоҳидалик йўқолиб кетмайди, аксинча унда бу хусусиятлар объектив равишда инсон хусусиятларини ифодаловчи бўлиб давом этаверади. Инсондаги индивидуаллик унинг ҳаёти, фаолиятининг барча соҳаларида намоён бўладиган ўзига хос сифатларидир. Индивидуаллик алоҳида олинган инсоннинг аниқ ҳатти ҳаракати, малакаси, лаёқати, одат ва кўникмаларини ифодалайди. 4 Жамиятда моддий ишлаб чиқаришни амалга ошириш, сиёсий, маънавий-маданий ишларда иштирок этиш, фан ва санъат соҳаларида ноёб асарларни ижод ва кашфиёт қилиш, умуман олганда кўплаб бурчларнинг бажарилишида ана шу индивидуаллик намоён бўлади. яъни бунда ижодийлик 2 Фалсафа қомусий луғат. Т.: 2004. – Б.161. 3 Фалсафа (ўқув қўлланма) Шарқ нашриёт-матбаа концерни бош таҳририяти. –Т.: 1999. – Б.284. 4 Фалсафа (ўқув қўлланма) Шарқ нашриёт-матбаа концерни бош таҳририяти. –Т.: 1999 –Б.284-285.

www.arxiv.uz ҳукм суради. Индивидуалликда инсоннинг ички ва ташқи бетакрор хусусиятлари шаклланганлиги учун бошқалардан фарқ қилиб туради. Индивидуализм атамасини Шарқ ва Fарб мутафаккирлари ўзига хос мазмунда ишлатиб келганлар. Fарб олимлари индивидуализмга лотинча individium – бўлинмас, яъни инсон шахсий ҳаётининг алоҳидалиги сифатида қараганлар, Шарқда эса, фард ( فرد ) арабчадаги якка, ёлғиз 1 маъносида ишлатилиб, унинг мазмуни кенг қамровли эканлигига эътибор қаратилган. Ўрта аср охирларидан бошлаб индивид (фард) жамоадаги ўз ўрнини топган шахсга нисбатан ишлатилган, индивидуалликнинг шахсдан фарқи индивиднинг бетакрорлиги, алоҳидалиги ва ўзига хослигидир. Олимларнинг тадқиқотларида индивид, яъни фарднинг шарқ мутафаккирлари ижодидаги таҳлилига эътибор қаратилган. Масалан, Б.Ш.Каримовнинг «Амъақ Бухорийнинг ижтимоий қарашлари» (социологик таҳлил) номли номзодлик диссертациясида фард сўзининг бир неча, яъни: ягона, якка, мужаррад, ҳамроҳсиз, ўзгаларга ўхшамайдиган беназир, бир киши, бир нафар, ажралган, якка ўзи маъноларга эгалиги қайд қилинган. 2 Индивидуаллик (фард) даги кенг қамровли мазмуннинг ифодаланиши муайян жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий, маданий-ахлоқий заруриятлар олдинга сурадиган талаб ва эҳтиёжлар орқали намоён бўлади. Масалан, IX - XV асрларда Марказий Осиёда яшаган мутафаккирлар фалсафа, фан, дин ва санъатда шундай янги фикрларни айтишга муваффақ бўлдиларки, улар нафақат ўз даврлари учун, балки кейинги даврлар учун ҳам улкан аҳамиятга эга бўлди. Ижтимоий тараққиёт жараёнининг тарихига назар ташласак, шу нарса аён бўлдики, антик даврнинг охирларида индивидуалликни шахс деб атаганлар, инчинун у фақат табиий организм эмас, балки инсоний, ижтимоий мавжудот сифатида қабул қилинган. Шундан эътиборан шахс атамаси ва унга 1 Арабско-русский словарь. Составитель А.К.Баранов. - М.: 1957. – С.754. 2 Каримов Б.Ш. Амъақ Бухорийнинг ижтимоий қарашлари (социологик таҳлил) социология фанлари номзоди дисс.-Т.: 2004. – Б.14.

