“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Онг – инсон миясининг функцияси. 2. Онгнинг манбалари. 3. Онг ва онгсизлик. 4. Идеаллик муаммоси.

www.arxiv.uz Инсон онги мураккаб ва серқирра ҳодисадир. У тўгридаги тасаввурлар жуда хилма-хил бўлиб, улар кишилар в а ҳаётий тажрибаларининг турли- туман лиги билан боғлиқ. Онг, унинг моҳияти, мазмуни, намоён бўлиш жиҳатларини тушунишни аксарият ҳолларда кишиларнинг моддий анъаналарига, уларнинг диний қарашлари ҳам белгилайди. Онг нинг серқирралилиги уни кўпгина фанлар учун ўрганиш ва тадқиқот объекти бўлиши учун асос бўлган. Бундай фанлар қаторида фалсафа, психология, биофизика, информатика, кибернетика, юриспруденция, психиатрия кабилар бор. Ўзининг сер қирралилиги оқибатида онг умумий бир таърифга тушиши муш кул ва шунинг учун унинг исталган таърифи унга нисбатан шубҳа уйғотади ган ва натижада ўзгартириш ёки тўлдиришни талаб қиладиган, тўлиқ бўлмаган, бир ёқлама таъриф бўлиши мумкин. Махсус дунёқараш сифатидаги фалсафий билиш назарияси онгга берадиган таърифида фалсафий онтологияга кўпроқ таянади. Бу усул, афсуски, ҳозиргача онгни тадқиқ этаётган фалсафий уринишларни бир хулосага бирлаштира олмаётган усуллигича қол моқда. Шунинг учун онгга у ёки бу даражадаги мукаммал бошлан гич таъриф берилмай келинмоқда. Лекин масаланинг моҳияти умум дунёқараш маъносида олиб қаралса, шунга ўхшаш ҳол гносеологи яда ҳам мавжуд. Бу борада фалсафий билиш назариясинииг вазифаси осон туюлади, чунки у ўз диққат-эътиборини билимга, яъни ҳақиқий билимга, унинг мавжуд бўлиш ва онгнинг олам сирлари ни эгаллаш жиҳатларига қаратган. Бошқача қилиб айтганда, онг унинг объекти сифатида эътиборга олинади. Онгнинг бир неча фалсафий-гносеологик концепциялари мав жуд. Ҳозир онг деганда, борлиқни руҳий акс эттириш, воқеликнинг объектив мазмунини субъектив мазмунга айлантириш, шу нингдек, унинг турли босқич ва даражаларида бундай инъикос эттиришнинг ўзига хос социал-психологик механизмлари, шакл лари тушунилади. Айнан онгга хос субъектив дунёда объектив реалликни акс эттириш ва ўзгартирувчи амалий фаолиятга фик рий тайёргарлик, уни режалаштириш, мақсад-муддаоси ишлаб чиқиш амалга оширилади. Онг деганда, оддий рухий инъикос эмас, балки ижтимоий

www.arxiv.uz ривожланган инсон томонидан воқеликни руҳий акс эттиришнинг олий шакли гушунилади. У инсон миясининг шундай функциясики, унинг моҳияти ташқи дунёни тўғри, умум лашган, мақсадга йўналтирилган ва ижодий ўзгартирилган шаклда акс эттиради. Онг илгариги тажриба ёрдамида тўпланган таассурот ларни ўзаро боғлайди, ўзини атроф-муҳитдан ажратиб, объектга субъект сифатида қарама-қарши қўяди. Онг воқеликни эмоционал баҳолаш, мақсадга мувофиқ фаолиятни таъминлашдир. Шахсий хатти-ҳаракатларни ақлан фикрий қуришдан иборат, шахснинг ат рофида ва айни пайтда, ўз маънавий дунёсида содир бўлаётган ҳодисалар тўгрисида ҳисоб беришидир. Шундай қилиб, онг оддий образ эмас, воқеликни акс эттириш ва ўзгартиришга йуналтирил ган фаолиятнинг руҳий шаклидир. Ушбу таъкидланган онгга те гишли белгилардан унинг қуйидаги таърифи келиб чиқади: онг фақат инсонгагина хос бўлган, миянинг тил ва нутқ ёрдамида воқелик аксини умумлаштирадиган, мақсадга мувофиқ, конструктив ва ижодий намоён бўладиган олий функциядир. Онг-инсон функцияси сифатида тўртта тенг компонентдан иборат қуйидаги ҳолат да акс этиши мумкин: I . Оддий маънавий қобилиятлар ва улар асосида олинадиган би лим соҳаси. Бундай қобилиятларга сезги, идрок ва аниқ тасаввур лар киради. Инсон улар ёрдамида ташқи дунё ўз вужуди ҳамда ўзгалар билан алоқаси тўғрисида дастлабки ахборотни олади. Онгн инг асосий бошқарувчиси - инсон вужуди хатти-ҳаракатлари, уни ўраб олган табиий ва социал жисмлар дунёсида фойдали лик ва мақсадга мувофикдилик ҳисобланади. 2. Онгнинг мантиқий-тушунчавий компонентлари. Тафаккур ёрдамида инсон бевосита ҳиссий маълумотлардан объектларнинг моҳиятли даражаларига чиқади; бу соҳа умумий тушунчалар, таҳ лилий операциялар ва қатъий мантиқий далиллардан иборат. Мантиқий-тушунчавий онг соҳасининг асосий мақсади ва тар тибга солувчиси ҳақиқат ҳисобланади. 1 ва 2 компонентлар онг нинг ташқи билиш (ёки ташқи предметли) қисмини ташкил қилади. Бунда руҳий дунёнинг субъектив, шахсий ва қадр-қим матли компонентлари

