Neokantchilik falsafasi - Falsafa - Referatlar

Neokantchilik falsafasi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Neokantchilik falsafasi Reja: 1. Neokantchilikning asosiy oqimlari va xususiyatlari. 2. Neokantchilikning fiziologik yо`nalishi namoyondalari ta’limoti. 3. Neokantchilikning marburg maktabi namoyandalarining falsafiy qarashlari.

Tayanch iboralar: Neokantchilik, ongning dastlabki ma’lumotlari, fiziologik yо`nalish, margburg maktabi, matematik tabbiyotshunoslik. XIX asr о`rtasida Germaniyada о`ziga xos intellektual vaziyat vujudga keldi. Bunday vaziyat, birinchidan, idealistik falsafiy tizimning buzilishi bilan asoslansa, ikkinchidan, nazariy falsafaning rivojiga tabiiy-ilmiy fanlarning ta’siri kuchayib bormoqda edi, jumladan, fizika, fiziologiya, meditsina va h.k. Germaniyada bu davrda kapitalistik munosabatlar rivoji yuqori chо`qqisiga yetib, ishlab chiqarish, harbiy texnika, xabar berish vositalari sohasida rivojlanish jadal sur’atda bormoqda edi. Albatta, bunday jarayon о`z vaqtida texnikaviy va tabiiyot fanlarining rivojini talab qilib qо`ymoqda edi. XIX asrning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan vaziyat shunday ediki, tabiiyot bilimlari jadallik bilan rivojlanib bormoqda edi. Ana shu sohadagi natijalarni falsafiy mushohada qilishga sodda fikr yurituvchilar bel bog`ladilar. Shunday «faylasuflar» qatoriga Byuxner, Fogt, Moleshott kabilarni kiritishimiz mumkin. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib G`arbning kо`pgina faylasuflari orasida Gegel falsafasi о`z ahamiyatini yо`qotgan edi. Shuning uchun ham bu olimlar uchun manba’ Kantning falsafasi bо`ldi. Kant shu davrning kо`zga kо`ringan yirik tabiiyotshunos olimi va faylasufi edi. Otto Libman (1840-1914) ilk bor «Kantga qaytish» shiorini о`rtaga tashlagan faylasuf hisoblanadi. Uning fikricha, Kantning ta’limotini tiklash uning tarafdorlari fikrini qayta tiklash orqaligina mumkindir. Ana shu fikrni Libman о`zining «Kant va epigonlar» asarida rivojlantirdi (1865). Libman fikricha, Kant ta’limotining о`ziga xos tomoni shundan iboratki, Kant «jon», «miya» yoki Leybnitsning ruhiy «monada» tushunchasidan kelib chiqmaydi, ular о`z falsafasining asosi qilib olmaydi. U «ong» tushunchasini asos qilib oladi. Kant о`zining bilish sohasidagi tadqiqotlarini alohida individning yoki insoniyatning ongini tahlil qilishga qaratmagan, balki mavhum «ong» kategoriyasi ustida ishlagan. Demak, Libman

fikricha, «ong» kategoriyasi dunyoni tushunishni birinchi shartidir, va har qanday fan ob’yektining asosida yotadi. Ana shu ong dunyosi о`zining ichki - «immanent» shakllari orqali boshqariladi. Ya’ni kaleydoskop о`zining maydonidagi buyumlarni о`zida qanday aks ettirsa, ong ham butun borliqni о`z ichki qonuniyatlari orqali aks ettiradi. Biroq Libmanning Kantdan farqi shundan iboratki, uningcha «narsa о`zida» hissiyotimizning ob’yektiv sababi emas, balki ongning ichki (immanent) g`oyasi bizning bilish dunyomizni о`ziga moslab tuzadi. Libman aytadiki, «Bahor guli mening ongim