www.arxiv.uz тааллуқли нарсалар шахсийлик маъносида ишлатилиши одат тусига кира бошлаган. Ҳозирги замон фалсафа ва ижтимоий-гуманитар фанларда шахс тушунчасига бир неча талқин берилган. Яъни, шахс деб муайян ижтимоий- иқтисодий тузум шароитларига боғлиқ бўлган, ўз тақдирининг эгаси бўла олган, индивидуал ҳолатда интелектуал, эмоционал ва иродавий сифатларга эга бўлган одамга айтилади. Тарихан турли диний-фалсафий тизимлар шахсга ўзларича ёндошганлар. Агар антик давр фалсафасида шахсга нисбатан асосан муносабатлар деб қаралган бўлса, христианлик таълимотида шахс махсус моҳият, «Индивидуал субстанция», ақлий хусусият, номоддий руҳнинг синоними деб тушунилган. Янги давр фалсафасида француз файласуфи Р.Декартдан бошлаб шахс ҳақида дуалистик ғоя шаклланишига йўл очилди. Бунда биринчи ўринга ўз- ўзини англаш «Мен» тушунчаси билан бирлаштириб юборилди. Немис файласуфи И.Кант фикрича, шахс ўз-ўзини англаши орқали шаклланади, бу ҳолат унга ҳайвонлар оламидан фарқлаб, ўзининг «Мен» ини ахлоқий қоидаларга бўйсундириш имкониятини беради. 1 Инглиз файласуфи Дж.Локк эса шахсни «ақлий», «фикрловчи» мавжудот, 2 деб тушунган. Юқорида зикр қилинган файласуф олимларнинг шахс ҳақидаги таърифларига қўшилган ҳолда унга қўшимча ўз фикримизни баён қилишни ўринли деб ҳисоблаймиз. Яъни, шахснинг шаклланиши ўз-ўзини англаш ва ақлий фикрлашдан ташқари аввало муайян тузумда фаол қатнашиши билан ижтимоий ҳаётнинг қарор топишига ўз ҳиссасини қўшиш, бунинг учун ўз интелектуал, эмоционал ва иродавий сифатларини тўлиқ намоён қилиш ва ниҳоят шахс билан жамият ўртасидаги ижтимоий муносабатларининг ўзаро таъсири натижасида вужудга келади. 1 Кант И. Соч 4.Ч.2.-М.: 1965. - С.132. 2 Дж. Локк, избр. философское произведение. Т.1-М.: 1960. - С.338.

www.arxiv.uz Тарихий тараққиёт натижасида фақат шахснинг шаклланиши мавжуд ижтимоий тузумнинг ўзгариши билан чегараланмайди, балки шахс билан жамият муносабатлари ҳам ўзгариб, ривожланиб боради. Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг шахснинг ҳар томонлама, яхлит ривожланишига йўл очилди. Бу ҳолат давлати-мизнинг қатор фармон ва қарорлари билан мустаҳкамланмоқда. Хусусан «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» нинг ҳаётга тадбиқ қилиниши фикримизнинг ёрқин далилидир. Фуқаролик ва ҳуқуқий давлат бунёд этилаётган ҳозирги шароитда жамиятнинг моддий техник базасини мустаҳкамлаш, бозор муносабатларига асосланган ижтимоий муносабатларни шакллантириш ва ривожлантириш, маданий-маърифий ишларни амалга ошириш асосида маънавий бойликни, ахлоқий покликни ва жисмоний баркамолликни ўзида уйғунлаштириб бирлаштирган янги инсон шахсининг шаклланиши таъминланади. Бу борада ислом маънавиятини тинмай бойитиш, уни жамиятимиз моддий-маърифий ишларида фаол иштирокини таъминлаш муҳимдир. « Барчамиз яхши биламизки, -деган эди Республикамиз Президенти И.Каримов, - фуқаролик жамияти асосларининг барпо этишнинг энг муҳим таркибий қисми маънавият ва маърифат соҳасида шахсни мунтазам камол топтириш борасида узлуксиз иш олиб боришдан иборат ». 1 Дарҳақиқат, шахс камолотининг муҳим омилларидан бўлган маънавий маданиятини ривожлантириш ўз мазмун моҳияти билан инсоннинг шахс сифатида шаклланишига, шахс ва жамият муносабатларини яхшилашга хизмат қилади ҳамда янги фуқаролик жамиятини шакллантиришда муҳим ўрин эгаллайди. 1 1 Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари: // Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли, Т.11. - Т.: Ўзбекистон, , 2003. – Б.33. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тўққинзинчи сессиясидаги маъруза, 2002 й. 29 август .