www.arxiv.uz гўёки яширин ҳолатда бўлади. Улар онги мизнинг «чап ярим томони»ни ташкил қилади. «Ўнг томони» ҳам икки қисмдан иборат бўлиб, унинг бир кисмиии онгнинг эмоционал компоненти билан боғлаш мумкин. У ташқи предметлар дунёси билан бсвосита боғланмаган. Бу ин сон дуч келадиган ёки келиши мумкин бўлган воқеа ва ҳодиса ларга оид хотиралар, ҳиссиётлар, тахминлар, шахсий субъектив- психологик кечинмалар соҳасидир. Бунга: 1) инстинктив ҳолат лар, кечинмалар, тахминлар, хира тасаввурлар, руҳий зўриқиш ва галлюцинациялар; 2) эмоциялар (ғазаб, қўрқиш, ҳаяжонлан иш ва бошқалар) киради; 3) аниқлиги, англанганлиги ва образлилиги билан ажралиб турадиган ҳислар (завқланиш, нафратланиш, муҳаббат, нафрат, ёқтириш, ёмон кўриш ва бошқалар). Онгнинг бу соҳаси фаолиятининг асосий мақсади, ўз даврида 3. Фрейд айтганидек, «қониқиш тамойили» бўлади. Ва ниҳоят, IV қисм онгимизнинг ягона «майдони»нинг қад риятли компонентини ўз ичига олган. Бунда шахс фаолияти нинг олий мотив ва руҳий идеаллари, шунингдек уларни ву жудга келтирувчи фантазия, таъсирчан таассурот, турли хилда ги интуициялар шаклида ижодий тушунчалар ҳам жойлашган. Онгнинг бу соҳасини мақсади ва бошқарувчиси бўлиб гўзал лик, ҳақиқат ва адолат ҳисобланади, яъни фикрнинг предметли воқелик билан мувофиқлаштирувчи шакли бўлган ҳақиқат эмас, балки предметли воқеликни бизнинг мақсад-ниятлари миз ва фикрларимиз билан мувофиқлаштириш шакллари бўлган қадриятлар ҳисобланади. III ва IV қисмлар онгимизнинг қадри ятли - эмоционал қисмидир. Бунда билиш предмети сифатида «мен»нинг ўзи, бошқа «мен»лар, шунингдек, уларнинг ижодий ўз-ўзини намоён қилиш қадриятлари (бадиий ва фалсафий-диний матнлар, мусиқа асарлари, тасвирий санъат, архитектура) кўринишидаги маҳсулотлар ҳам киради. Айни пайтда оигнинг ташқи билиш қисми бу ерда кичрайтирилган ва унинг «ўнг бўлагига» бўйсунгандир. Онгнинг ушбу схемасини, агар хоҳиш бўлса, мия ярим шарла рининг ассимметрияси фактига таққослаш мумкин. У ерда онгнинг ташқи билиш — сўл