nuridan tashqari nima ham bо`lar edi? Hech nima» Libmanning keyingi ishlarida Kant falsafasining idealistik tomoni kо`proq rivojlantirildi. Kantning aprior tushuncha tо`g`risidagi g`oyasi Libman qarashlarida kosmik, metakosmik mazmun oldi, dunyoning asosiy sababiga aylandi. Neokantchilikning fiziologik idealizmi. Libman Kantning falsafasiga qaytishni uning idealistik ontologiyasidan kelib chiqqan holda da’vat qilgan bо`lsa, ana shunday chaqiriq tabiiyot tadqiqotchilari tomonidan ham bо`ldi. Bu asosan hissiyotning tashqi fiziologiyasi haqidagi ta’limotlarning rivoji orqali bо`ldi. Mashhur fiziolog olim Iogann Myuller (1801-1858) tashqi hissiyotning о`ziga xos energiyasi qonunini kashf qildi. Mazkur qonun bо`yicha, hissiyot - bu narsalarning yoki tanalarning tashqi xolatini, sifatini ongga yetkazuvchi mexanizm emas, balki hissiyot - bu tashqi sabablar ta’sir natijasida bizning asablarimiz orqali ongga boruvchi sifatlardir. Ana shu Myuller tomonidan kashf qilingan qonun XIX asrning ikkinchi yarmida rivojlantirilib keng tarqaldi. Myuller qonuniga binoan, bir xil tashqi ta’sirlantiruvchilar kо`zning tо`rsimon qobig`iga ta’sir etib, nur (chiroq) sifatida qabul qilinadi, terida esa issiqlik hissiyotini uyg`otadi. Va aksincha, turli ta’sirlantiruvchilar bir xil hissiyot uyg`otishi mumkin. Xuddi ana shu kuzatish va umumlashtirish tabiiyotshunoslar о`rtasida Kant bilish nazariyasining subyektiv- idealistik tomoniga katta qiziqish uyg`otdi. Demak, ular bundan xato xulosa chiqardilar, ya’ni bizning hissiyotimiz, tajribamiz faqat bizning tuzilishimiz mahsulidir. Bizning ichki holatimiz tashqi ta’sirlantiruvchilar natijasida namoyon

bо`lishi mumkin, lekin tashqi olam ob’yektlarining haqiqiy tabiati haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Bu gnoseologik xulosa Kantning bilish nazariyasining fiziologik talqini asosida qabul qilindi. Buni yanada aniqroq qilib kо`rsatgan mashhur fiziolog Maks Fervorn bо`ldi. Uning fikricha, tashqi dunyo «aslida bizning sezish organlarimiz orqali qabul qilinuvchi emas, ya’ni hissiyotimiz orqali dunyoni adekvat bila olmaymiz». German Gelmgols (1821 - 1894). Neokantchilik harakatining vujudga kelishida alohida о`rin tutgan buyuk olmon fiziologi va fizigi German Gelmgols bо`ldi. Biroq Gelmgolsning falsafaga qiziqishi katta edi. Tabiatshunos olim sifatida shug`ullangan muammolari uning e’tiborini bilish nazariyasiga qaratdi. Bu hissiyotning fiziologik sohasidagi tajribaviy tadqiqotlar, geometrik aksiomalarning tabiati masalasi va neyevklid geometriya fizikaning asoslari masalasi edi. Kantning tanqidiy falsafasini u fiziologik talqin qildi. Ana shu tadqiqotlarda Gelmgols bizning tushunchalarimizning ob’yektlarga qanchalik mos tushishi masalasiga e’tiborini qaratdi. Lekin Gelmgolsning qarashlarida qarama-qarshiliklar mavjud edi. U, bir tomondan, fikrning «aprior qonuni»ni tan oladi va, ikkinchi tomondan, makon va zamonning «transsendent realligi»ni tan oladi. Bizning hissiyotimiz mazmuni tashqi predmetlarning ta’siriga bog`liq, boshqa