Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни - Falsafa - Referatlar

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни Режа: 1. Қадрият категорияси, мазмун - моҳияти. 2. Қадрият феномени. 3. Қадриятлар объектив асослари ва субъектив англаниши. 4. Қадриятларнинг регулятив функцияси ва маънавий мезон сифатидаги аҳамияти.

Таянч тушунчалар : Аксиология, қадрият, моддий ва маънавий предметлар, қадриятли муносабат, феномен. 1-масала . Жамият таракқиётининг муайян босқичларида ижтимоий ҳодисаларга муносабат хилма хил тарзда намоён бўлади. Хусусан, мустақиллигмизнинг биринчи кунидан бошлаб ҳаётимизнинг барча жабҳаларида «қадриятлар», «миллий тикланиш», «миллий онг», «миллий ғурур», «миллий ифтихор» каби тушунчалар тез-тез ишлатиладиган бўлиб қолди. Бу бежиз эмас, зотан, мустақиллик айни пайтда миллий тикланиш ҳамдир. Уни эса мазкур тушунчаларсиз тасаввур этиб бўлмайди. Аммо шуни таъкидлаш жоизки, қатағон сиёсати ва тузуми даврида бу атамаларни ишлатиш у ёқда турсин, уларни ҳатто ўзбекча луғат бойлигидан суриб чиқаришга ҳаракат қилинган эди. Бунга далил сифатида 1959 йили Москвада «Хорижий ва миллий луғатлар давлат нашриёти» томонидан чоп этилган, 40 мингдан ортиқ сўздан иборат «Ўзбекча-русча луғат»га ҳам, 1988 йили ЎзСЭ Бош редакцияси томонидан чоп этилган «50 минг сўзлик «Ўзбекча — русча луғат»га ҳам «қадрият», «мил лий тикланиш», «миллий онг», «миллий ифтихор» каби тушунчаларнинг киритилмаганлигини кўрсатиш мумкин. Шунингдек, бу тушунчалар 1981 йилда Москвада «Рус тили» нашриёти томонидан чоп этилган, 60 минг сўзни қамраб олган икки жилдлик «Ўзбек тилининг изоҳли луғатида ҳам учрамайди. Хатто баъзи русча - ўзбекча луғатларда ҳам «қадрият» сўзи қўлланилмаган. Жумладан, 1976 йилда «Фан» нашриётида чоп этил ган «Ижтимоий-сиёсий терминлар луғати»да «ценность» сўзининг 4 та маъноси алоҳида луғат мақоласи тарзида берилгани ҳолда уларнинг бирортасида «қадрият» маъноси ўз ифодасини топмаган. Лекин луғатларда «миллатчи», «миллатчилик» сўзлари бор. Хўш, буни қандай изоҳлаш мумкин? Фикримизча, бундай вазият ўз-ўзидан, ёки тасодифий содир бўлгани йўқ. Бу оқ ва қизил мустамлакачиларнинг минтақамиз халқларини ўзларининг кўп асрлик тарихи, бой ва ноёб миллий мероси, қадриятларию, маънавиятидан жудо этиб, манқуртларга айлантириб қўйишга қаратилган сиёсати натижасидир. Ҳукмрон сиёсат тарафдорлари ва уларнинг маддохлари «миллий истиқлол», «миллий ифтихор», «миллий «ғурур» каби атамаларни кишида миллатчилик кайфиятини уйғотадиган тушунчалар деб ҳисобладилар ва уларни ифода этувчи маҳаллий миллат вакиллари миллатчиликда айбланиб, тазийиқ остига олинди. Шунинг учун ҳам, мазкур тушунчалар кўп йиллар давомида ижтимоий сиёсий ҳаётимизда ишлатилмай келинди. Ҳатто уларни сўз бойлигимиздан чиқариб ташлаш хавфи ҳам туғилди десақ ҳақиқатдан узоқ бўлмайди. Истиқлол халқимизга сўз ва фикр эркинлиги билан бир қаторда илгари ишлатилиб келган кўпгина миллий тушунчаларни ҳаётимизга қайтарди.