www.arxiv.uz қисмига, «нутқий», тахлилий-дискурсив ярим шарининг фаолияти мувофик, бўлса, онгнинг қадриятли - эмоцио нал компонентига эса ўнг ярим шарнинг интефатив — интуи тив томони мос келади. Онгнинг бу схемаси бир қатор ҳолатлар орқали аниқлаштири лади. Масалан, схемадаги онг майдонида (айланада) икки эле ментни ажратиб кўрсатиш мумкин - қуйи (унга онгсизлик мос ке лади) ва юқори (унга юқори онг мос келади) элементлар. Онг муаммоси унинг таркиби тўғрисидаги тасаввурларни ҳам қамраб олган ҳолда, ўз-ўзини англаш масаласи билан ҳам узвий боғлиқдир. Шу билан бирга, кўпгина файласуфлар ўз-ўзини анг лашни онгнинг ўз доирасида мавжуд бўладиган факт деб ҳисоблашади. Хозиргина келтирилган онг модели ҳам ушбу маълумот га мос тушади. Келтирилган схемада маънавий ўзликнинг вертикал кўтари лиш нуқталари қуйидагича кўрсатилган: 1- Индивиднинг онгсиз, жисмий - аффектив мавжуд бўлиш босқичи. 2. «Мен»нинг жис моний келиб чиқиш босқичи. 3. Онгли «мен»нинг шаклланиш босқичи. 4. Ахлоқий «мен»нинг пайдо бўлиш босқичи. 5. Космик олий онгли «мен»нинг вужудга келиши. Агар онг инсонни ўраб олган дунёни англашга йўналтирилган бўлса, ўз-ўзини англашда эса субъект ўзини объект сифатида қабул қилади. Бунда таҳлил объекти бўлиб шахсий тасаввур ва фикрлар, ҳис-туйгулар, кечинма ҳамда қизиқишлар, мақсадлар, хатти-ҳаракаг, жамоа, оила ва жамиятдаги аҳвол кабилар ҳисоб ланади. Ўз-ўзини англаш фақат ўзни билиш эмас, балки ўзига нисбатан муайян муносабат ҳамдир: ўзининг сифат ва ҳолатига, имкониятларига, жмсмоний ва маънавий кучларига муносабат, яъни ўз- ўзини баҳолашдир. Инсон шахс сифатида ўз-ўзининг моҳиятини баҳоловчидир. Ўз-ўзини баҳоламасдан туриб, ҳаётда тўғри йўл танлаш қийин. Тўғри баҳолаш ўзига нисбатан танқи дий муносабатда бўлиш, ўз имкониятларини ҳаёт талабларига нисбатан доимий равишда чамалаб кўриш, ўз олдига орзу-мақсадларни мустақил равишда қўйиб бориш, илгари сурилаётган фикрларни синчковлик билан текширувдан ўтказиш, барча

www.arxiv.uz да лилларни обдон ўйлаб кўриш, ўзини оқламаган гипотеза ва тах минлардан воз кечишни назарда тутади. Ўз-ўзига мос ёки мос булмаган баҳо ва муносабат инсонда ақлий ишончни таъминлайдиган руҳ уйгунлигини ёки доимий зиддиятларни, баъзи ҳолларда инсоннинг асабий ҳолатини келтириб чиқаради. Турли киши ларда ўз-ўзини англаш ҳам турлича бўлади (одамнинг ўзида ҳам ҳар вақт ва ҳолатларда турлича бўлади). Бу ташқи олам нарса ва ҳодисаларига қаратилган фикрлар оқимини умумий тарзда назо рат қилиб туришга, ўзи онгнинг асосий объектига айланганда ҳам ўз устида чуқур фикр юритишга боғлиқ бўлади. Файласуфларнинг ўз-ўзини англашга субъектив дунёнинг ўзига муносабатда бўла бошлаши Суқротнинг машҳур «Ўз-ўзингни анг ла” шиориданоқ бошланган дейиш мумкин. Файласуфлар ораси да биринчилардан бўлиб Суқрот инсонни ўраб турган дунёни англаш билан параллел равииша ўз-ўзини англаш, ўзининг руҳий ду нёсини англаш жараёнисиз кемтик бўлиб қолишини пайқаб етган эди. Фалсафа алоҳида билим соҳаси, дунё ва инсон тўғрисидаги қараш тусини ола бошлаши билан руҳнинг нотинч характери тўғри сидаги, ақлнинг ўз-ўзига нисбатан танқидий муносабати борлиги ҳақидаги фикрлар ҳам пайдо бўла бошлади. Масалан, Платон руҳ фаолияти пассив идрок эмас, балки ўз-ўзи билан мулоқот характе ридаги шахсий ички ишдир; руҳ фикр юритар экан, гаплашиш, ўз- ўзидан сўраш, жавоб бериш, маъқуллаш ва инкор қилишдан бошқа нарса қилмайди, дея таъкидлаган эди. Ўз-ўзини англашнинг шаклланиши инсоният тарихида ҳам, инсоннинг индиаидуал ривожланишида ҳам социал омилсиз, мулоқотсиз, ўзини ўзгалардан фарқлашсиз ва айни пайтда, ўзини ўзгалар, уларнинг ҳаётий мавқелари билан қиёсламасдан, ўзини бошқа кишилар на жамият нуқтаи назаридан баҳоламасдан туриб мумкин эмас. Шундай қилиб, инсоннинг ижтимоийлиги унинг рухий ола мида ўз-ўзини англашни вужудга келишига олиб келади. Инсон ўзини ўзи, нафакат бошка кишилар, балки улар томонидан амал га оширилаётган моддий ва маънавий фаолият кадрини тушуниш орқали ҳам англай боради. Ўз-ўзини англаш