tomondan, bu ta’sir faqat «belgilar» yoki «simvollar»dir. Bir vaqtning о`zida u ham agnostitsizmni, ham materializmni rivojlantirdi. Agnostik sifatida u hissiyotni tashqi hodisalarning belgisi sifatida qaraydi va shu orqali nafaqat о`xshashlikni, balki narsalar bilan bir xilligini ham inkor qiladi va shu yerning о`zida materialist sifatida u tushunchalar tashqi predmetlarning bizning nerv sistemamizga ta’siri natijasida vujudga keladi, deydi. Shunday qilib, Gelmgols g`oyani borliqdan, ongni tabiatdan ajratib qо`yadi. g`oya va u aks ettirayotgan ob’yekt ikki har xil dunyoga tegishli, deydi. Kantga о`xshab «hodisalar» bilan «narsa о`zida»ni bir biridan ajratib qо`yadi. Ana shu qarashni Gelmgols 1878 yilda о`zining «Idrok faktlari» nomli mashxur

ma’ruzasida asoslaydi. Gelmgols ta’kidlashicha, bizning hissiyotimiz tashqi ta’sirning xususiyatlari haqida xabar beradi. Hissiyot esa belgi hisoblanadi, lekin tasvir emas. Tasvirdan ma’lum ma’noda predmet bilan о`xshashlik talab qilinadi. Belgidan esa predmet bilan bunday о`xshashlik talab qilinmaydi. Shunday qilib, Gelmgols predmet bilan uni his qiluvchi subyekt tasavvurining о`xshashligi haqida gnoseologik masalani о`rtaga tashladi. Bu masalani u salbiy hal qiladi. Uning bunday qarashining mohiyati shundaki, har bir predmetning о`zgarishi hissiyotda ham о`zgarishga olib keladi. Shunday qilib, Gelmgols Kantning tanqidiy falsafasini ayrim tomonlarini rivojlantirdi. Bilish nazariyasida esa tadqiqot, tajriba о`tkazish masalasida va matematik aksiomalarning tabiati haqidagi masalalar bо`yicha о`zining mustaqil qarashlariga ega edi. F.A. Lange va neokantchilikning fiziologik yо`nalishi. Fridrix Albert Lange (1828-1875) neokantchilikning rivojida muhim rol о`ynadi. Lange Kantning hamma ta’limotini tо`lig`icha qaytarmay, ayrim masalalarda uning chegarasidan chiqib ketdi. Uning asosiy asari «Materializm tarixi va uning tanqidining hozirgi davrdagi ahamiyati» (1866). Bu asarda Lange о`zining falsafiy qarashlarini bayon qilgan. Bu nuqtai nazar jangovor idealizmdan iboratdir. U Kant ta’limoti ahamiyatini cheklab kо`rsatadi, ya’ni Lange fikricha, bizning tushunchamiz predmetlar bilan ifodalanmaydi, balki predmetlar bizning tushunchamizni ifodalaydi. «Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tajriba predmeti - faqat hodisadir, hech qanday «narsa о`zida» emas. Kant bu fikrini aqlni aprior sintetik mulohaza yuritish qobiliyatidan kelib chiqqan holda isbotlashga harakat qilgan. Lange esa bu masalada yangi nuqtai nazarni ilgari surdi. Fiziologlar Ioagann Myuller va Gelmgolsning fikrini rivojlantirib, Langening fikriga kо`ra, Kant falsafasining mohiyatini a’zolar hissiyotlarining fiziologiyasi tasdiqlaydi. Lange yozadi: «bizning hamma tajribamiz ruhiy tuzilishimiz bilan asoslanadi, qanday his qilsak, shunday his qilishimizga, qanday о`ylasak shunday о`ylashimizga majbur qiladi, boshqacha tuzilishda esa xuddi о`sha predmetlar butunlay о`zgacha tasavvur qilinadi. Narsa о`zida esa hech qanday mavjudot tomonidan tasavvur qilinmaydi».