Эндиликда «қадриятлар», «мустақиллик», «истиқлол», «миллий ифти хор» каби тушунчалар ўзининг асл мазмунига эга бўлмоқда. Шуни мамнуният билан айтиш керакки, мазкур атамаларнинг ҳаётимизга кириб келиши ва қисқа вақт ичида теран илдиз отиб кетишида муҳтарам Президентимиз И.А.Каримовнинг хизматлари катта. Унинг асарлари ва нутқларида мустақиллик туфайли ҳаётимизнинг барча соҳаларида рўй бераётган туб ўзгаришлар, жумладан миллий қадриятларимиз, маданиятимиз, урф-одат, анъаналаримизнинг тикланиши, миллий ғуруримиз, миллий ўзлигимизни англашимизнинг тобора юксалаётганлиги фахр, ифтихор билан қайд қилиниб келмоқда. «Халқимиз сарчашмаларининг кўзлари қайтадан очилганлиги, - деб ёзади И.Каримов, - жаҳон маданияти ютуқларига зўр ҳисса қўшган буюк аждодларимизнинг маданий ва маънавий мероси теранлиги ва чуқурлиги англаб олинганлиги, ҳар бир авлоднинг ўз ўтмишига, олийжаноб миллий ва диний анъаналарига ҳурмат билан қараш, уларни асраб авайлаш руҳида тарбияланаётганлиги, айни чоғда ҳозирги замон жаҳон цивилизацияси ва уларга ошно бўлиш зарурлиги равшан англаб етилганлиги мана шуларнинг ҳаммаси ҳаётбахш бир заминдирки, бизнинг янгиланиш ва халқимизнинг миллий ўзлигини англашини ошириш, аҳолининг сиёсий етуклиги ва фаоллигини кучайтириш борасидаги сиёсатимиз мана шу заминга таянади» 1 . Шундай қилиб, мустақиллик миллий маънавиятимизнинг заминини ташкил қилувчи «қадриятлар», «миллий истиқлол», «миллий ифтихор», «миллий ғурур», «миллий онг» каби тушунчаларнинг ижтимоий сиёсий ва кундалик ҳаётимиздаги асосий аҳамияти ва ўрнини қайта тиклаб берди. Бу бизнинг маънавий ҳаётимизда қўлга киритган катта ютуқларимиздандир. Хуш, қадриятлар ўзи нима? Уларнинг моҳияти, асосий жиҳатлари нимадан иборат? Энг аввало, шуни қайд қилиш керакки, қадриятлар жуда сермазмун ва кўп қиррали тушунчадир. Шунинг учун ҳам адабиётларда мазкур тушунчанинг моҳиятини ифодалашда турлича ёндашувларни учратишимиз мумкин. Масалан, «Фалсафий энциклопедия»нинг бешинчи жилдида қадриятлар қуйидагича тавсифланган: «Қадрият фал сафий ва социологик тушунча. У, биринчидан, бирор объектнинг ижобий ёки салбий қимматини, иккинчидан, ижтимоий онгнинг норматив, белгиловчи— бағишловчи жиҳати (субъектив қадриятлар ёки онг қадриятлари)ни ифода этади. Шунга кўра объектив (ашёвий) ва субъектив (онг) қадриятлари бир биридан фарқланади». 2 Мазкур манбада ёзилишича, табиий бойликлар ва табиат ҳодисалари (булар яхшилик ва ёмонлик нуқтаи назаридан баҳоланади) меҳнат маҳсулларининг истеъмол қиймати (умуман фойдалилик); ижтимоий 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодиёти исло ҳотларини чуқурлаштириш йўлида.- Т.:Ўзбекистон, 1995, 140-бет 2 Философская энциклопедия. 5-Жилд. -М.: Наука, 1970, 462-бет.