www.arxiv.uz жараёнида инсон ўзини ўраб турган дунёдан ажрала олади ва унга нисбатан ўзининг муно сабатини аниқлаш учун ҳаракат қилади. Агар онг инсонга ўзннинг амалий фаолиятини назорат қилишга имкон берса, ўз-ўзиии анг лаш эса онг фаолиятини ҳам назорат остига олади, яъни онгнинг ўзини ҳам ўзгартиради. Ўз-ўзини англаш жараёнида инсон шахс бўлиб шаклланади, ўзини шахс сифатида, амалий ва маънавий фаолиятнинг объекти сифатида англай бошлаши. Ўз-ўзини англашда ўз-ўзини назорат функцияси алоҳида ўрин т утади. Ташқи дунёни акс эттириш билан боғлиқ жиҳати бўлса, субъект-объект боғликлигини ифодаловчи терминлар орқали талқ ин этиш, инсоннинг руҳий олами доирасида дастлабки фаол ликка нисбатан аниқлаш мумкин. Онгнинг манбаини тушунишдаги фалсафий-реалистик йўналиш онг мазмунини белгилайдиган фанга қуйидагиларни ажратиб кўрса тади. Биринчидан, ташқи нарсалар ва руҳият дунёси; табиий, иж тимоий ва руҳий ҳодисалар онгда аниқ ҳиссий тушунчалар ҳамда образларда акс этади. Бу образларда, агар улар, масалан, қан дайдир табиий нарса ёки тарихий ҳодисани акс эттирса, онгда уларнинг тасвири, нусхаси (ёки тимсоли) бўлиб, улар бу нарса ё ки ҳодисалар тўғрисида, уларнинг ички жихатлари ва моҳияти тўгрисидаги ахборотни акс эттиради. Бундай ахборот инсонинг мавжуд вазият, унинг доимий боғлиқлигини таъминлайдиган ҳолат билан ўзаро алоқасининг натижаси ҳисобланади. Онгнинг иккинчи манбаи ижтимоий-маданий муҳит, умумий тушунчалар, этик-эстетик қоидалар, социал ғоя ва ахлоқий нор малар, жамият томонидан тўпланган билимлардир. Унга, шунинг дек, билиш фаолиятининг воситалари, усул ва шакллари ҳам киради. Баъзи ижтимоий-маданий характердаги норма ва таъқиқ лар ижтимоий онг мазмунининг таркибий қисмига айланган ҳолда индивидуал онгга узатилади. Индивидуал онг бунинг натижасида табиат ва жамиятни ижтимоий англаш даражасига кўтарилади. Шу боис, индивид жамият кўзи билан дунёга боқади, деган ибо ра бекорга айтилмаган.

www.arxiv.uz Онгнинг учинчи манбаи индивиднинг маънавий дунёси, унинг турмуш тарзи ва кечинмалари ҳисобланади. Ташқи муҳит таъсир ларисиз ҳам инсон ўтмиши, келажагини мушоҳада қилиш ва та саввур қилишга қодир. Инсон мусиқа, тасвирий санъат асарлари ва бошқаларга ўзига хос кечинма ва образларни туйган ҳолда муноса батда бўлади, акс эттириш жараёнига, бошқача айтганда, инсоннинг ўз руҳий реаллигини англашга жалб этилади. Онгнинг тўртинчи манбаи ҳаётнинг ҳужайралар даражасида ташкил топган, кўплаб нейронлар ва уларлинг алоқаларидан иборат макро тузилишдаги табиий тизим сифатидаги миядир. Мия нинг шартли-рефлектор фаолиятидан ташқари биокимёвий ту зилиши онгга, унинг ҳолатига таъсир кўрсатади. Агар онгни натуралистик тадқиқ этилишни эсласак, бунинг ҳақлигини тан олишимиз лозим. Масалан, оч қолган инсонга ёки узоқ давр мо байнида нормал овқатланмаган кишига уни ўраб олган ташқи дунё нормал овқатланадиган кишига нисбатан ўзгача туюлади. Бошқача қилиб айтганда, миянинг физиологик ва химик-биоло гик ҳолати дунёни идрок қилиш характерига таъсир қилувчи омиллардан биридир. Натуралистик ёндашув тарафдорларининг хатоси эса бундай боғлиқликни ўрганиш эмас, балки онгга таъ сир этувчи омилларни барча аспектларда инкор этишдан иборат эди. Шу ўринда табиий бир савол туғилади. Нега натуралистик йўналиш тарафдорлари ўч даврининг етук шахслари бўла туриб, онгга таъсир этувчи омилларнинг кўплаб жиҳатларини инкор этдилар? Наҳотки улар ташқи олам нарса ва ҳрдисаларини инсон онгини шаклланишига таъсир этишини англаб етмаган бўлса лар? Йўқ албатта, улар яшаган даврда табиатшунослик фанлари ижтимоий-гуманитар фанларга қараганда салмоқли ўринни эгал ларди. Колаверса, табиий-илмий кашфиётлар жамиятни ҳаракатлантирувчи ягона куч сифатида эътироф этилиши бу оқим вакилларини тад қиқ этилаётган кўплаб муаммоларга тўгридан-тўғри механистик нуктаи- назардан ёндашувни юзага келтирди, дейиш мумкин.

