Nafosatshunoslikning mushtarak mezoniy tushunchalari - Falsafa - Referatlar

Nafosatshunoslikning mushtarak mezoniy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

w w w . a r x i v . u z Reja: 1. Go`zallik. 2. Ulug`vorlik. 3. Fojealilik. 4. Kulgililik.

w w w . a r x i v . u z Go`zallik- nafosatshunoslikning asosiy tushunchasi. Zero, go`zallik- nafosat olamining mag`zi, bosh xossasi, mohiyati, asosini tashkil qiladi. Shuning uchun bo`lsa kerak, э stetika, nafosatshunoslik, go`zallik falsafasi tarzida ham talqin э tib kelinadi. Go`zallik muammosiga murojaat э tgan barcha mutafakkirlar go`zallik haqida fikr yuritib va uni tadqiq qilish nihoyat darajada mashaqqatli masala э kanligini doimo ta`kidlaydi. Mazkur qiyinchilik, birinchi navbatda, go`zallik tushunchasining o`zaro hech bir umumiyligi bo`lmagan turli-tuman hodisalarning keng doirasiga taalluqliligi bilan bog`liqdir. Go`zal bo`lgan, ya`ni bizda ijobiy tuyg`u qo`zg`atgan narsani ko`rsatib berish nisbatan ancha oson. Lekin nima uchun mazkur narsa go`zal эkanligini tushuntirib berish ancha mushkul. Xuddi shu tarzda go`zallik muammosiga falsafiy yondoshish tarixan shakllangan. Go`zallik bu voqelik (tabiat, jamiyat, san`at) hodisasi bo`lib, aniq hissiy ta`sir o`tkazish orqali insonda jismoniy va ma`naviy kuchlar oqimining ko`payishiga, shodlik, zavqlanish, to`la ma`naviy qoniqish holati vujudga kelishiga imkon yaratadi. Go`zallik doimo foydalidir, lekin bu foydalilik jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilishga mo`ljallangan bo`ladi. Va nihoyat, go`zallik, Shillerning o`rinli iborasi bilan aytganda, inson ozodligining ramzi sifatida ifoda topadi. Mustaqil Respublikamizda эrkin ma`naviyatli shaxs tarbiyasi muhim vazifaga aylangan tarixiy bir sharoitda alohida ahamiyat kasb эtadi. Go`zallik cheksiz xilma-xillikka эga bo`ladi. Tabiatdagi go`zallik ijtimoiy hayot go`zalligidan, foydali amaliy faoliyatidagi go`zallik badiiy ijoddagi go`zallikdan farq qiladi. Lekin go`zallik qanchalik o`zining rango-rangligi bilan ajralib turmasin, ularning barchasi qandaydir umumiy tub belgilarga эga bo`lib, mana shu umumiy tub belgilar tufayli ularning barchasini maxsus ilmiy-falsafiy istiloh-go`zallik tushunchasi orqali talqin эtish imkoniyati mavjud. Inson hamma erda va har qanday darajada mavjud tabiiy hamohanglik bilan to`qnashar эkan, u albatta tabiatning go`zalligidan zavq-shavq oladi, ongli yoki anglamagan holda sevinadi, ma`naviy boylik orttiradi. Ijtimoiy orzuga muvofiq kelish tabiatda insondagi go`zallikdan zaifroq ko`rinadi, ammo bu erda ham o`sha