www.arxiv.uz Шахс ва жамият муносабатларида шахснинг ўрни алоҳида бўлганлигидан, унинг психологик жиҳатлари психолог олимлар томонидан тадқиқ қилинган. шахснинг хусусиятларига одамнинг характери, интеллекти, эмоционал сифатлари, темпераменти, қобилиятлари ва психик ҳолатлари (кечинмалар), ҳатти ҳаракатлари ва шу кабилар киради. Умум психологияда шахс тушунчаси ўзига хос талқин қилиниб, индивиддаги турли психик жараёнларни бирлаштирувчи ва унинг ҳулқини белгиловчи кетма-кетлик ва қатъиятлик деб қаралади. Хорижий олимлар ўз тадқиқотларида бундай назарияга қайси томондан ёндошишига қараб бир неча йўналишларга бўлинадилар: психобиологик (У.Шелдан, АҚШ); биосоциологик (Ф.Олпарт, К.Роджерс, АҚШ); психосоциал ва неофрейдистлар (А.Адлер, К.Ҳарки, АҚШ). Бу соҳада кейинги пайтда олиб борилган экспериментал тадқиқотларнинг натижалари бўйича шахс ҳақидаги айрим назариялар, жумладан фрейдизм, бихевиоризм, персонализм танқид қилина бошланди. Аммо шахснинг шаклланишидаги биологик ва ижтимоий омиллар бирликда асосий омил деб ҳисобланмоқда. Шахс шаклланишининг муҳим жиҳати индивиднинг ўзига хос хусусияти эмас, балки у иштирок этадиган ва ижтимоий функцияни бажарадиган ижтимоий тизимдир. Шундай қилиб, психология нуқтаи назаридан шахс инсоннинг ички хислатлари ва хусусиятларининг мажмуи бўлиб, барча ташқи таъсирлар мазкур хусусиятлар орқали сингиб ўтади. Шахснинг фаоллик манбаи эса инсоннинг хилма-хил шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларидан иборат. Энг муҳими, шахснинг ҳар томонлама ривожланиши учун ижодий фаолликни ошириш, у билан боғлиқ бўлган ижтимоий ва ахлоқий масъулиятини ошириб боришдан иборатдир. Шахснинг шаклланиши ва мазмун-моҳиятини ижтимоий гуманитар фанлар: фалсафа, педагогика, психология каби фанлар илмий жиҳатдан асослашга ҳаракат қилганлари ҳолда шахснинг диний таълимотлар асосида таърифлаш ҳам тарихий жараёнларда ўз ўрнига эга бўлган. Бу хусусда диний