www.arxiv.uz Бунга қарши фалсафий реализм мия ва онгнинг ўзаро муно сабати моддий субстрат ҳамда унинг функцияси ўртасидаги боғ ликликдан иборат, дея эътироф қилади. Хулоса қилиб айтганда, онг мазмуни шаклланиш жараёнида билишга оид ажратиб кўрсатилган барча манбалар билан ўзаро боғлиқдир. Бунда ташқи манбалар инсон ички дунёси орқали англашилади ва ташқаридан (жамиятдан) келаётган ахборотлар онгда уйғунлашади. Демак, умумий хулоса шуки, онгнинг ман баи юксак даражада ташкил топган инсон мияси ва ташқи дунё объектив ва субъектив олам бўлиб ҳисобланади. Онг инсон руҳий ҳаётини тўла ифодалай олмайди. Онг ва онгсизлик. Инсон руҳиятида онг билан бирга онгсизлик ҳам мавжуд. Жаҳон фалсафий анъанаси ва психологиясида онг ва онгсизлик олимлар томонидан тан олинмоқда. Бироқ, яқин ўтмишда, яъни ўтган асрнинг 20-50- йилларида собиқ иттифоқда онгсизлик тушунчаси қораланган ва идеалистик тушунча ҳисоб ланган эди. 60-йиллардан бошлаб онгсизлик тушунчаси қайта тик ланиб, унинг феномени фаол ўрганила бошланди. Айни пайтда, шахс онгининг диққат марказида бўладиган барча нарсалар хотира ёрдамида онгга киритиши мумкин эмас, уларни онгсизликка киритиш ҳам ноўриндир. Масалан, ўтмишда кўплаб ахборот олганмиз, лекин у онгимиз амал қилишнинг ҳар бир дақиқасида бизга бевосита таъсир кўрсатмайди. Уни амалда онг фокусига юбориш мумкин, аммо улар ҳам муайян ҳолда хатти- ҳаракатларимизга таъсир этади. Онгсизлик соҳасига инсоннинг биологик мавжудот сифатидан холи бўлган инстинктлари киради. Инстинктлар инсонда онгости истак-майллари, туйғулари, хоҳиш импульсларини пайдо қилади, кейин улар онг соҳасига айланади. Онгсизлик элементлари юқоридагидан ташқари, онгга яқин лик даражалари билан ҳам фарқ қилади. Фанда, ҳаттоки, онгости деб аталадиган онгсизлик даражаси ёки махсус қатлам ҳам ажра тиб кўрсатилади, унга онг даражасидан автоматизм даражасига ўтиш билан боғлиқ бўлган психик ҳодисалар киради.