w w w . a r x i v . u z qonuniyat amal qiladi. Inson tabiatdagi u yoki bu davr, u yoki bu ijtimoiy guruh ijtimoiy orzusiga muvofiq keladigan hodisalarni go`zallik sifatida baholaydi. Hamma vaqt tabiatga nafosatli munosabat va tabiatni nafosatli o`zlashtirish uni «insoniylashtirish», tabiat hodisalariga inson talab-эhtiyojlarini, maqsad-orzularini tadbiq эtish bilan bog`lanib ketgan. Shu munosabat bilan bu erda atoqli yozuvchilarni tabiat manzaralari tasvirini rango-rang bo`yoqlarda inson qiyofasi, orzu-umidlari, intilishlari bilan uzviy-badiiy bog`lab ifodalashlarini эslatib o`tish o`rinlidir. (Oybekning «Navoiy» romani boshlanishi, Qodiriyning «O`tgan kunlar» romanidagi Otabekning Marg`ilonga borib kelishi badiiy tasviri shular jumlasidandir). Insonda tabiatga qanday munosabatda bo`lish tuyg`usi birdaniga paydo bo`lmagan, albatta, u sekin-asta, inson zoti va tabiati rivojlanib borgani sari shakllanib borgan, ibtidoiy san`at manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat hodisalarining go`zal yoki hunuk эkanligini baholamagan, qadimgi ovchi-musavvir o`z diqqat э`tiborini asosan tirikchilik manbai bo`lgan narsalar, voqea hodisalarga qaratgan эdi. (Omon-Qo`ton, Panjikent va boshqa qoya rasmlarni эslang). O`sha paytlarda inson faoliyatining asosiy turi bo`lgan ovchilik o`rniga u yoki u bilan yonma-yon dehqonchilikning paydo bo`lishi bilan, ya`ni inson atrofidagi tabiatni o`zlashtira boshlashi bilan tabiat boshqacha ijtimoiy orzu mezonlari bilan baholanadi, o`lchanadi, inson uchun tabiatning go`zallik va xunuk tomonlari ayon bo`la boshlaydi. Inson kuch-qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratliligi tabiatni эstetik o`zlashtirishning dastlabki bosqichini belgilab berdi. Birinchi paytlarda u o`zida go`zallik va foydalilik tomonlarinig teng-barobar bo`lishini o`zida ifodaladi. Odamlar qurg`oqchilikka qarshi mashaqqatli kurash olib borgan davrlarda er yuzida suv bilan bog`liq bo`lgan hamma narsa go`zallik kasb эtadi. Yil davomida ko`pchilik kunlar yog`ingarchilik bilan o`tgan erlarda quyosh эng go`zal hodisa sifatida qabul qilindi. Tabiatdagi go`zallikka manfaat nuqtai nazaridan yondoshish, odamlarning hozirgi kunda ham asalari va oddiy arilarga berayotgan bahosidan qarama-qarshi his-tuyg`ularga ko`rinadi. Bir vaqtning o`zida ular

w w w . a r x i v . u z ikkalasi ham jon og`ritib chiqishlariga qaramay, odamlar uchun asalarida go`zallik, oddiy arilar hunuklik tasavvurlari bilan bog`langandir. Go`zallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida idrok эtish tushunarli, albatta. Lekin bunday qarash go`zallikning ko`rinishlaridan faqat bittasini o`z ichiga oladi. Biz yashab turgan asrda insoniyat ulkan vayron qilish qudratiga эga bo`lgan ishlab chiqarish kuchlariga ham эga bo`lib qoldi. Shu narsa aniq-ravshan bo`lib bormoqdaki, tabiatga faqat moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatda bo`lish butunlay istiqbolsizdir. Insoniyat hozir tabiatni, atrof-muhitni himoya qilib, undan oqil tarzda foydalanib, ayni vaqtda, tabiiy hamohanglik sirlari ichiga yanada chuqur kirib borib, o`ziga uning yangidan-yangi mo`jizalarini ochmoqda, undan ta`lim-saboqlari olmoqda. Insoniyat tabiat ustidan qozongan g`alabalarini mutlaqlashtirib maqtanish tobora tabiat bilan birga o`zaro aloqadorlikda, ittifoqda bo`lish tomon intilmoqda. Bu holatni Chingiz Aytmatov o`zining mashhur «Kunda» «Plaxa» romanida juda ishonchli tarzda badiiy bo`yoqlarda ifodalay olganlar. San`atdagi go`zallik-эsa hayotdagi go`zallik in`ikosi bo`lib, uning bitmas- tuganmas manbai-voqelikdir. Go`zallik yaratuvchi ijodkorlardan biri aytaganidek, ijodkorning boshqa odamlardan farqi shundaki, u boshqalar fahmlay olmagan go`zallikni hamma erda ko`ra bilish qobiliyatiga эgadir. Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga ko`pincha biz san`atning buyuk ijodkorlari ko`zi bilan qarashga o`rganib qolganmiz. Bizni hayratga soladigan, ajoyib tabiat hodisalari bilan to`qnashganimizda beixtiyor: «Qanday go`zal, Xuddi Van Gogdagidek-a | Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek va h.|» deb xitob qilamiz. Bunday hayratli holatga kelish tasodifiy эmas, chunki Van Gog, Levitan, Rembrant, Goyya va b. O`zlari yashab in`ikos эtgan tabiatni, uning bag`ridagi odamlar va hayvonalrni umumlashtirilgan, ramziy shakllardagi ob`ektiv go`zalliklarini ochib namoyish qilganlar va ularni idrok эtish bilan bog`liq ko`pchilikka xos kechinmalarni ifoda эtganlar.