www.arxiv.uz уламолар, руҳшунос ва теологик олимларнинг фикрлари мавжуддир. Улар фикрича, шахс тан, руҳ (жон) дан иборат деб талқин қилинади. Немис файласуфи Иогани Готлиб Фихте (1762-1814) айтишича, шахс мен ва мен эмасдан иборат. Гегель фикрича, шахс табиий ва руҳий жиҳатлардан иборат. Немис файласуфи Артур Шопенгауер (1798-1860) қарашича, шахс ихтиёрий, иродавий ва тасаввурий тамойиллардан иборат. 1 Юқоридаги шахсга берилган таърифлардан маълум бўлишича, инсоннинг ички индивидуал сифатлари ёки ташқи ижтимоий муносабатлари мавжуд эмас, балки илоҳий қудрат берган қобилияти орқали шахс шаклланади ва ўзини намоён қилади, дейилади. Демак, тананинг, одамнинг ижоди, фаоллиги, қобилияти фақат руҳга боғлаб қўйилади. Николай Гартман (1882-1950), Зигмонд Фрейд (1856-1939 й) лар қарашича, шахс онглилик ва онгсизлик тамойилларидан иборат. 2 Ушбу олимларнинг фикридаги шахсга нисбатан онглилик деб баҳоланганда индивидга хос бўлган барча ички ва ташқи хусусиятларининг намоён бўлиши кўзда тутилган бўлса, онгсизликка нисбатан шахс атамасини қўллаш унчалик тўғри бўлмаса керак. Шунинг учун бўлса керак уларнинг шахс ҳақидаги айрим қарашлари кейинги пайтларда танқид қилинмоқда. Шахс муаммоси долзарб муаммо бўлганлиги учун унинг мазмун ва моҳиятини янада чуқурроқ тадқиқ этишга қизиқиш олимлар ўртасида, айниқса XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида бир мунча жонланди. Натижада инсон шахси билан боғлиқ фалсафий оқимлар вужудга кела бошлади. Ана шундай йўналишлардан бири персонализмдир. Персонализм – лотинча personium – шахс сўзидан олинган бўлиб, шахсни бирламчи ижодий реаллик ва олий маънавий қадрият деб талқин қилина бошланди. Персонализм тарафдорлари оламнинг мавжудлигини олий яратувчи куч-худо ижодий фаолиятининг намоён бўлиши деб тушунтирадилар. Персонализм XIX асрнинг охирларида Россия ва АҚШда шаклланди, кейинчалик XX 1 Философский словарь-М.: Изд-во инст.Л-ры.1961. - С.332-333 2 Философский словарь-М.: Изд-во инст.Л-ры.1961. - С.332-333

www.arxiv.uz асрнинг 30-йилларида Франция ва бошқа мамлакатларда ёйила бошлади. Россияда персонализм ғояларини Н.А.Бердяев, Америка персонализми асосчилари Б.Баун, Ж.Гайе ва уларнинг издошлари У.Хайинг, Э.Брайтмен, Ж.Жунсон эдилар. 1 Европа персоналистик олимларининг ғоялари диний таълимот (асосан христианликнинг католик йўналиши) билан қоришилганлиги яққол намоён бўлади. Улар фикрича, шахс мавжудотнинг энг олий чўққиси, олам эса ўша олий қадрият-шахснинг ижодий фаолияти туфайли ўзгариб туради, деган назарияга асосланади. Шу боисдан, бу олимларнинг персонализм таълимотининг асосини шахснинг ирода эркинлиги ташкил қилади. Персонализм нуқтаи-назаридан ижтимоий тараққиёт муаммоларининг ҳал этилиши ҳамма вақт шахсга боғлиқ бўлади. Н.Бердяевнинг фикрича, бу ерда муаммо инсон шахсига жамият ва давлат томонидан белгиланган эркинлик ҳақида эмас, балки чексиз ҳуқуққа эга бўлган давлат ва жамиятнинг таъсиридан ҳоли бўлган шахс эркинлигини қарор топтириш ҳақида фикр юритилмоқда. 2 Шахсда ана шундай эркинлик бўлганида ўз иродасини хоҳлаган томонга йўналтириш, ахлоқий қадриятларни танлаш эркинлигига эга бўлади. Француз католик персонализмининг йирик вакилларидан Э.Мунье христианликнинг шахс ҳақидаги таълимотини юқори баҳолаб, бу инсоният ҳаётидаги энг катта ўзгаришга сабаб бўлди, дейди. Чунки христианлик таъсирида бўлган жамият христианлик жамоаси каби шаклланган бўлиши мумкин. Инсон муаммоси билан шуғулланувчи Ўзбекистон файласуф олимлари ҳозирги замон персонализми ҳақида фикр юритмоқдалар. Масалан, А.Чориевнинг «Инсон фалсафаси» китобида ёзилишича, персонализм муаммоси ҳозирги кунда ассимиляция бўлиб экзистенциалистик ва христиан антропологияси ғояларини муштараклаштириб, ўзига хос ғояларни илгари 1 Фалсафа қомусий луғат. /Тузувчи ва масъул муҳаррир Қ.Назаров-Т.: “ Шарқ ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2004. – Б.324. 2 Бердяев Н. Судба Человека в современном мире – Париж, 1934. – С.25.