Shu nuqtai nazardan Lange Kantning kategoriyalar tо`g`risidagi ta’limotiga о`zgartishlar kiritdi. Demak, kategoriyalar sof aqlning mahsuli emas, balki bizning fiziologik, ruhiy tuzilishimizga bog`liq va har qanday tajribadan tashqaridir. Shu ma’noda aprior holatlar zaruratdir va har qanday tajribadan tashqaridadir va insonning tuzilishiga bog`liqdir. Shundan kelib chiqqan holda, tafakkur aprior elementlarning deduksiyasi, «ilmiy metafizika» mumkin emas. Boshqa tarafdan, Lange metafizikani inkor qilib pozitivizmga yaqinlashadi. U pozitivistlar kabi «metafizikani» inkor qilib, empirizmni tashviq qiladi va materializmni ham inkor qiladi. Lange uchun ahamiyatli bо`lgan narsa moddiylikdan tozalangan «tajriba»dir. Zero, aprior kategoriyalarning yagona manbai bizning tuzilishimizga bog`liq ekan, tajribadan tashqari ular о`zining ahamiyatini butunlay yо`qotadi. Shuning uchun ham biz hodisalar dunyosida turib «narsa о`zida» haqida xulosaga kela olmaymiz «Narsa о`zida» hodisalarning narigi dunyosida turuvchi transsendent sababdir. «Narsa о`zida» - faqat «chegara tushunchasidir». Langening ta’limoti mantiqan mifologizmga borib taqaladi. Langening gnoseologik pozitsiyasi materializmga bо`lgan munosabati bilan asoslanadi. Materializmni mexanik dunyoqarash sifatida talqin qilib, Lange tabiat haqidagi yangi fanlarni zarurat asosi sifatida kо`radi. Lekin bir vaqtning о`zida materializmning falsafiy dunyoqarash ekanligini tan olmaydi. Lange fikricha, materializm faqat «hodisalar materializmi» sifatida mumkin, lekin falsafiy dunyoqarash sifatida butunlay mumkin emas. Shunday qilib, Lange falsafaga mifologik-irratsional elementlarni kiritadi. Bu bilan u «ratsional» kantchilikning irratsionalizmdan uzoqda emasligini kо`rsatadi. Ijtimoiy hayot tо`g`risidagi fikrlarini Lange о`zining «Ishchi masala» (1865) nomli asarida bayon qiladi. Bu qarashlarida Lange darvinizm va maltuschilar ta’limotini rivojlantiradi. Lange butun dunyo tarixiy jarayonini sxematik tarzda aks ettiradi. Butun tarix, Lange fikricha, Darvinning «yashash uchun kurash» qonunidan iborat. Lekin Langeda bu qonun faqatgina rasmiy ifodaga aylangan. Ana shu ifodaning mazmuni esa Maltusning «yer yuzida insoniyatning kо`payib

ketishi» qonunini anglatadi. Langening bu fikrini Marks Kugelmanga yozgan xatida, (1870 yil 27 iyun) va Langening о`ziga yozgan xatida (1865 y. 29 mart) tanqid qiladi. Neokantchilikning marburg maktabi. German Kogen (1842-1918) - neokantchilikning Margburg maktabi asoschisi va rahbari. U Margburg shahri universitetida о`qituvchilik faoliyatini boshlaganligi uchun ham bu maktab falsafiy adabiyotlarda shunday deb ataladi. U 1875 yil F.A.Lange vafotidan sо`ng falsafa kafedrasi mudiri lavozimini egallaydi. 1912 yilda Kogen istefoga chiqadi, Berlinga keladi va umrining oxirigacha shu yerda yashaydi. Margburg maktabining ahamiyati shundaki, Kogen va uning izdoshlari mehnati tufayli Kantning bilish nazariyasi ayrim g`oyalaridan yangi falsafiy tizimning asoslarini tuzishga harakat qilindi. Kogen о`zining ilmiy faoliyatini Kantning asosiy risolalarini talqin qilishdan boshlaydi. 