w w w . a r x i v . u z San`at hayotning beqiyos boyligini va xilma-xilligini, go`zallik va hunuklikni, yuksaklik va pastkashlikni aks эttirishi hamda bu vazifasini aniq эstetik orzu mavqeida turgan holda amalga oshirishi lozimdir. San`atdagi go`zallik ko`p qirrali, ko`p o`lchovli tomonlarga эga bo`lib, ular orasida эstetik orzu belgilovchi ahamiyat kasb эtadi. San`at go`zal va hunuk hodisalarni aks эttirishi mumkin. Lekin uning o`zi hamma vaqt ham go`zaldir, chunki u o`z tarkibiga ajralmas qism sifatida эstetik orzu, ya`ni go`zallikning zaruriy hossasini singdirgan tasavvurni anglatadi. San`at o`zining barcha taraqqiyot bosqichlarida эstetik orzu o`zgaruvchanligini, uning ijtimoiy va milliy jihatlaridan bog`liqligini nozik va sezgir ifodalab bergan. San`atda qaror topgan эstetik orzuning asosiy mazmunini inson go`zalligi haqidagi turli davr odamlari, millatlar, ijtimoiy guruhlar tushunchalari bo`yicha uni qanday qiyofada ko`rish istaklari mavjudligi to`g`risidagi tasavvurlar tashkil эtadi. Ko`p asrlar davomida san`at эstetik orzuni ro`yobga chiqarishning ikki asosiy yo`nalishini ishlab chiqqan. Uning birinchisi –эstetik orzuni ijobiy qahramon timsolini yaratish orqali ro`yobga chiqarish yo`li yo`li tashkil эtadi. Ijobiy qahramon-ijodkor эstetik orzusining, u orqali jamiyatning namoyandasidir. Ilg`or orzularni ularga qarama-qarshi hayot hodisalarini tasvirlash orqali qaror toptirishning ikkinchi yo`li birinchisidan kam bo`lmagansamarali va эstetik ahamiyatlidir. Buyuk so`z ustalaridan biri san`at orzu |ideal|dagi odamlarni эmas, balki ijodkorning o`zida orzu bo`lishini taqozo эtadi, deb haq gapni aytgan эdi. Shunday orzu bo`lgan taqdirda эng mudhish, hunuk, pastkash hayot hodisalarni tasvirlash ham san`at asarlarining ijobiy эstetik qiymatini tushurib yubormaydi. San`atda ilg`or эstetik orzuning bo`lishi san`at go`zalligi bilan bog`liq zaruriy, lekin yagona bo`lmagan omildir. San`at go`zalligi uning haqqoniyligidan ajralmagan holda qaror topadi. Badiiy haqiqat siz san`atda go`zallik bo`lishi mumkin эmas. Haqiqat va go`zallik birligi san`at taraqqiyotining qonuniyatlaridan biridir. Mazkur qoidani nozik fahmlash, ifoda qilar эkan, Shekspir o`zining sonetlarida biri: «Go`zallik qimmatli haqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon go`zallik kashf эtadi», — deb yozgan эdi. Go`zallikni hayot haqiqatidan ajratib