www.arxiv.uz сурмоқда. Бу ғоя асосида турли миллат вакилларининг ўзаро дўстликка асосланган муҳаббат қарор топтиришга интилмоқда. Муаллиф бу ҳақда шундай ёзади: «Персонализмда муҳаббат «мен» нинг «сен» олдидаги масъулияти шаклида талқин қилинмоқда. Шахс ахлоқий камолотга эришишининг энг олий чўққиси унинг худо шахси билан доимий мулоқотидадир». 1 Шахснинг жамиятга ва аксинча жамиятнинг шахсга муносабати масаласи ҳам муҳимдир. Жамият одамлар уюшмасининг махсус шакли, тараққиётнинг маълум босқичида шаклланадиган ижтимоий муносабатлар мажмуидир. Жамиятнинг шаклланиши ва қарор топиши узоқ тарихий даврни бошдан кечирган бўлиб, мураккаб жараённинг ижтимоий ҳодисасидир. Жамият вужудга келишида меҳнат қилиш энг асосий омил бўлди. Жамият шунчаки одамлар йиғини эмас, балки ижтимоий муносабатлар орқали ташкил топади. Ана шу жараёнда шахс ва жамият муносабатлари ҳам шакллана боради. Бунда ижтимоий меҳнат турларидан ташқари, одамлар ўртасида амал қилинган ахлоқий, диний, сиёсий, иқтисодий, ҳудудий, мафкуравий муносабатларга киришилади. Шахс ва жамият муносабатларида ҳам муайян жамият қабул қилган стандартлар доирасида ривожланиб боради. Жамиятнинг мазмун ва моҳияти, шахс ва жамият муносабатлари ҳар бир тарихий даврда яратилган фалсафий таълимотлар асосида талқин қилиниб келинган бўлса, жамият ҳозирги ривожланиш босқичида улар ўрнига илғорроқ таълимотларни яратиш вазифасини қўяди. Демократик жамиятнинг шаклланиши ва тараққиётни амалга ошириш жараёни кетаётган ҳозирги шароитда одамлар ўртасида амал қиладиган ахлоқий, сиёсий, ижтимоий, ҳуқуқий, диний ва мафкуравий муносабатларни яхшилаш ва мустаҳкамлаш учун халқимиз маънавиятини такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шахс ва жамият муносабатларининг ахлоқий, ҳуқуқий жиҳатларини мустаҳкамлаш инсон 1 Чориев А. Инсон фалсафаси. 2 китоб. - Т.: 2002. – Б.5