ҳодисаларда мужассамлашган ижтимоий эзгулик ва ёвузликлар; тарихий ҳодисаларнинг прогрессив ёки реацион аҳамияти, ҳозирги замон кишиларининг бойлиги сифатида намоён бўлувчи мозийннинг маданий мероси, илмий ҳақиқатнинг фойдали самараси ёки назарий аҳамияти, кишиларнинг ҳатти ҳаракатларида ифодаланувчи ахлоқий, яхшилик ёки ёмонлик, табиий ва ижтимоий объектларнинг ҳамда санъат асарларининг эстетик жиҳатдан тавсифланиши, саждагоҳлар, диний ибодат буюмлари ва бошқалар ашёвий қадриятларга киради 3 . Онг қадриятларига норматив тасаввурлар (яхши лик ва ёмонлик адолат, гўзаллик ва хунуклик ҳақидаги, тарихнинг маъноси ва инсоннинг вазифаси ҳақидаги тасаввурлар, идеаллар, ҳаракат меъёрлари ва тамоойиллари тарзида ифодаланган ижтимоий кўрсатмалар ва баҳолар, талаб ва таъқиқлар, мақсад ва лойиҳалар) киради. Кўринадики, «Фалсафий энқиклопедия»да русча «ценность» тушунчасига кишилар томонидан ё ижобий, ё салбий баҳоланадиган, уларнинг моддий ва маъна вий ҳаётига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатадиган барча нарса ва ҳодисалар киритилган. Ана шунга яқин нуқтаи назар Ўзбек Совет Энциклопедиясида ҳам баён этилган: «Қадрият (фалсафа ва социологияда)—воқеликдаги муайян ҳодисаларнинг инсоний, ижтимоий ва маданий аҳамиятини кўрсатиш учун қўлланиладиган тушунча... Қадриятларни мазмуни ва ҳарактерига кўра прогрессив ва реақион типларга ажратиш мумкин» 1 . Бу эса, мазкур категорияни ўта сиғимдор қилиш билан бирга уни изоҳлашни мушкуллаштиради. Турли чалкашликлар келтириб чиқаради. Шу жиҳатдан таниқли файласуф олим В.П.Тугариновнинг фикри эътиборга лойиқдир: «қадриятлар муай ян жамият ёки синфга мансуб кишилар турмуши ва маданиятининг ҳақиқий ёки идеал неъматлари бўлган табиат ва жамият ҳодисаларининг моҳияти (ёки ҳодисанинг бир жиҳати)дир. Бу неъматларнинг қадриятлар дейилишига сабаб кишилар уларни қадрлайдилар, чунки бу қадриятлар уларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини бойитади. Шунинг учун ҳам кишилар ўз тасаввурларидаги қадриятларни химоя қиладилар ва ўзлари учун мақсад ёки идеал бўлган қадриятларни амалга оширишга интиладилар. Қадриятлар ичида энг биринчи ва энг умумийси ҳаётнинг ўзидир, чунки ҳаётдан маҳрум бўлиш қолган барча қадриятлардан фойдаланишни йўққа чиқаради. Қадриятларнинг бошқа турлари, аслини олганда, ҳаёт неъматларининг моҳиятидир, маданий қадриятлардир» 2 . 3 Философская энциклопедия. 5-Жилд. -М.: Наука, 1970, 462-бет. 1 Ўзбек Совет Энциклопедияси. 14 – жилд. -Т., 1980, 7- бет. 2 Тугаринов В.П. О ценностях жизни культуры.- Л.,1960, 3-бет.