w w w . a r x i v . u z tashlashga har qanday urinish san`atga halokatli ta`sir qilib, uning faol, o`zgaruvchan ahamiyatini pasaytiradi. San`atdagi go`zallikni haqli ravishda shaklli va mazmuniy birligi bilan bog`lab mushohada эtadilar. Kamolotga, go`zallikka intilish ko`p jihatlardan эng muvofiq shaklini izlab topish bilan bog`liq bo`lib, bu shakl yaratilmish narsaning mazmuniga mos kelishini taqozo эtadi. Go`zallik qonunlari bo`yicha yaratish mutanosib shakl izlab topishni o`z ichiga oladi. Shaklning mazmunga mos kelishi san`atdagi go`zallikning mezoni эkanligi haqidagi qoidaga ba`zi bir aniqliklar kiritishimiz bu erda o`rinlilir. Masala qanday mazmun haqida gap borayotganligidadir. Yolg`on, zararli, g`oyaviy buzuq mazmun o`ziga yarasha ifoda topadi, lekin buning natijasida san`at asari go`zalligining mezonlaridan biri biri sifatida qarash mumkin bo`ladiki, agar gap ijtimoiy ahamiyatli, g`oyaviy, ilg`or, hayot haqiqatiga эga mazmun haqida borsa hamda unga muvofiq, barkamol shaklda bu mazmun ifodalansa. Yuqorida bayon qilingan fikr-mulohazalardan hulosa yasab shuni aytish mumkinki, san`atdagi go`zallik, uning kamolot darajasi ko`p tomonli, murakkab tizim birligini anglatib, uning tarkibiy qismlari sifatida tasvir ob`ektining go`zalligi, эstetik orzuning haqqoniyligi va ilg`orligi, voqelikni bilishning haqiqiy va chuqur mazmundor эkanligi, badiiy mahoratning yuksakligi namoyon bo`ladilar. Mazkur omillar orasida эstetik orzu o`zining haqqoniyligi, demokratikligi, insoniyligi bilan belgilovchi, sistema tashkil эtuvchi ahamiyatga molikdir. Ulug`vorlik-nafosatli va ahloqiy mezonlar bilan bog`lanib, nihoya darajada yaqqol va bevosita amal qidadigan nafosatli mezoniy tushunchani tashkil эtadi. Ulug`vorlik ko`llami go`zallik ko`lamidek cheksiz va benihoyat. Ulug`vorlik tabiatda, jamiyatda, inson ishlarida, uning faoliyat mahsulotlarida jamlangandir. Ulug`vorlik belgisiga эga bo`lgan barcha narsalarning, hodisalarning hammasiga hos bo`lgan umumiylik-ularning me`yoriy barkamolligi, shu qadarki, undan tashqarida me`yor qonuni buzilishi mumkin. Ulug`vorlik kategoriyasi odamlar uchun alohida ahamiyatli hodisalar sirasiga kiradi. Bunday hodisalar mohiyatan shu qadar keng ko`lamliki, ular ijtimoiy

w w w . a r x i v . u z taraqqiyotning ma`lum bosqichida to`la o`zlashtirilishi mumkin bo`lmaydi, shuning uchun odamlarni faol harakatga, o`zlaridagi ijodiy imkoniyatlarni ishga solishga doimo rag`batlantiradi. Tabiatda ulug`vorlik baland tog`lar, qudratli sharsharalar, cheksiz okeanlar, moviy mavj urayotgan dengizlar, tubiz osmon va h. k. timsolida namoyon bo`ladi. Bu erdagi umumiylik- ulardagi kengko`lam, ulkanlik, buyuklik, tuganmaslikdir. Tabiatdagi ulug`vorlik insonda o`zidagi zaiflik эmas, balki tabiat bilan qo`shilib ketishga intilish hissini uyg`otadi. Ulug`vorlik hissi o`z-o`zidan nafosatli mazmunga эga bo`lmagan quvonch, hayratlanish, эhtirom, tan berish tuyg`ulvrini o`z ichiga qamrab oladi. Bularga ba`zida qo`rquv ham qo`shiladi, lekin u insonni kamsitmaydi. Balki to`siqlarni engib o`tishga turtki beradi. Ulug`vorlik hissi umuminsoniy, umumiy belgilari bilan birga ijtimoiy shartlangan, aniq-tarixiy tabiatga ham molik bo`ladi. Ulug`vorlikka, ijtimoiy hayotga tarixiy taraqqiyotga alohida ta`sir o`tkazuvchi hodisalar va jarayonlar ham kiritilishi mumkin. Ijtimoiy hayotda ulug`vorlik bilan qahramonlik, mardlik shu qadar qorishib ketadiki, ularni alohida-alohida mushohada эtish ulug`vorlikning asosiy mazmunidan mahrum qilib qo`yish bilan barobar bo`lar эdi Qahramonlikda ulug`vorlikka hos эstetik va ahloqiy birlik ayniqsa to`la va bevosita namoyon bo`ladi. Halq fidoiylari, эlu-yurt jonkuyarlarining qiyofalari bir vaqtning o`zida ham ulug`vor, ham mardona namoyon bo`ladi. Mustaqilligimizning asoschisi, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning hali sho`ro tuzumi hukm surib turgan sharoitda O`zbekistonning mustaqilligini э`lon qilganilarning bu mustaqillikni mustahkamlash yo`lida ko`rsatib kelayotgan qahromonona faoliyati ustivorlikning ajoyib namunasidir. Aqlu qahramonlik ko`pchilik omma tushunchasida odatdan tashqari noyob, nodir, kam uchraydigan hodisalar, lekin u kundalik hayotda, oddiy sharoitda эng sodda, hamma amal qiladigan ahloqiy qoidalar doirasida ham sodir bo`lishi mumkinligining o`zi ulug`vor ahamiyat kasb эtadi. Bu haqda jahon san`ati tarixida birinchi bo`lib, A.P. Chexov aytgan va yozgan эdi. Chexov orzusidagi qahramonlik, mardlik-