www.arxiv.uz шахсини шакллантиришга, фуқаролик жамиятининг асосларини яратишга боғлиқдир. Шахс ва жамият муносабатлари асосида ўзаро ҳамкорлик, турли халқ ва миллатлар ўртасида ҳурмат ва дўстлик ипларини мустаҳкамлаш, тил ва ҳозирги замон фани ютуқларисиз (Компьютер технологияси, интернет орқали алоқалар ўрнатиш ва бошқалар) тасаввур қилиш қийин. Зеро, ҳозирги замон фани турли технологик воситалар орқали илм-фан соҳасида, дунё халқларининг турмуш тарзи ва ҳаёти ҳақида тараққиётнинг ижтимоий ва иқтисодий, маънавий ва сиёсий жараёнлари, халқаро аҳволлар хусусида тез ва осон ахборот олиш имкониятига дунё халқлари қатори ўзбек халқи ҳам муваффақ бўлмоқда. Шахс ва жамият муносабатларининг юқорида қайд қилинган жиҳатлари, фақат ўзаро муносабатлари билан чегараланмасдан, жамият тараққиётини таъминлашга ва жамиятни бошқаришда субъектнинг (шахснинг) ролини оширишга ҳам ўз ҳиссасини қўшади. Шахс ва жамият муносабатлари тушунчасининг фалсафий таҳлилидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: а) «Шахс» тушунчаси унинг муайян жамиятда тутган ўрни ва бажарадиган вазифалари билан белгиланади; б) шахсни жамият шакллантиради, унда биологик ва ижтимоий омиллар биргаликда асосий манба деб ҳисобланади; в) шахс ва жамият муносабатларида инсон, унинг ўзлигини муайян даражада шахс мустақиллиги белгилайди ва шу хусусиятлари билан жамиятда иштирок этиб, унинг ривожига муносиб ҳиссасини қўшиб боради; г) шахснинг жамиятга муносабати масаласида жамият маданиятида шахснинг етуклик даражасига эътибор қаратилади. Шарқ халқларида шахснинг ақл-заковати, зеҳнли, қўрқмас, ботир, камтар ва одиллик каби ахлоқий, жисмоний сифатлари қадрланган; д) шахс ва жамият муносабатлари муайян жамиятда қабул қилинган қонун-қоидалар, ҳуқуқ ва вазифаларни амалдаги талаблар асосида бажариш орқали шаклланади; е) демократик ва ҳуқуқий давлатни шакллантириш жараёни кетаётган ҳозирги шароитда комил инсон шахсини шакллантириш шахс ва жамият

www.arxiv.uz муносабатларини ҳуқуқий давлатни шакллантириш шахс ва жамият муносабатларини ҳуқуқий тамойиллари асосида мустаҳкамлаш, маърифий- маданий ҳаётни юқори босқичга кўтариш фуқаролик жамиятини барпо этишга асос бўлиб хизмат қилади. Республикамиз Президенти Ислом Каримов таъкидлашича, тараққиётнинг ўзбек модели Ўзбекистон учун ўзи танлаб олган йўл бўлиб, республиканинг манфаатларига мос келадиган бозор иқтисодиётини шакллантиришга қаратилгандир. Юртбошимиз бу ҳақда шундай дейди: « Айни мана шундай йўл Ўзбекистон халқининг муносиб турмушини, унинг ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатлаш, миллий анъаналари ва маданиятининг қайта тикланишини, инсоннинг шахс сифатида маънавий ахлоқий камол топишини таъминлаши мумкин ». 1 1 Каримов И.А. Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишининг ўзига хос йўли. // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, Т.1.-Т.: “ Ўзбекистон ” , 1996. – Б.290.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбек халқининг ислом маданияти ривожига қўшган беқиёс ҳиссасининг юксак эътирофи. Президент И.Каримовнинг «Туркистон - пресс» нодавлат ахборот агентлиги мухбирига берган интерьвюси. // “ Фуқаролик жамияти ”. Т.: 2007. - № 1(9). – Б.4-6. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. //Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида, Т.6.-Т.: «Ўзбекистон», 1998.-Б.52. 54. 57. 127. 138. 128-129. 54. 57. 56-57. 60-61. 53. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир: Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди, Т.13-Т.: «Ўзбекистон», 2005.-Б.183.200. 4. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари: //Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т.11-Т.: «Ўзбекистон», 2003.- Б.33.278.49 5. Каримов И.А.Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишининг ўзига хос йўли: //Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1.-Т.: «Ўзбекистон» 1996.-Б.290.26.48-49. 6. Каримов И.А.Бурхониддин Марғиноний таваллудининг 910 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқи. 2000 йил 16 ноябр. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9.-Т.: «Ўзбекистон». 2001.-Б.117.118. 7. Каримов И.А. Амир Темур давридаги бунёдкорлик ва ҳамкорлик руҳи бизга намуна бўлаверсин: //Бунёдкорлик йўлидан. Т.4.-Т.: «Ўзбекистон», 1996.-Б.342.

O'xshashlar

Шахс ва жамият муносабатлари масаласининг дунёвий ва диний талкини

Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири

Жамият ва шахс

Дунёвий ва диний тамойиллар узаро уйгунлигининг инсон маънавиятидаги урни

Дунёвий тараккиёт ва дин