www.arxiv.uz Автоматизмлар мисолида онгсизликнинг ҳимояланиш функ цияси яхши кўринади, онгсизлик моменти ишга тушиши билан онгнинг иши камаяди ва инсон ижодий имкониятлари кенгаяди. Масалан, автомобиль ҳайдаш маҳорати юксак кишилар бу жа раёнда бир вақтнинг ўзида ҳам мусиқа эшитишлари, ҳам муҳим масалада суҳбат олиб боришлари мумкин. Компьютерда матнни бехато ёзаётган, бир қулоғидаги эшитгич билан мусиқа тингла ётган ва касбдошларининг суҳбатида фаол иштирок этаётган хо димларни кўп учратиш мумкин. Ҳолбуки, бу ҳолатларнинг ҳар бири онгнинг, диққатнинг бўлинишини талаб қилади. Шу маънода, онгсизлик инсон хатти-ҳаракатларини бошқа риши ҳам, онгга муайян тарзда таъсир кўрсатиши ҳам мумкин. Адабиётдаги иккита фактни келтирамиз. Баъзи хорижий мам лакатлар кинотеатрларида бадиий фильм намойиши пайти би рон-бир товарни реклама қилувчи махсус кадрлар кўрсатилган. Бу кадрлар инсон кўзи илгамас муддат ичида (яъни 0,5 с. дан камроқ) кўрсатилган ва фильм томошасига ҳам халақит берма ган. Томошабин бу кадрларни кўрмаган, лекин улар онгости то монидан қайд қилиниб, сеансдан сўнг шу одамлар хатти-ҳарака тига таъсир курсатган. Ана шу тарзда реклама қилинган товарларга нисбатан эҳтиёж одатдагидан 2-3 баравар ортган. Иккинчи факт. Гипноз вақтида бир кишига уйғонганидан беш дақиқа ўггандан сўнг бурчакда турган соябонни олишга буйруқ берилган. Бу одам гипнотик уйқудан уйғониб, буйруқни бажар ган. Ушбу ҳаракатнинг сабаби сўралганда, у ўзининг соябони эканлиги учун шундай қилганлигини айтган. Бу сабаб ҳодиса нинг асл моҳиятига тўгри келмайди ва табиийки, ўйлаб топил ган эди, лекин ўша киши онгини бу сабаб мутлақо қониқтирган. У ўз хоҳишига кўра, соябонни ўзиники эканлигига ишониш мақсадида олганлигига қаттиқ ишонган. Кейин қайта сўроклар ёрдамида ўзи ҳаракатларининг ҳақиқий сабабини эслашга, яъни гипноз пайтида олинган буйруқ эканлигини эслашга мажбур қилишган.

www.arxiv.uz Келтирилган мисоллар, биринчидан, инсон руҳиятида онг сизлик ҳоллари мавжудлигини кўрсатади. Иккинчидан, буидай ҳолатлар масалани «Онглилик билан онгсизлик қандай муносабат да жойлашган?» тарзида қўйишга ундайди. Фан тарихида бу саволга биринчилардан бўлиб австриялик не вропатолог, психиатр ва психолог З.Фрейд (1859-1939) катта таж рибавий материал асосида жавоб беришга ҳаракат қилди. Юқорида ги фактларнинг иккинчисига таянган ҳолда, 3. Фрейд, шунингдек кўплаб тажрибалар асосида онгсизликнинг муҳим, ҳаттоки, ҳал қилувчи роли борлиги тўғрисидаги хулосага келади. Унинг фикри ча, инсон ҳаётида турли факторлар таъсирида юзага келадиган у ёки бу «комплекслар» онгдан онгсизликка сиқиб чиқарилади, кейин эса улар бирон бир психик ҳодиса ёки руҳий касаллик сабаби бўлиши ҳам мумкин. 3.Фрейд томонидан комплексни аниқлаш ва беморларни терапевтик даво лаш усули — психоаналитик метод деб аталган эди. Онгсизлик тўғрисидаги тасаввурлар асосида, 3. Фрейд ўз дунё қарашини, шунингдек, инсон психикаси, онг (мен) ва онгсиз лик (у) ўртасидаги ўзаро боғлиқлик тўғрисидаги таълимотини яратди. 3. Фрейд фикрича, инсон руҳияти, уч соҳага эгадир: «У», «Мен», «Олий мен». «У» онгсиз интилишларнинг чуқур қатлами дир, бунда роҳатланиш тамойили етакчилик қилади. «Мен» онглилик соҳаси бўлиб, онгсизлик билан ташқи дунёни боғлаб ту ради ва реаллик тамойили амал қилади. «Олий мен» ички шахсий виждон, ўзига хос ахлоқий таъқиқ, айтиш мумкинки, инсон онги ичидаги социалликдир. «Мен» дунё ва «У» ўртасида воситачи бўлишга, «У»ни дунёга мувофиқ қилишига ҳамда дунёни «У» хох иш-истаги билан мувофиқлаштиришга интилади. «Мен» ташқи дунёга «У» таъсирида ёрдам беришга ва бу дунё анъаналарини амалга оширишга ҳаракат қилади. «Мен» «У»да ҳукмронлик қила диган қониқиш тамойилини реаллик тамойили билан алмашти ришга интилади. «Мен»нинг функционал аҳамияти шундаки, унга нормал шароитларда ҳаракатга ундаш устидан ҳукмронлик қилиш хуқуқи берилган. «У»га нисбатан «Мен» чавандозга ўхшаб от кучи ни жиловлаб бориши