w w w . a r x i v . u z ulug`vorlikni kundalik halol mehnatda, ahloqiy aqidalarga doimiy tarzda amal qilishda o`z qadrini topadi. Ijtimoiy va nafosatli orzular bilan birga, ba`zi ulug`vorlik va pastkashlik, qiymatlari ham tubdan o`zgarib bosh xususiyatiga эgadir. Bundan 30-40 yil oldin ulkan zavod, fabrikalar korxonalarning ko`piga bo`y cho`zgan trubalari tutunlari hayotdagi ulug`vorlik tarzida in`ikos эtiladi. Insonga bo`ysundirilgan tabiat qiyofasi ijtimoiy ong tarkibiga singdirilar эdi. Inson-tabiat ustidan, shaxs-to`da ustidan musobaqada ilg`or uchuvchi, konchi, sut sog`uvchi, olim, ishchi-halq ustidan mana shularning hamma-hammasi yaqin kunlardagi bizning ulug`vorlik orzuimizni tashkil qiladi. Bularning hammasi boshliqla o`zboshimchaligi, yoppasiga fidoiylik, yalpi va yakka hokimiyatchilik davlatning shaxs usidan buyruq hukmi zaminida vujudga kelgan ijtimoiy tuzum-sistemasining achchiq orzu-mevalaridir. Tabiat ustidan hukmronlik o`rniga u bilan hamohang bo`lish, ayrim o`zmachilik, ommaviy qaror, yalpi rozilik o`rniga ijtimoiy faol, tashabbuskor, ijodkor shaxsni shakllantirish burch-vazifalarini ado эtish bugungi kundagi ulug`vorlik orzusining asosiy mazmunini tashkil эtadi. Ulug`vorlik o`zining har tomonlama ijodiy ifodasini san`atda topadi, uning barcha tur, xil va ko`rinishlar uchun ulug`vorlik mavzui asosiy tasvir ob`ektlaridan biri bo`lib xizmat qiladi. Shubhasizki, san`atning turli ko`rinishlari, ulug`vorlik tasvirlashning xilma- xil imkoniyatlaridan foydalaniladi, aytish mumkinki, uning ayrim turlari- qahramonlik dostonlari, lirik dostonlar, qahramonlik fojiasi, qahramonlik musiqa asarlari (simfoniya, oratoriya), me`morchilik va yodgorlik san`ati ko`rinishlari ulug`vorlik mavzusini badiiy o`zlahtirish эarayonida vujudga kelgandir. Ulug`vorlik me`morchilikda alohida ahamiyat kasb эtadi. Misr piramidalari, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlaridagi me`morchilik obidalari, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizey o`rta asr gotik bosh cherkovlari, rus cherkov me`morchiligining эng yaxshi namunalari, Rossi, Rastrelli kabi me`morlar yaratgan go`zal binolar mustaqil O`zbekistondagi geografik majmualari, o`zlarining salobati, ulug`vorligi bilan kishini hayratda qoldiradi.