1871 yilda «Kantning tajriba nazariyasi»; 1877 yilda «Kant axloqini asoslash»; 1883 yilda «Cheksiz zarralar tamoyili»; 1889 yilda «Kant estetikasini asoslash»; 1904 yilda «Immanuil Kant»; 1907 yilda «Sof aqlni tanqidiga sharhlar» asarlarini chop ettirdi. Kogen faoliyatining ikkinchi davri uning shaxsiy falsafiy ta’limotini yaratish bilan bog`liq. Aynan ana shu ta’limot neokantchilikning Margburg maktabi falsafasini tashkil qiladi. Shu davrda yaratilgan asarlarida Kogenga nafaqat Kant, Maymon va Fixtening ta’siri, balki Gegelning ham ta’siri sezilib turadi. «Sof bilish mantig`i» (1902), «Sof hissiyot estetikasi» (1912) kabi asarlarda Kogen qarashlari kantchilarning qarashlaridan kо`p jihatdan farq qiladi. Kant falsafasini о`rgana turib, Kogen undagi dualizmni olib tashlashga harakat qiladi. Shu bilan bir qatorda, Kogen Kantning bilish nazariyasidagi hissiyotning ahamiyati tо`g`risidagi fikrini ham olib tashlaydi. Idealizm mantiqiylik nuqtai-nazaridan gnoseologik ta’limot sifatida talqin qilinadi. Xuddi

shunday talqinni Kogen matematika va tabiatshunoslikni «transsendental» asoslash deb ataydi. Kogen fikricha, falsafa ongning borliqqa munosabati masalasidan emas, balki matematika, tabiiyotshunoslik, axloq kabi fanlarning tushunchalarini mantiqiy asoslash masalasidan kelib chiqishi zarur. Shuning uchun ham falsafaning birinchi va asosiy fani bu mantiqdir, aniqrog`i «sof bilishning mantig`idir». Uning maqsadi «falsafiy tizimni asoslashdan iboratdir». Falsafa nafaqat uslubiy jihatdan ilmiy bо`lishi kerak, balki predmeti jihatidan fan falsafasi bо`lishi kerak. Kogen falsafiy ta’limotida Kantning hissiy bilish tо`g`risidagi fikrlari butunlay о`zgartirildi. Kant uchun makon va zamon hissiyot shakllari edi. Kogen uchun esa bunday bо`lishi mumkin emas. Kant uchun makon va zamon 2 xususiyatga ega, ya’ni ular ham hissiyot olamiga, ham aprior bilish apparatiga tegishlidir. Bularning intuitiv, mushohadaviy xususiyati, aqliy bilish mantig`iga, tushunchalar, kategoriyalarga qarama-qarshi qо`yiladi. Kogen bо`lsa, Kantga nisbatan bilishning hamma shakllarini idealizm asosida birlashtirishga harakat qildi. Bu vazifani bajarish uchun Kogen hissiyot bilan aql о`rtasidagi farqni silliqlaydi. Kantning «narsa о`zida»ni hissiyotga ta’siri tо`g`risidagi doktrinasidan voz kechadi. Borliq Kogen uchun kategoriya orqali anglanadigan borliqdir. Makon va zamon ham hissiy intuitsadir. Bunda tafakkurning aprior kategoriyalari va shakllari tufayli «X»ning yangi qirralari va munosabatlari ochib boriladi. Bilish predmeti hech qachon bizga tayyor, tugallangan holda mantiqiy tafakkurdan tashqarida berilmaydi. Bilish predmeti «narsa» emas, balki bilish vazifasidir. Bu vazifani hal qilish cheksizlikka olib keladi, lekin hech qachon о`zining yakuniga yetmaydi. Bunda doim qandaydir «irratsional» qoldiq qoladi, «narsa о`zida» - bu «chegaraviy» yoki oxirgi, hech qachon oxirigacha ochilmagan tushunchadir. Shunday qilib, bu maktabning falsafiy fikrlari, birinchidan, Kant falsafasidagi materializmdan butunlay voz kechdi va dunyoni butunlay ong, tafakkur dunyosiga aylantirdi, ikkinchidan, paydo bо`layotgan yangi fanlarning tendensiyasini aks ettirdi. Kogen idealizmi bilish nazariyasidan tashqari, tajribani va borliqni ham о`z ichiga oladi. «Ong - transsendental nuqtai nazardan о`ylanadigan qonunning