www.arxiv.uz керак, яъни уни чавандоздек қаёққа хохла са, ўша томонга бошлайди. Худди шунга ўхшаш тарзда “Мен” “У”нинг одатдаги хохишини, гўёки унинг ўзи истагандек ҳара катга айлантиради. З.Фрейд «У»нинг «Мен»га нисбатан моҳияти ни бўртириб юборган. Бундай бўрттириш онгсизлик ва онгли лик ўртасидаги муносабатнинг гносеологик аспектидан кўра пси хологик аспектига, инсон хатти-ҳаракатларининг сабаблари масаласига ҳам таъсир кўрсатади. Лекин бу ҳолат З.Фрейд дунёқа раши онгсизликдан бошланишини бўрттиришга томон йўналти рилган анъананинг ички моҳиятини белгилайди. Олимнинг асосий қарашларига қарама-қарши бўлган фикр «барча руҳий жараёнлар асосан онгсизликдир», деган фикрдир. Онгни онгсизликкача соддалаштириш руҳият ва физиологик муносабат муаммосида З.Фрейд фикрларининг гносеологик ноиз чиллигини англатади. Бундан ташқари, гарчи олим онг масала сининг социал жиҳати тўғрисида фикр юритган бўлса ҳам, ле кин социал факторнинг инсон онги ва руҳияти шаклланиши ҳамда тараққиётидаги аҳамиятини очиб бермади. Бу руҳийликиинг иж тимоийлашуви муаммосининг аниқ шаклларини эндигина аниқ лашга киришган ҳозирги замон психологияси учун ҳам мураккаб масаладир. З.Фрейднинг дунёқарашини идеалистик ёки материалистик деб баҳолагандан кўра, уни гносеологияга, умуман фанга қай да ражада ҳисса қўшганлигини ҳисобга олиш, яъни эътироф этиш тўғри бўлар эди. У руҳиятни онг билан аралаштирган концепиияларга жиддий зарба берди. Онгсизликни руҳий фаолиятнинг ҳайвонларгагина тегишли бўлмаган, онгнинг пайдо бўлиши билан шаклланадиган, кейин эса ўз мавжудлиги ва амал қилишига кўра у билан белгила надиган қуйи шакл эканлиги тўғрисидаги хулосага келди. З.Фрейд концепцияси онгсизликка ургу бериш кучайган фал сафий анъаналар Шопенгауэр, Гартман, Бергсон ва бошқалар устуворлиги билан белгиланади. У биринчи бўлиб онгсизликнинг ннсон руҳиятида тутган ўрнини асосли равишда, экспериментал ва клиник маълумотлар асосида кўрсатиб берди.

www.arxiv.uz Унинг концеп циясини бугунги психология ҳам, илмий фалсафа ҳам асло ин кор эта олмайди. Онгсизликни тушунишда З. Фрейднинг издоши, швейцариялик психолог К.Г. Юнгнинг (1875-1961) асарлари катта аҳамиятга эга. К.Г. Юнг онгсизликни ўрганар экан, унинг таркибида архитиплар деб аталувчи нарсаларни аниқлади. Агар З.Фрейднинг «комплекси» инсон индивидуал ҳаётининг натижаси ва сиқиб чиқариш маҳсу лидан иборат бўлса, архитиплар эса кишиларнинг коллектив ҳаёти, уруғлар ҳаёти билан боғлиқ бўлиб, инсон руҳиятида мустаҳкамла ниб боради, авлоддан авлодга насл орқали етказиб беришади. Бунда З.Фрейд «комплекслари» йўқолмайди, лекин улар тўғрисидаги та саввурлар архитиплар билан тўлдирилади. К.Г. Юнг таъкмдлайди ки: «Онг остонасида жойлашган нисбатан юзаки бўлган шахсий онгсизликдан фарқли равишда коллектив онгсизлик одатдаги ша роитларда англаниши мушкул. Шунинг учун тахлилий техника ёр дамида хотирлаш мумкин эмас, чунки у сиқиб чиқарилмаган ва унутилмаган. Коллектив онгсизлик ўз-ўзида мавжуд бўлмайди, ас лида у қадим замонлардан буён, ирсият туфайли, мия тузилиши орқали анатомик усулда сақланган образларнинг муайян шакли воситасида ўтиб келаётган имкониятдан бошқа нарса эмас. Туғма тасаввурлар йўқ, эхтимол, ҳар қандай кучли фантазиянинг чегара ларини, фантазия фаолияти категорияларини, маълум маънодаги априор ғояларини аниқлайдиган тасаввурларнинг туғма имконият лари бор. Улар бугунги ҳиссиёт ва амалиётимизда бошқариб турув чи баъзи тамойиллар сифатида намоён бўлади». Коллектив онгсизликнинг элементлари бўлган архитиплар маълум даражада қатор авлодларнинг умумлашган чексиз тенг таъсир этувчи бир хил тажрибалари хисобланади. Онгсизлик архитиплар нинг йиғиндиси сифатида инсоният томонидан бошидан кечирил ганларнинг қолдиғи ҳисобланади. Бироқ, улар ўлик, вайрона май донлар қолдиғи эмас, балки индивидуал турмушнинг кўринмас ва, шунинг учун, таъсирчан тарзда белгилайдиган реакция ва диспозицияларининг тирик системасидир.