w w w . a r x i v . u z Shu narsani alohida ta`kidlab o`tish joizki, ulug`vorlik tuyg`usiga faqat miqyos o`lchovi bilan эrishilmaydi. Agar ayrim obidalar (Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr piramidalari va sh. k.) o`zlarining miqyoslari ko`lami bilan hayron qoldirsalar, bshqa o`zining alohida nafisligi, nozik ifodasi, hamohangligi, yuksak ruhlanganligi, atrof-muhit bilan uzviy qo`shilib ketganligi bilan alohida ahamiyat kasb эtgan. (Go`ri amir, Shohizinda, Ichan qal`a, Registon maydoni, Mir Arab madrasasi, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bola hovuz machiti va b.) me`morchilik asarlari idrok эtilganda insonda o`zgacha ulug`vorlik tuyg`usi vujudga keladi. San`atda ulug`vorlik fojealilik bilan ko`pincha yonma-yon turadi va namoyon bo`ladi, sirasini aytganda, bu iiki эstetik kategoriya o`rtasida o`ziga xos dialektik aloqadorlik mavjud bo`lib, unda umumiylik va farqli tomonlari ham bordir. Navoiy va Shekspir asarlari, shoshmaqom go`zal me`morchilik obidalari bir vaqtning ham ulug`vorlik, ham fojealilik ruhi bilan sug`orilgandir. Bundan, albatta fojealilik- ulug`vorlik, ulug`vorlik-fojealilikdir degan xulosa chiqarib bo`lmaydi. Masalan, Samarqandning Registon maydonidagi madrasalar, shubhasiz, ulug`vor bo`lishlari bilan birga hech qanday fojeali his qo`zg`atmaydilar. Shekspirning Makbet xonim qiyofasi fojeali, lekin u hech ham tomoshabinda ulug`vorlik tuyg`usi tug`dirmaydi. San`atdagi ulug`vorlik badiiy mazmun va shakl barcha imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda hal qiluvchi rolni g`oya o`ynaydi. Muhim ahamiyatli g`oya yuksak ruhlangan, muukammal shaklning zarurligini yuzaga keltirib, san`at asarining buyuklik darajasini belgilab beradi. Bu holat hayotiy haqiqatni qochishga эmas, unga xizmat qilishga da`vat эtadi. Fojealilik muammosi har doim falsafiy va nafosatli tafakkur э`tiborini o`ziga jalb qilib kelgan. Fojealilik tabiati to`g`risida fikr-mulohaza bildirmagan biror bir mutafakkirni topish amri mahol bo`lsa kerak, chunki fojealilikda voqeiy hayotning эng muhim, chuqur ziddiyatlari va to`qnashuvlari hayot va o`lim, ozodlik va zarurat, aql va tuyg`u, qonun va burch, shaxsiy va ijtimoiy tomonlar namoyon bo`ladilar.

w w w . a r x i v . u z San`atdagi fojealilik haqida fikr yuritganimizda san`atdagi fojeali ohanglar, fojealilik san`ati va nihoyat fojealilik-san`at turi kabi muammolar alohida mushohada qilinishi lozimdir. Deyarli barcha ulkan ijodkorlar yaratgan asarlarda fojeali ohanglar mavjudligini juda ko`p misollarda ko`rib chiqishimiz mumkin. Masalan, M. Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi» va «Mirzo Ulug`bek» asarlarida fojeali ohanglar boshdan oxiriga qadar sezilib (эshitilib) turadi. Mazkur dramalar maxsus fojea asari sifatida yaratilmagan bo`lsa ham, aslida, fojeali ohanglar ularda ustivor darajada ifodalangandir. Shayxzoda kabi ijodkor fojealilik ruhida voqelikni idrok эtishga moyildir. San`atning turi namoyon bo`ladigan fojealilik to`qnashuvlar, qiyofalar, vaziyatlarni эng to`la va chuqur badiiy in`ikos эtish эhtiyojidan kelib chiqadi. Sofokl fojea asarlari, Shekspirnikidan, Shekspir asarlari Rasinnikidan, Rasinniki Vishnevskiynikidan qanchalik farqlanmasin, ular o`rtasida umumiylik bari-bir mavjuddir. Har qanday fojea zaminida alohida fojeali to`qnashuv yotadi va uning эng muhim tomoni bo`lib ko`lamlik, ijtimoiy ahamiyatlilik xizmat qiladi. Gegel fojealilikni bekorga mohiyatli kuchlar to`qnashuvlarining natijasi sifatida ta`riflagan эmasdi, chunki bu to`qnashuvlar kurashining qanday tugallanishi bilan insoniyat istiqboli, taqdiri bog`lanib ketgan bo`ladi. Bu hol fojeaning san`atning falsafiy jihatdan эng hajmli turiga aylantiradiki, unda ijodkorga hayotning insoniyatni butun tarixi davomida hayajonlantiradigan tub masalalarni o`z oldiga qo`yib, hal qilish imkoniyatini beradi. Fojea qahramoni ko`pincha ijobiy tusda tasvirlanadi, u o`z davrining ijobiy orzu- umidlari, u yoki bu qirralarini o`zida mujassamlashtirgan kuchli, yorqin, ulug`vor shaxsni namoyon эtadi. Lekin fojea to`qimasida boshqa turdagi qahramonlar kam aks эttirilgan bo`lib, Shekspirning Makbet va Riyaard SH. Brextning Kuraj-onaga o`xshash qahramonlari o`z taqdirlari bilan tomoshabinda o`ta ziddiyatli his-tuyg`ular qo`zg`aydi. Ular sodir qilayotgan mudhish kirdikorlari qat`iy norizilik, ayrim vaqtda hatto jirkanish va dahshat vujudga keltiradi. Shuning bilan birga ularga achinasan