birinchi shakligina emas, balki uslublar yig`indisi hamdir, jumladan, ilmiy tajriba va uning mazmuni hamdir». Tajriba ilmiy bо`lishi uchun turli mazmunlarni bir qonunga birlashtiruvchi qoidaga aylanishi kerak. Ana shu qonunlar va qoidalar yuqoridagi asoslardan kelib chiqishi lozim. Bu yerda Kogen birlik faqat ongda bо`lishini ta’kidlaydi. Moddiylik hech qachon birlik bо`lmagan, moddiylik bu agregatdir. Shuning uchun ham bilish predmeti «narsa» emas, balki predmet haqidagi tushunchadir. Borliq о`zidan о`zi kelib chiqmaydi, balki u dastlab fikrda paydo bо`ladi. Agar fikr «birlamchi fikr» bо`lsa, unda buni bilish - bilishning ibtidosini fikrdan qidirishni anglatadi. Shunday qilib, fikr faqat о`zidagina, uning dastlabki fikrida mavjuddir. Ana shu dastlabki fikr butun borliqning ham asosidir, boshlang`ichidir. G. Kogen - matematik tabiiyotshunoslik haqida. Cheksiz bilish jarayonida va borliqni yaratilishida Kogenning ideali - bu matematik bilishdir. Yangi tabiiyotshunoslik - bu matematik tabiiyotshunoslikdir. Bu jarayon Kant davridan boshlangan edi. Kogenda matematika fanlarning ideali ekanligi alohida ma’no kasb etadi. Shu jihatdan, Kogen matematika haqidagi ta’limotida markaziy о`rinni cheksiz zarrachalar tо`g`risidagi tushunchalar egallaydi. Matematikaning asosiy uslubi esa cheksiz zarrachalarni hisoblash uslubidir. Aynan matematik tushuncha bо`lgan cheksiz zarrachalarda Kogen о`zining idealistik fikrini tasdiqlashga harakat qilgan. Unga binoan voqe’likni biz fikrdan topamiz, hissiyotdan emas va uni aynan hissizlikdan chiqib fikriy boshlang`ichga boramiz. Fanning о`zi esa «mavjudlikning boshlang`ichini hissizlikdan» tashqaridaligini isbotlashi kerak. Kogen fikricha, fan haqiqatdan buni isbotlaydi. Hamma moddalardagi sodir bо`layotgan hodisalarni modda hodisasi sifatida fizika cheksiz zarrachalar harakatidan tushuntiradi, ya’ni hissiyot tomonidan qabul qilinmaydigan atomlar va molekulalarning tanalarini, shuningdek, vaznsiz efirning tо`lqinsimon harakatini ham hissiyot tomonidan bilib bо`lmaydi. Cheksiz zarrachalar tushunchasi borligi tufayli bu narsalar bizga ravshanlashadi, ya’ni fiziklar «materiya»si - his qilinmaydigan haqiqiylikdir, «...materiya faqat gipotezadir». Bu «gipoteza» «о`z

diqqat-e’tiboriga hissiyotni oladi, lekin uni hissiyotning shuurii ruhiy olami asosida tushuntirmaydi, balki matematika uslublari orqali tushuntiradi; hissiyotning shuurini matematika uslublari tо`g`rilaydi». Kogen cheksiz zarrachalar tushunchasini ishlatib, shunga ilova qiladiki, elektr va magnetizm hech qanday hissiyot uyg`otmaydi. Lekin «hozirgi fizika elektrdan butun haqiqiylikni asoslashga urinmoqda». О`z navbatida reallikning haqiqiy kategoriyasi - nafaqat matematikada, fizikada ham cheksiz zarrachalar tushunchasidir. Hamma fizik jarayonlarning boshlanG`ichi cheksiz zarrachalar harakati birligidan iboratdir. Cheksiz zarrachalar tushunchasisiz tabiat qonunini na asoslab, na tushuntirib bо`ladi, fizik nazariya ham, harakat ham bо`lmaydi. Vaholanki, harakat bu uzluksizlikdir, uzluksizlik esa makon va zamondagi cheksiz zarrachalarning benihoya kо`pligini talab qiladi. Hattoki, hissiyotning mazmuni ham, Kogen fikricha, fikrdan, ya’ni – matematik birlikdan iborat. Predmet ham о`zining realligini faqat son orqali ifodalaydi. Son bu fundamentdir. «Real predmetlar о`zining metodologik asosini matematika fanidan, ya’ni sondan topadi». Shuning uchun ham cheksiz zarrachalar tushunchasi ilk asos ahamiyatiga egadir. Shunday qilib, Kogenning falsafiy qarashlarida pifagorchilik qayta tug`ildi. Lekin qadimgi pifagorchilikda sonlar ruhiy xususiyatga ega bо`lsa, Kogen tizimida esa, son - bu kategoriya, tushuncha. Pifagor ta’limotida sonlar borliqning asosini tashkil etadi, lekin bu sonlarni Pifagor tirik, ruhiy mavjudotlar sifatida tushungan. Sonlarga bunday qarash Kogenga mutloq begonadir. Demak, Kogenning son tо`g`risidagi ta’limoti relyativistik funksionalizm kо`rinishini oldi. Hamma tushunchalar nisbiy xususiyatga egadir. Fan taraqqiy etaveradi va bu jarayonda fan tushunchalarining yangi xususiyatlari ochilaveradi. Shuning uchun ham fanning о`zgarmas asoslari haqida gap ham bо`lishi mumkin emas. Margburg maktabining axloqiy qarashlari. Kogen uchun axloq - bu falsafiy fandir. Uning fikricha, «sof bilish mantig`i» matematikaga asoslansa, «sof axloq irodasi» huquq, davlat haqidagi ta’limotga asoslanadi. Kogenning axloqiy qarashlari «axloqiy sotsializm» ta’limotida namoyon bо`ladi. Axloqiy

sotsializmning о`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu jamiyatning «abadiy» harakatidir, lekin u amalga oshmaydi, ya’ni sotsialistik idealga erishish aslo mumkin emas. Kogen axloq tushunchasini huquq tushunchasi orqali ochib beradi. Huquq sohasida esa davlatning ahamiyati mutloqlashtiriladi. Kogen uchun davlat - bu madaniyatning axloqiy tushunchasidir, «tarixiy taraqqiyot maqsadidir». Shunday qilib, sotsializm tushunchasi Kogen fikricha, bu ijtimoiy birlikdir. Bu shunday birlik tо`g`risidagi g`oyaning benihoya, abadiy harakatidir. Ana shu ijtimoiy harakatning maqsadi uslubdir «Harakat hamma narsa, maqsad - hech narsa» dir, - deydi Kogen. Paul Natorp (1854-1924) – neokantchilikning ikkinchi yirik namoyandasidir. Uning asarlari falsafa tarixi, mantiq, psixologiya va ijtimoiy pedagogika sohalariga tegishlidir. «Qadimgi davrda bilish masalasi tarixiga oid tadqiqotlar. Protagor, Demokrit, Epikur va Skepsis» (1884), «Demokrit etikasi» (1893), «Aflotun davlati va ijtimoiy pedagogika g`oyasi» (1898), «G`oyalar tо`g`risidagi Aflotun ta’limoti» (1903), «Dekartning bilish nazariyasi» (1882); mantiq bо`yicha «Aniq fanlarning mantiqiy asosi» (1910) «Tanqidiy uslub sifatida umumiy psixologiya» (1912), «Ijtimoiy pedagogika» (1899) shular jumlasidandir. Nazariy falsafa, Natorp fikricha, «transsendental» mantiqdir. Lekin bilish mantiqdan boshlanmaydi. Mantiq aniq fanlar birligi va xilma-xilligining aprior shartidir. Masalan, matematika «sof tafakkurning» aprior shakllariga asoslanadi. Shunday qilib, Natorp fikricha, aniq fanlar funksional munosabatlar orqali namoyon bо`ladi. Demak, Natorp uchun son tushunchasi, jumladan, matematik operatsiyalar munosabatlar va funksional bog`liqliklarga borib taqaladi. U matematikani idealistik tarzda talqin qiladi. Aniq fanlarning mantiqiy asoslarini tahlil qilib, Natorp matematika, mantiq fanlarining ob’yektiv materialistik talqinlariga qarshi chiqadi. Neokantchilarning vakillaridan yana biri Ernst Kassirer (1874-1945). Uning asosiy asarlari «Substansiya va funksiya haqida tushuncha» (1910), 4 jildlik «Yangi davr falsafasi va fanida bilish masalasi» (1906-1920), «Simvolik shakllar falsafasi» (1923-1929) kabilardir. E. Kassirerning falsafiy asarlarida tarixiylik,

mantiqiylik, gnoseologik masalalar kо`tarilgan. Kassirer fan tarixi taraqqiyotning biron-bir nazariy-falsafiy dunyoqarashining shakllanishi uchun xizmat qiladi, deb biladi. Fan tarixini yaratishda matematikaning shakllangan nazariyasiga tayanadi. Umuman, Kassirer о`zining falsafiy qarashini rivojlantirishda safdoshlarining fikrlariga tayanib, neokantchilik yо`nalishining rivojiga о`zining ma’lum hissasini qо`shadi. Kassirer estetik qarashlari AQSH da 1950-60 yillarda о`z rivojini topadi. Shunday qilib, neokantchilik falsafasi aniq fanlarning falsafiy asosini yaratishda о`ziga xos rol о`ynadi va keyingi, XX asr о`rtalarida falsafiy fikr taraqkiyotiga ma’lum ma’noda hissa qо`shdi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Tabiat falsafasi