www.arxiv.uz Она-ер, қаҳрамонлар, донишмандлар умуминсоний архитип ларга киради. “Соя” архитипига инсондаги барча салбий жиҳат лар киради, зеро инсон руҳидаги ғаразли мақсадлар унииг хатти- ҳаракатларида намоён бўлади. Бу мақсад очиқ намоёи бўлмасдан, яширинган ҳолда бўлиши ҳам мумкин. «Анимао архитипи эркак да аёлликнинг бошланишини, «анимус» архитипи эса аёлда эр какликнинг бошланишини англатади. Улар эркак билан аёлнинг бир- бирини ўзаро тушунишига ёрдам беради. Бироқ, идеаллаш тиришдан тасаввурнинг реал инсон ёки воқелик билан мос кел маслиги оқибатида руҳий тушкунликка олиб келиши мумкин. К.Г. Юнгдаги «ўзлик» архитипи эса инсон рухиятининг субъекти бўлиб, инсон фаолиятини олдиндан белгилаб берали. Архитиплар белгилар билан узвий боғланган бўлиб, улар маса лан, туш кўриш, бадиий фаолият кабиларда намоён бўлади. Кол лектив онгсизлик, - деб таъкидлайди К. Юнг, — ҳар бир индиви дуал мия структурасида юзага келган катта маънавий мерос ҳисоб- ланади. Индивидуал онг ўткинчи ҳодисадир. У вақтинчалик мослашув ва йўналиш бўлгани боис, уни фазода мўлжални тўғри олишга тенглаштириш мумкин. Онгсизлик руҳни ҳаракатга келтирувчи куч манбаидан иборат, уларни бошқариб турувчи шакл ёки категорид лар эса архитиплардир. Инсониятнинг кучли ғоя ва тасаввурлари нинг барчаси архитипларга киради. Бу, айниқса, диний тасаввурларга тааллуклидир. Лекин кўплаб илмий, фалсафий ва ахлоқий тушунчалар ҳам бундан мустасно эмас. Уларнинг ҳозирги шаклини қадимги тасаввурларнинг вариантлари деб қараш мумкин. Чунки, онгнинг функцияси ақл дарвозаси орқали ташқи дунёни англаш ва билишдан иборат эмас, балки ички дунёни ижодий равишда ташқи дунёга айлантиришдан ҳам иборатдир. Хулоса қилиб айтган да, онгсизлик ва онглилик инсон ягона руҳий фаолиятининг нисбатан мустақил бўлган икки томонидир. Онгсизликда инсон фао лиятини кучайтириш, айниқса, субъект ижодий фаолиятининг бой имкониятлари бор. Онг онгсизликии вужудга келтириб, инсон хатти-ҳаракатларининг умумий стратегиясини назорат қилиб боришга қодир. Гарчи инсон хатти-ҳаракатлари, хусусан, унинг социал хат ти-

www.arxiv.uz ҳаракати онг билан белгилансада, англанган хатти-ҳаракат фа қат ахлоқий, хулқ- атвор актлари билангина чегараланиб қолмай ди, унда онгсизликка ҳам, албатта, ўрин қолади. Инсон рухияти келиб чиқиши, унинг шаклланиши, такомили ва ривожланишида онгсизлик биринчи, онглилик эса иккинчи босқич бўлиб майдонга чиқади. Лекин онгнинг пайдо бўлиши би лан онгсизлик унга қоришиб кетмайди, у онг билан фаол алоқа қила бошлаши натижасида инсон руҳиятининг таркибий қисми га, муайян даражасига айланади. Инсондаги ва ҳайвондаги онг сизлик умумийликка эга бўлиши билан бирга муҳим фаркларга ҳам эга. Одамда онгсизлик инсонийлашади ва ижтимоийлашади, у ўз табиатига кўра биосоциал ҳодисага айланади.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

Онг, тарихий онг, тарихий хотиранинг моҳияти, мазмуни, ижтимоий ва маънавий асослари

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни

Гносеология тарихининг фалсафий таҳлили. билишнинг моҳияти ва мазмуни