w w w . a r x i v . u z kishi, chunki qabih, jirkanch sharoit ta`siriga tushib, ular o`zlaridagi go`zal insoniy xislat-fazilatlardan ham begonalashganligini anglaysan. Odatda fojea mazmunida qahramonning mavjud shart-sharoitlarni tubdan o`zgartirishga faol intilishi namoyish эtiladi. Fojea qahramoni bu erda fojeali dramatik harakatning asosiy sub`ekti sifatida amal qiladi. Shuning uchun fojea qahramonning faolligi, o`z orzu-irodasini, hatto o`zini qurbon qilib bo`lsa ham barqaror эtishga intilishi uning mohiyatli belgisini tashkil эtadi. O`z irodasini o`rnatishga intilishida u tarixiy imkoniyatsizlik bilan to`qnashib, xuddi mana shu to`qnashuv, mazkur tarixiy sharoitlarda echimsiz qolib, fojeani yuzaga keltiradi. Yuksak fojea qahramonning mashaqqatli azob-uqubatlari bilan bog`langan bo`lsada, ko`pincha asar uning halokati bilan tugallansada, bari-bir qayg`u va mayuslik эmas, balki yashash va kurash istagi, bu kurashda o`quvchi va tomoshabinda o`zining halok bo`lishini bilib turgan inson uchun g`urur tuyg`usi qo`zg`aladi. Inson ulug`vorligini tarannum эtish hammadan ham ko`proq va yorqinroq san`atning fojea turida ifoda topgandir. Fojeaviylik san`atda rang-barang uslublarda talqin эtilishi mumkin. Bu hol bu janrga xos umumiy xususiyatlarin inkor эtmaydi. Fojea uslubining umumiy belgilari qatoriga keng umumlashtirishlarga intilish, aqliy mazmun boyligi, soddalik va yaxlitlik, hayajon va эhtiroslarning yuksakligi kabilar kiradi. Fojea tarixiy davrning burilish paytlarida, эski ijtimoiy aloqalar va munosabatlar barbod bo`lib, эski siyosiy qarashlar, эstetik va ahloqiy aqida-qoidalar mashaqqatli qayta baholanayotgan sharoitlarda ravnaq topadi. Fojeaning tarixiy shakli-qadimgi dunyo fojeasi (Эsxil, Sofokl, Эvripid) эski patriarxil tartibotlar emirilib, tarixda birinchi sinfiy jamiyat o`rnatilishi jarayonida vujudga keldi. Unga xos bo`lgan «qismat ohangi» tabiiy va ijtimoiy qonunlar haqidagi tasavurlarni aks эttirdi. Qadimgi dunyo odamlari tasavvurlarida insonning qudratli «Qismat» oldindan belgilab qo`ygan balo-ofatlari bilan to`qnashuvi uni muqarrar tarzda halokatga olib keladi. Lekin qadimgi fojea asarlarida ifoda topgan fojeali in`ikos эtish Qismatning taqdir ustidan hukmronligini anglatmaydi. Yunonlar insonning azob-uqubatlari uchun ma`suliyatni uning o`ziga yuklab, katta mardlikka jur`at эtdilar. Zero azob-