Демак, қадрият дейилганда инсон ва инсоният учун аҳамиятли бўлган, миллат, элат ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари ва мақсадларига хизмат қиладиган табиат ва жамият ҳодисалари мажмуини тушунмоқ лозим. Қадриятлар қаердан келиб чиқади, уларни манбаи нимада? Бу саволга аксиологияни диний – фалсафий йўналиши жавоб беришга ҳаракат қилиб, мутлақ ва умумий қадрият худо, бошқа ҳар қандай қадриятларни манбаи ҳам худодир деган фикрни билдирмоқда. Оқилона фаолиятни йўналтирадиган қадриятлар илмий билиш предмети бўла олмайди, улар эътиқод, ишонч предметидир, деб таъкидлайди немис файласуфи Г. Фальк. Аксиологияни субъектив – идеалистик йўналиши намоёндаларини фикрича қадрият инсонни психик фаолиятини функциясидир, яъни предмет ўзини хос сифатида, хоссаси боис эмас, балки инсонни диққат – эътибори унга қаратилгани учун қадриятли хислатга эга бўлади. Шундан келиб чиқадики, қадрият психик жараённи муҳсулотидир. Инсон психикада пайдо бўладиган эҳтиёжлар хилма – хилдир, шу боис қадриятлар ҳам кўп хил бўлади. Эмпирик социология йўналиши қадрият учун ижобий аҳамияти бўлган тажриба мазмунидир. Кўпчилик Ғарб социологлари қадрият тушунчасини умумий намуна ёки ҳатти – харакат андозасини мужассамлаштирган қоида (норма) билан боғлайдилар. Қоида, қонун нафақат мавжуд бўлган вазият учун, балки керак, даркор ҳолат учун ҳам аҳамияти бор. Қадрият – қонун ҳозирги ҳолат учун эмас, келажакка ҳам татбиқ қилинади. Америкалик социолог Т. Парсонсни фикрича қадриятлар фаолият йўналишини танлаш учун мезон бўлиб хизмат қилади. Қадриятлар биологик ва физиологик эҳтиёжлардан келтириб чиқарадиган натуралистик талқинлар ҳам мавжуд. Америкалик биолог ва файласуф Джордж Паг қадриятларни икки турга бўлади. биринчиси физиологик эҳтиёжларни қондиришга қаратилган қадриятлар ҳузр – халоват, завқланиш, қаноатланиш ва бошқалар. Иккинчи турдаги қадриятлар ижтимоий эзгулик ва ёвузлик, нафосат кабилар киради. Мазкур ёндашувга кўра қадриятлар эволюцион тараққиётни маҳсулидир. Аксиологик таълимотларни асосий йўналишларини кўздан кечириш шуни кўрсатадики, уларни ҳар бири қадриятни инсон ёки борлиқни бирон – бир ҳислати билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилади. Бу эса аксиологик талқинларни хилма – хил бўлишига олиб келади. Қадрият, биринчидан, сифатий тавсифлардан фарқли равишда нарсанинг ижобий ёки салбий аҳамиятини, иккинчидан, ижтимоий онг ҳодисаларининг норматив, баҳоли томонини англатувчи тушунчадир, деган қараш мавжуд. Табиий қадриятларга моддий бойликлар, меҳнат махсулотларининг истеъмол қиймати (умуман фойдалилиги); ижтимоий ва тарихий ҳодисаларнинг тараққий ёки реакцион аҳамияти; замондошларнинг маънавий бойликлари кўринишида намоён бўлувчи ўтмишнинг маданий

мероси; илмий ҳақиқатнинг аҳамияти; кишилар ҳатти – ҳаракатлари; табиий ва ижтимоий объектлар ва санъат асарларининг эстетик тавсифлари киради, деб хисобловчилар бор. Улар субъектли қадриятларни танлаб ва тасаввурлар шаклида ифодаланган ижтимоий фикрлар, мақсад ва лойҳалар, ижобийлик ва салбийлик, яхшилик ва ёмонлик, адолат ва ноҳақлик, гўзаллик ва хунуклик, ҳаётнинг моҳияти ва инсоннинг ўрни, идеаллар, ҳаракат тамойиллари ва мезонларидан иборат, деб ҳисоблайдилар. Қадриятларнинг юқоридаги таъриф – таркиби муҳокама қилиш ва аниқлашга муҳтож. Чунки, бу таъриф ва таркиб “қадрият” тушунчасини “моддийлаштириб” қўяди, яъни уни нарса ва ҳодисалар билан тенглаштиради. Бунда масаланинг гносеологик жиҳати йўқолади, негаки ҳар қандай тушунча, аввало, гносеологик атамадир, яъни муайян нарса, ҳодиса, объект ёки бошқаларнинг субъектив инъикоси, ана шу инъикос ифодалаган тушунчанинг номи, атамасидир. Қадрият ҳам шундай, унда объектив нарса бўлишдан кўра, субъектив тушунча бўлиш жиҳати устувордир. Шуни тушунмаслик “қадрият” тушунчасининг асл моҳиятини англамасликка, уни нарса ва ҳодиса билан айнийлаштиришга олиб келади. Қадрият ижтимоий аҳамиятлиликдир ёки инсоннинг ижтимоий – тарихий фаолияти тизимидаги маълум ҳодисанинг қадридир. 2-масала . Қадриятлар феномени (ходисаси; - феномен юнонча “юз берувчи” деган маънони англатиб фалсафа тарихида моҳият ёки ҳодисанинг ифодаси ёки намоён бўлиши сифатида талқин қилинади) эҳтиёжлар манфааталр, мафкуралар тўқнашуви, эътиқод ва имон шаклланиши каби манавий жараёнлар ва омиллар таъсирида ўзини, инсон ва жамиятга нисбатан қийматини, аҳамият даражасини ўзгартириб туради. Шунинг учун бўлса керак, қадрият ҳусусида аниқ маънога эга бўлган, кўпчилик олимлар ва файласуфларни қониқтирадиган таъриф ёки талқин йўқ. Қадрият нарса, предмет эмас, балки предметда инсонни эхтиёжини қондирадиган, эзгу-ниятларга монанд келадиган ҳислатлар мавжуд бўлгандагина қадрият пайдо бўлади. Бир хил эхтиёждарни қондириш инсонни камолот томон олиб боради. Бунда қондириш воситалари қадриятли бўлади. Лекин Муссолини, Гитлер каби фашистик моньяклар эхтиёж ва манфаатларни қондириш инсонни бошга катта кулфатларни келтирди. Инқирозга олиб борадиган таълимотлар, воситалар қадриятли ҳислатларга эга бўладиларми? Буларни баҳосини берадиган, нимани қадрияти бор ва нимани қадр қиймати йўқлигини белгилайдиган мутлоқ ҳакам борми? Айрим файласуфлар, аксиологлар борлиқда қадрият деган феноменни борлигини эътироф қилсаларда, уни моҳиятини инсон ақли билишга ожизлик қилади деган фикрни билдирадилар. Аксиологияни асосчиларидан бири, немис файласуфи М. Шелер (1874-1928) шундай ёзади: “Тажрибани шундай тури борки, уни предмети ақл учун ёпиқдир; қулоқ рангни идрок қила

олмаганлиги каби уни (тажрибаси предмети) билишга ақл ожизлик қилади... шу тажриба орқали абадул-абад мангу бўлган предметларни, масалан қадриятлар ва уларнинг иерархиясини ўрганамиз”. Гап илоҳий ҳиссиёт ва мулоқот тажрибаси хақида бораётган бўлса керак. Шелерни фикрича худо ғояси олий қадриятдир. Борлиқни энг муҳум хусусияти фожиалигидадир. Қадрият билан қиёсланганда маълум бўладики, барча нарсаларда фожиали ҳислат бор. Борлиқни фожиалигини намоён бўлишни битта замини-вақтдир, унда барча нарса пайдо бўлади (туғулади) ва йўқолади (ўлади) . Борлиқни фожиалигини, ундаги нарсаларни вақтинчалигини бартараф этадиган ёки юмшатадиган муҳим – мангулик ҳислатига эга бўлган маънавий қадриятлардир. Шелерни фикрича маънавий қадриятлар, масалан, эзгулик, нафосат, адолат ва бошқалар фазо ва вақтдан ташқарида туради, тарихий шарт шароитга боғлиқ эмас. 3-масала . Қадриятлар ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, ки шиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланади. Қадриятлар кишиларнинг турли соҳадаги, аввало, ишлаб чиқариш, меҳнат соҳасидаги фао лияти учун фойда келтирадиган нарса ва ҳодисалар мажмуи билан боғлиқ равишда юзага келади. Сўнгра, аста секин субъект фаоллигининг орта бориши оқибатида нисбий мустақил соҳа тарзида амал қила бошлайди. Табиат ва жамият ҳодисалари инсон фаолияти ту файли, унинг эҳтиёжларини қондириш натижасида қадрият сирасига киритилади. Инсоннинг манфаатлари, эҳтиёжларини қондира олмаган, орзу-истаклари, идеалларига мос келмайдиган табиат ва жамият ҳодисаларини қадриятлар деб ҳисоблаш ноўриндир. Масалан, табиатдаги қазилма бойликлар инсон эҳтиёжларини қондириш учун ишлатила бошлагандан кейингина қадриятга айланади. Шунгача уларни табиий бойлик лар деб ҳисоблашимиз лозим. Қадриятлар тушунча маъносида субъектив бўлиб, бир томондан, ўз сабабига кўра объект билан боғланган бўлиб, бошқа томондан эса ижтимоий билиш маҳсули ҳисобланади. Бу зиддият – антиномияни қараб чиқиб, “қадриятлар объективдир” ва “қадриятлар субъективдир” дийиш учун “икки хиллик” тушунчасига мурожат қилиш мумкин. Шу нуқтаи назардан “бахт”, “озодлик”, “бурч”, “гўзаллик” кабилар фақат ижобий хусусиятга эгадир. Уларга ўхшаш бўлмаган моддий қадрият шакллари эса объектив хусусиятлар, жараёнлар билан асосланган, объектлар ва субъектлар ўртасидаги ўзаро муайян муносабатлар системасидагина фарқлаштирилган ҳисобланади. Қадриятлар боғлиқ объектлар ва уларнинг характери қандай бўлган тақдирда ҳам бу тушунча субъект ўзининг билиш ва амалий фаолиятида интиладиган, унга эришадиган нарса тарзида қараладиган оламнинг турли томонлари, жихат ҳамда ҳусусиятларни ифодалаш учун ишлатилаверади. Субъектнинг объектга қадриятли – баҳоли муносабати когнитивликдан моҳият – эътибори билан фарқ қилади. Когнитив билиш орқали ёндашувда

объект билиш субъекти учун мавҳум, “нарса ўзида” бўлади; қадриятли – баҳолаш ёндашувда эса объектнинг субъектга муносабат жараёни, унга субъектнинг жонли муносабати аниқланади; бу ерда субъект ўз кечинмалари, ҳиссиётлардан ажралмайди, балки аксинча, уларни инобатга олишга интилади, нарсага нисбатан ўз шахсий, эмоционал муносабатга таянади, ҳиссиётларида субъект гўёки объект билан қўшилиб кетади. Инсоннинг қайд этувчи ёки тасвирловчи мулоҳазаларидан фарқли равишда баҳоли мулоҳазалари муқаррарлик, ҳукм тарзидаги хусусиятга эга; уларда субъектнинг манфаатларига мувофиқлик, “тўғри”, “фойдали” бўлиш талаби ўз ифодасини топади. Табиат ёки социал воқеликнинг битта объектида турлича субъектлар (индивидуал, социал гуруҳлар ёки бошқалар) турли нарсаларни “кўриши” мумкин. И. Кант айтганидек, бир киши ботқоққа қараб лойни кўради, бошқаси эса унда акс этаётган юлдузларни кўради. Объектни билиш муайян даражада амалга оширилган, аммо бунинг амалиёт учун аҳамиятли бўлмаган ҳолатлар тез-тез содир бўлиб туради. Шундай қилиб, субъект ва объектнинг реал алоқадорлик жараёнида когнитивлик ва қадрлилик ўзаро узвий боғланган, бунда баҳо билимга асосланади, билим эса баҳода ифодаланади. 4-масала . Мустақиллик йилларида миллий-маънавий қадриятларни тиклаш ва ёшларга эътибор мамлакат сиёсати даражасида қўйилди. Бу тасодифий эмас эди, албатта. Унитилган миллий – маданий меросни қайта тиклаш, халқнинг руҳиятини уйғотиб, ўзлигини англаши мустақилликни асраб –авайлаш, уни турли хил хавф – хатар ва таҳдидлардан эсон –омон сақлаб қолишнинг муҳим шартларидан бўлганлиги учун ҳам унга алоҳида қараб келинмоқда. Миллий қадриятларни асраб –авайлаш тўғрисидаги саъй –харакатлар бугун ҳам давом этмоқда. Бу бир томондан, табиий, албатта. Лекин, унинг бошқа сабаби ҳам бор. Ҳалқимизнинг миллий – маданий қадриятларга бўлган ишонч ва эътиқодини ўзгартириш, унга нисбатан бефарқлик кайфиятини шакллантириб, уни қадрсизлантиришга бўлган носоғлом уринишлар, маданий соҳага хуружлар ҳамон давом этмоқда. Ундаги мақсадга эришиш учун айниқса ёшларга бундай тарғибот – ташвиқотнинг объекти сифатида қаралмоқда. Улар орасидан ўзларига ҳайрихоҳ қилдириб, уларни бизга тўғри келмайдиган қадриятларнинг тарғиботчисига, ташвиқотчисига айлантириш мўлжалланмоқда. Ёшлар унинг таъсирига тушмаслиги учун нималарни билишлари ва амал қилишлари лозим? Миллий қадриятларни асраш нима учун керак? Албатта, бу тўғрида ўзлари ҳам мушоҳада қилиб кўришлари табиий. Шуни алоҳида таъкидлаш лозим, мамлакатда ёшларни миллий – маънавий қадриятларни асраб- авайлашга муносабати, уларнинг фикрлаш тарзидаги, халқ – атворидаги бугунги ўзгаришларнинг қандай хусусиятга эга бўлиши

миллий тараққиётнинг истиқболини белгилаб берадиган омиллардан биридир. Шунинг учун дуне халқлари сингари Ўзбекистон ҳам ёшларнинг онг ва тафаккуридаги ўзгаришларга бефарқ қарай олмайди. Қадриятларнинг ҳолати, аҳамияти инсонга кўрсатиётган таъсири у ёки бу жамиятдаги мавжуд ижтмоий тузум томонидан олиб борилаётган сиёсат унинг манфатлари билан узвий боғлиқ. Қадриятлар инсоният тарихида энг қадимий мавзулардан бўлиши билан бирга, бугунги давримизда у ўта муҳимийлиги, ижтимоий аҳамияти ўта юксаклиги, Ўзбекистон республикаси президенти И.А.Каримов айтганидек, “сув ва ҳаводек зарурлиги барча жамият аъзолари томонидан тан олинмоқда”. Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг қадриятларга эътибор кучайди, мамлакатимизда умуминсоний қадриятларнинг устуворлиги эътироф қилинди, миллий қадриятлар ҳамда шахс манфаатларини умуминсоний талабларга мослаштириш ва уйғунлаштириш асосий вазифа бўлиб қолди. Жамиятнинг турли тарихий тараққиёти даврлари жараёнида маънавият соҳасида эришилгна билимлар, тажрибалар ундан кейинги авлод учун тарихий тажриба, ҳотира бўлиб хизмат қилади. Ўз навбатида, аждодлар тарихий тажрибаси, урф –одат ва анъаналари, қадриятлар нисбатан кишида шаклланадиган хурмат тарихий ворисийлик алоҳида юзага келади. Шу боис Респуликамиз Президенти И.А.Каримов: «Миллий тарихимиз ва умумбашарий тараққиёт ривожига унитилмас хисса қўшган олиму – фузалоларнинг илмий меросини, фалсафий қарашларини ҳар томонлама ўрганиш даркор” деб таъкидлаган эди. (И.А. Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд, Т., Ўзбекстон, 1996.-41 бет). Президент ўз асарларида қадриятлар масаласига тўхтаб, умуминсоний қадриятларга содиқликни, улар асосида халқимизнинг маънавий мероси, яъни миллий қадриятларни сақлаш, мустаҳкамлаш, ривожлантириш, инсониятнинг ўз имкониятларини эркин намоён қилишини, ватанпарварлик, респуликани янгилаш ва ривожлантиришнинг ўз йўли ана шу 4 та негизига асосланишини уқтиради. “Мустақил Ўзбекистоннинг куч – қудрати манбаъи, - деб ёзган эди у, - халқимизнинг умуминсоний қадриятларга содиқлигидир. Халқимиз адолат, тенглик, ахил қўшничилик ва инсонпарварликнинг нозик куртакларини асарлар оша авайлаб –асраб келмоқда. Бугунги кунда хур ва озод халқимиз барча халқлар ва давлатлар яратган маърифатда, фан ва техникада маданият ва санъатда нимаики янги ва илғор қадриятлар бўлса, шуларга далиллик билан интилмоқда. Ўзбек диёрида, тарихда кўп марта бўлганидек, яна янгидан ўзимизнинг беракрор ва илғор, иқтидорли ва энг муҳим иноснларга керакли қадриятларимиз барпо этилади”. Дарҳақиқат, ҳозирги республикамизда ўтмишдан қолган ижобий, тараққийпарвар, инсонпарвар, илмий, маданий, ахлоқий, дунёвий қадриятлар тикланмоқда, улардан ҳамма баҳраманд бўлаётир. Президентимиз

айтганидек, халқимизнинг таянчи аждодларимиз қолдирган маънавий мероснинг ўзи бир катта хазина. Бу хазинадан оқилона фойдаланиш лозим. Ўзбекистон конституциясининг 13 –моддасида айтилганидек, “Ўзбекистон республикасида демократия умуминсоний принципларга таянади, уларга кўра инсоннинг, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр – қиммати ва бошқа даҳлсиз ҳуқуқлари олий қадрият хисобланади”. Шуни хисобга олиб бўлса керак, президентимиз миллий истиқлол тақдири кўп жиҳатдан халқимизнинг маънавий бойлиги ва камолотига боғлиқлигини доим таъкидлаб келмоқда. Маънавиятга эса 1- дан, ҳар бир халқнинг миллий қадриятларини тиклаш ва ривожлантириш, 2-дан, миллий мафкура киради, 3- дан, унда илм, фан жумладан фалсафа, ғоят муҳим ўринни эгаллайди, 4-дан, адабиёт ва санъат унинг ажралмас таркибий қисмини ташкил этади, 5-дан, маориф, маърифат унинг асосларини яратади.

Адабиётлар 1. Билиш фалсафаси. Т.: 2005. 2. И. Каримов, М. Рустамова. Фалсафа фани тарихи ва назарияси. Т.: 2007. 3. М. Қурбонов. Ўзбек характери ва миллий ғоя. Т.: 2005. 4. П.Чўлиев. миллий маънавиятдаги ҳуқуқий, ахлоқий қадриятлар // халқ сўзи, 1996 август. 5. Б. Қосимов. Миллий уйғониш. Т.: 2002. 6. О. Мусулмонова. Маънавий қадриятлар –соғлом авлод тарбиялаш воситаси.Т.: 1995.

O'xshashlar

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

Гносеология тарихининг фалсафий таҳлили. билишнинг моҳияти ва мазмуни

Онг, тарихий онг, тарихий хотиранинг моҳияти, мазмуни, ижтимоий ва маънавий асослари

Фан моҳияти ва системаси