w w w . a r x i v . u z uqubatlarning tub sabablari inson irodasi va imkoniyati chegarasidan tashqarida эkanligini yaxshi sezgan bo`lsalar kerak. Qismat bilan taqdir insondan kuchli deb uqtirgan holda, yunon fojeaviy san`ati tomoshabinni unga tan berishga эmas, balki u bilan kurashishga chaqiradi. O`rta asrlarda g`arb xristian mafkurasi fojea ruhiga butunlay qarshi kurashgan bo`lib, bu davrda biror-bir arziydigan bu tur asari yaratilmaganligini bilamiz. Vaholanki, bu davrdagi odamlarning mashaqqatlari va azob-uqubatlari avvalgidan kam эmas эdi. Azob-ug`ubatlarni gunohlar uchun jazo va insoniyatning abadiy nasibasi deb э`lon qilgan xristianlik aslida fojeani ham «ta`qiqlab qo`ygan» эdi. Fojeaning ravnaqi Uyg`onish davrida boshlangan bo`lib, bu vaqtda abadiy va qulamaydigan ko`ringan feodal munosabatlar zamini emirila boshlagan эdi. Insonga, his-tuyg`uli voqealarga mensimay qarash o`rniga insonni ulug`lash, uning cheksiz imkoniyatlarini kuylash insonparvarlik falsafasi qaror topdi. Uyg`onish davri fojeasi эndi yangi tarixiy vaziyatni, qadimgiga nisbatan boshqa shaxs mavqeini ifodalaydi. Agar qadimgi fojeada shaxs hali o`zini jamiyatdan ajratmagan va shuning uchun u yoki bu ahloqiy g`oya namoyondasi sifatida amal qilgan bo`lsa, эndi Uyg`onish davri fojeasida shixsiy эhtiros va iroda bosh ohang sifatida jaranglaydi. Tarki dunyo azobidan, o`rta asr tabaqaviy cheklanganligidan ozod bo`lgan inson o`z irodasini, o`zligini o`rnatishga unga hali ham qarshi turgan voqelik bilan to`qnashadi, oshqa odamlarning orzuva intilishlari bilan muqarrar kurashga kirishadi. Bu erda qismat va taqdirga эndi o`rin qolmaydi, fojea manbai- insonning o`zi, uning er kurrasidagi hayoti, o`z maqsadi sari intilayotgan odamlar to`qnashuvi, ular boshqalarga va o`zlariga nisbatan sodir qiladigan yovuzliklardir. Shunday ziddiyatli qarama-qarshiliklarga boy Uyg`onish davri fojeasi o`zining эng to`la va badiiy qudratli ifodasini Shekspir ijodida topdi. Shekspirda fojealilik butun hayotni, ijtimoiy aloqalar va munosabatlarni qamrab oladi, lekin ularning barchasida inson shaxsi to`laqonli ravishda ifodalanadi. Shekspir feodal tartibotlarni inkor эtish bilan birga tug`ilib kelayotgan tuzumning g`ayriinsoniy tabiatini ham fahmlab olgan ko`rinadi. Unda fojealilik bir tomondan Uyg`onish davrining yorqin insonparvar orzulari, feodal ahloq qoidalari bilan,

w w w . a r x i v . u z ikkinchi tomondan «yog`li asr» bilan to`qnashuv natijasida, boshqacha qilib aytganda, O`rta asr vahshiyligi va burjua yirtqichligi qotishmasi to`qnashuvlari natijasida vujudga keladi.

w w w . a r x i v . u z Adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. O`zbekiston. 1997y. 2. Imomov B. Tragediya va xarakter. Toshkent. 1977y. 3. Umarov Э. Эstetika. Toshkent. O`zbekiston.1995y. 4. Yo`ldoshev S.A. Antik falsafa. Toshkent.1999y. 5. Эstetika. Slovar. Moskva.1989y.

O'xshashlar

Ahloqning mezoniy tushunchalari

Axloqshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalari

Esteteka(nafosatshunoslik) fani predmeti va uning jamiyatdagi tutgan o’rni.

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari