Axloqshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalari - Falsafa - Referatlar

Axloqshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R e ja: 1. Axloqshunoslik mezoniy tushunchalari (kategoriyalari) ibtidosining hissiyotga borib taqalishi. 2. Axloqshunoslik asosiy m e zoniy tushunchalarining mohiyati. 3. Axloqiy tamoyillar, m e `yorlar hamda ularning inson va insoniyat jamiyati taraqqiyotidagi ahamiyati.

www.arxiv.uz 1. Avval biz axloqiy hissiyotlarni axloqiy anglash uchun muayyan ma`noda material ekani to`g`risida bir rov to`xtalib o`tgan edik. Bu haqda mumtoz faylasuflar ham e`tiborga sazovar fikr bildirganlar. Chunonchi, buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud bo`lgan, deb ta`kidlaydi. «Tabiat qonuni borasidagi tajribalar» asarida u shunday deb yozadi: «Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi etkazib berilmasa, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo`ladi va aql bilishin taraqqiy ettirishi borasida tosh, yog`och, qum va hokazo qurilish materiallarisiz me`mor bino qurishda qanchalik ish qila olsa, shunchagina ish bajara biladi». Aqlni ideallashtirish, hissiyotni ikkinchi darajali omil chifatida talqin etish, afsuski, Lokk va unga o`xshash ba`zi mutafakkirlar fikrlarini hisobga olmaslik keyingi davrlarda, ayniqsa, kuchaydi. hegel singari faylasuflar esa butun borliqni mantiqiylashtirish yo`lidan bordilar. L e kin XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, G`arb allomalari bu yo`lning ko`p jihatdan yanglish ekanini angladilar. XX asr mutafakkirlari, ruhiy tahlil falsafasidagi yangi froydchilik oqimining atoqli namoyandalaridan biri Karl YUng shunday deb yozadi: «G`arb kishisi» ruhiy («psixologik», so`zini eshitganida, uning uchun «u shunchaki ruhiy» tarzida jaranglaydi. Uning uchun «psixe» – qalb qandaydir, achinarli darajada kichik, e`tiborga noloyiq, shaxsiy, sub`ektiv v.h... Shu sababli «ruh» (qalb) o`rniga «aql» so`zini ishlatishni ma`qul ko`radi...» Boshqa bir o`rinda: «... barcha metafizik mulohazalar uchun ijodiy zamin aynan qalbning (ma`naviylikning) ko`zga ko`rinmas, etishib bo`lmas tarzdagi in`ikosi hisoblangan ongdir...», degan fikrni bildiradi. Darhaqiqat, «yurak va aql», «hissiyot va ong» bahsida G`arb, ayniqsa, bizning XX asrda, so`zsiz, birinchilikni aqlga, ongga beradi. Yuqoridagi kabi fikrlar istisnoli hollardir. Shu bois axloqshunoslik nuqtai nazaridan muhabbat haqida gap ketsa, uni hissiyot, deb yana buning ustiga, ta`riflash qiyin bo`lgan tuyg`u, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida olib qarashdan cho`chiydilar. Vaholanki, muhabbat aynan axloqiy hissiyot va axloqshunoslikning bosh mezoniy tushunchasidir.

www.arxiv.uz 2. Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o`z «hissa»siga ega. Na ezgulikni, na yaxshilikni, na vataparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo`lmaydi. o`tgan ma`ruzalarning ba`zilarida biz bu tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy Og`ustin, Imom G`azzoliy, Erix Fromm singari mutafakkirlar fikrlarini keltirgan edik. Qo`shimcha qilib shuni aytish mumkinki, u – insonni tashqi va tarns ц endentral olam bilan bog`lovchi, uni yolg`izlikdan olib chiqadigan buyuk kuch. Muhabbatning ob`ekti doimo go`zallik, manfaatsiz go`zallik. U – Ollohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undan-da go`zalroq narsa yo`q. Ayni paytda bir ob`ektni sevgan kishi boshqa ob`ektlarni ham sevmasligi mumkin emas. Deylik, yorga bo`lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Zero «o`z-o`zicha», yakka, «xudbin» muhabbatning bo`lishi mumkin emas. Inson o`zi o`zgaga aylanganida, o`zgani o`ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob` e kt bilan sub` e kt orasidagi farqning yo`qolishi eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nihoyatda go`zal qilib, bir baytda shunday ifodalaydi: Ishqdir ul, nasha`i komilkim, andandir mudom Mayda tashviri harorat, nayda ta`siri sado. Komil nash`a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson axloqiy xayotining cho`qqisi, komillik belgisidir. SHu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: Farhod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek va h. Shuni ta`kidlash lozimki, muhabbat – oliy tuyg`u, shu ma`noda u oliy tushuncha. L e kin uni tuban, quyi narsa – hodisalarga nisbatan ham qo`llash hollari uchrab turadi. Chunonchi, Fromm singari g`arblik mutafakkirlar, ba`zi rus faylasuflari muhabbat tushunchasini o`likka (nekrofil), mol-dunyoga, pulga nisbatan qo`llaydilar. Ularga nisbatan «o`chlik», «ruju», «hirs» singari tushunchalarni qo`llash ma`qul emasmikan?

www.arxiv.uz Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko`pgina tushunchalardek, «juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon bo`lgan ob`ektdan chetlashish, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushidagi tor, «mayda» ko`rinishidir. Nafratning ularga nisbtan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo`lishidir. Ayni paytda, bu tushuncha g`azabdan keskin farq qiladi. U, g`azabga o`xshab, o`z ob`ektini yo`qotishga intilmaydi, undan faqat yuz buradi. Ko`rinishdan, nafrat kishida yoqimsiz taassurot uyg`otsa-da, aslida u asosan illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir. Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u –ijtimoiy hodisa emas, faqat jinsiy muhabbat bilan yonma-yon keladi. Ma`lumki, muhabbat egasi o`z sevgisini va sevgilisini qizg`anib, asrab qolishga harakat qiladi. Ana shu qizg`anish hissa me`yoridan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta`rif- tavsif qilmaylik – me`yorning buzilishi, illat. Mezoniy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik, ezgulik axloqshunoslikdagi eng asosiy kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi – Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi sifatida namoyon bo`ladi. «Ezgu o`y, ezgu so`z, ezgu a`mol» uchligi «Avesto» dan tortib, barcha muqaddas kitoblarda etakchi o`rinni egallashi ham shundan. Ezgulik – inson shaxsining komillikkka, baxtga, jamityani esa yuksak taraqqyoitga etkazuvchi vositadir. U insonning axloqiy faoliyati tufayli muayyanlashadi, yuzaga chiqadi. Uni sinfiylik yohud partiyaviylik qobig`iga o`rash mumkin emas. Chunonchi, «sinfiy dushmanni», ya`ni biror bir shaxsni yoki guruhni faqat boshqa sinfga mansub bo`lgani uchun jisman yo`qotish, qanchalik bo`yab-bo`jalmasin, ezgulik bo`lolmaydi. U tom ma`nodagi yovuzlikdir. Shu bois totalitar tuzumlarda ezgulikni bunday talqin etishning noilmiyligi, soxtaligi hozirgi kunda hammaga ayon. Ezgulik va uning ziddi yovuzlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan o`lchanmaydi, ular ham muhabbat singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega.

www.arxiv.uz Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog`liqligi ham shundan. Shu tufayli u amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o`z ichga oladi. Shuni ham aytish kerakki, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor etmay, aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tushuncha bir-birini tamomila inkor etadi. Na faqat inkor etadi, balki ular orasida hayot-mamot kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida, olamni harakatga keltiruvchi kuch tarzida nomoyon bo`ladi. Ezugulik va yovuzlikning yana bir o`ziga xos tomoni shundaki, bu juftlik tushuncha inson faolyaitini baholash xususityaiga ega. Uni odam bolasining ulug`ligi va tubanligini o`lchaydigan muqaddas torozuga o`xshatish mumkin. Insonning komilligi, jamiyatning takomilga erishgan-erishmagani shu m e zon bilan o`lchanadi. Chunonchi, Stalinning yovuz inson, sobiq sho`rolar ittifoqini esa jamiyat sifatida «yovuzlik saltanati» degan nom bilan atalib kelgani hech kimga sir emas. Ezgulik va yovuzlik haqida gap borganida, yaxshilik va yomonlik nima, bu ikki juftlik mazmunan bir emasmi, degan savol tug`iladi. Bu tabiiy. Chunki hozirgacha bizga ma`lum o`zbek tilidagi barcha axloqshunoslikka doir adabiyotlarda ezgulik va yovuzlik mezoniy tushunchalar sirasiga kiritilmagan, u bor-yo`g`i yaxshilik va yomonlikning sinonimi tarzida taqdim etib kelingan. To`g`ri, yaxshilik tushunchasining ko`gina unsurlari ezgulikdan, ezgulikning ba`zi unsurlari yaxshilikdan joy olishini inkor qilish mumkin emas. Ularning ziddida ham shunday «singishib k e tish» mavjud. L e kin bunday dalilllar aslo mazkur ikki juftlikni aynanlashtirishga asos bo`la olmaydi. Ular orasida qat`iy farq mavjud: ezgulik, yuqorida aytganimizdek, ijtimoiylik xususiyatiga ega, yaxshilik esa unday emas. U asosan shaxsning odobiga, hulqiga bog`liq bo`lgan ijobiy hodisa. Zero unda, mardlik, ochiqko`ngillilik, halollik singari axloqiy me`yorlar tajassum topadi. Biroq u qahramonlik, jasorat, vatanparvarlik kabi tamoyillar darajasiga ko`tarila olmaydi. Misol tariqasida buyuk shoirimiz Alisher Navoiyning faoliyatini olaylik. U surunkasiga ijodiy mehnatga umrini bag`ishladi, xalqi uchun, xalqlar

www.arxiv.uz uchun «Xazoyin ul-maoniy»dek, «Hamsa»dek buyuk asarlar yaratdi. Bu ezgulik – abadiy, zero Navoiy asarlari millionlab odamlarga yuzlab yillar mobaynida zavq- shavq ulashib, ularni komillikka chorlab kelmoqda. Ayni paytda, u ko`plab yaxshiliklar qildi – muhtoj odamlarga qarz berdi, bergan qarzidan kechib yubordi v.h. Uning bu yaxshiliklari, ajoyib ijobiy hodisa bo`lgani holda, o`tkinchilik xususiyatiga ega, shuningdek, qahramonlik ham, buyuk jasorat ham, vatanparvarlik ham emas. Demak, yaxshilikni yirik ijtimoiy hodisa – ezgulik bilan aynanlashtirish to`g`ri emas. Bu ikki juftlikning yana bir farqli tomoni shundaki, ezgulik hech qachon yovuzlikka aylanmaydi, har qanday zamonda, har qanday sharoitda ham yovuzlik bo`lib qolveradi. Yaxshilik va yomonlikda esa bunday emas: biror ob`ektga qilingan yaxshilik boshqa har bir ob`ekt uchun yoki yaxshilik qilgan sub`ekt uchun yomonlikka aylanishi mumkin. Mashhur o`zbek xalq ertaklaridan biridagi ovchilar quvib kelayotgan bo`rini qopga yashirib, qutqarib qolgan dehqonning holatini bunga misol sifatida keltirish mumkin: bo`ri o`ziga yaxshilik qilib, o`limdan qutqargan odamni emoqchi bo`ladi, xayriyatki, tulki dehqonning joniga ora kiradi. Xullas, muayyan ijtimoiy cheklanganligiga qaramay, yaxshilik va yomonlik ham ancha qamrovli mezoniy tushunchalardan. Axloqshunoslikning yana bir qamrovli mezoniy tushunchasi-adolat. Uning ezgulik va yovuzlik hamda yaxshilik va yomonlikdan asosiy farqi shundaki, adolatning o`zi biror bir qadriyatni anglamaydi, lekin qadriyatlar orasidagi nisbatni belgilaydi, ularni baholash maqomiga ega. Shu bois unda jamiyatni tartibga soluvchilik xususiyati bor; unda ham axloqiy, ham huquqiy talablar mujassamlashgan. Uni ma`lum ma`noda miqdor o`lchovchi ham deyish mumkin: u talab bilan taqdirlashni o`lchab turadigan tarozudir. Adolat bor joyda ijitmoiy jabrga, beboshlikka yo`l yo`q. Adolatning mezoniylik xususiyati, ayniqsa, huquqda darhol ko`zga tashlanadi. huquq vazirligining hatto adliya vazirligi deb atalishi, jinoyatga yarasha jazoni belgilovchi, hukm chiqaruvchi idoralarning xalq sudi, odil sud degan nomlar bilan yuritilishi buning dalilildir. L e kin adolatni faqat huqquiy tushuncha sifatida talqin etish to`g`ri emas. U, yuqorida aytganimizdek, keng

www.arxiv.uz qamrovli axloqiy tushuncha. U na faqat fuqorolar orasidagi munosabatlarni, balki davlat bilan xalq, jamiyat bilan shaxs o`rtasidagi aloqalar mezonini ham o`z ichiga oladi. Xalq orasida ming yillar mobaynida odil podsho id e alining yashab k e lgani b e jiz emas. Deyarli bir yarim asr moybaynida adolatsizlikni milliy kamsitishni, milliy iftixor hissining oyoq osti qilinishini, begona irodaning zo`rlab qabul qildirish kabi holatlarni boshdan kechirgan xalqimiz, endlikda, mustaqillikka erishib, adolatli fuqorolik jamiyati tuzishga kirishdi. Adolat bugungi kunda bizning mustaqil, kelajagi buyuk davlatimizning mohiyatini anglatuvchi tushunchaga aylanib bormoqda. Axloqshunoslikning nihoyatda ta`sir doirasi k e ng tushunchalaridan biri vijdondir. Vijdon – Zigmund Froyd ta`biri bilan aytganda, alo men, men ustidan nazorat o`rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi, yuqora darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog`liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning ichki o`z-o`ziga bog`likligini namoyon etadi. Bu ichki bog`liqlik tashqi bog`liklikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma`lum bir vaqt ichida odamning o`z nojo`ya harakati tufayli yuzaga kelgan o`ng`aysizligi bo`lsa, vijdon azobi, bu oddiy o`ng`aysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiylikka e`tiqodning faryodi, talabi, uni qondirmas ekansiz, hech qachon azob to`xtamaydi. Uyat bilan vijdonni, shu bois, dengizdagi muz tog`iga – aysbergga o`xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik. Vijdon ham boshqa ba`zi axloqshunoslik mezoniy tushunchalari kabi baholash xususiyatiga ega. Lekin bu baholash hech qachon ob`ektga qaratilmaydi, u sub`ektning xatti-harakatlarini baholaydi, ya`ni unda sub`ekt o`zi uchun ichki ob`ekt vazifasini o`taydi. Ba`zan jamiyat talablari bilan vijdon o`rtasida ixtilloflar chiqishi mumkin. Bunda vijdon emas, jamiyat talablarining o`tkinchilik xususiyati, ma`lum ma`noda eskirganligi aybdordir. Zero vijdon ko`zga ko`rinmas, lekin ulkan va mutlaq aybsiz axloqiy hodisadir.

www.arxiv.uz Ko`pincha vijdon tushunchasi o`rnida iymon iborasini uchratish mumkin. Iymon aslida diniiy tushuncha. L e kin hayotda vijdon tushunchasining sinonimi tarzida ishlatiladi. Masalan, kimnidir birov «iymonli odam» deganida, uning musulmonlikka iymon keltirgan-keltirmagani haqida o`ylab o`tirmaydi, buning ustiga, u odam musulmon emas, nasroniy bo`lishi ham mumkin. Chunki gap bu erda o`sha odamning dindorligi haqida emas, balki vijdonli, halol, rostgo`y ekanligi to`g`risida ketyapti. Shu ma`noda vijdon bilan iymonni egizak tushunchalar deyish mumkin. Afsuski, odatda, ko`pchilik adabiyotlar vijdon mezoniy tushunchasiga «sub`ektiv» hodisa tarzida qarab adolat, burch, nomus singari tushunchalarni unga qaraganda ijtimoiy ahamiyatliroq deb baholash, ularni, «to`rga chiqarish» hollari tez-tez uchrab turadi. Vaholanki, vijdonsiz odamdan h e ch qachon adolatni ham, burchga sadoqatni ham, or-nomusni ham kutish mumkin emas. Vijdonli odamlargina haqiqiy erkin, demokratik fuqorolik jamiyatini yarata oladilar. Zero vijdon, eng avvalo, o`zgalarga nisbatan burch va mas`uliyatni taqozo etadi. Yana bir muhim m e zoniy tushuncha – burch. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U yuqorida aytganimizdek, vijdon, e`tiqod mas`uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog`liq. Umuman, hayotda insonning har bir xatti- harakati zamirida burch tushunchasi – burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, farzandlik burchi singari keng qamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bo`lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, shifokorlik burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. Burch tushunchasining o`ziga xos jihatlaridan yana biri – uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. Chunonchi, bir tuzum yo jamiyatda ijobiy hisoblangan burch talablari ikkinchi bir tuzum yoki jamiyat uchun salbiy ma`no kasb etishi mumkin. Sobiq sho`rolar fuqarosining o`sha davrdagi mavjud tuzum oldidagi burchi hozirgi kunda o`ta salbiy hodisa sifatida baholanishi bunga yorqin misol bo`la oladi.

www.arxiv.uz Harbiylashgan va o`ta mafkuraviylashgan, ya`ni yagona mafkura hukmronlik qilgan jamiyatlarda esa burch omma hamda shaxs hayotida fojeiy hodisaga aylanadi. O`ta ustalik bilan yo`lga qo`yilgan targ`ibot natijasida bunday jamiyatlar a`zolari oqni – qora, qorani – oq deb qabul qiladilar. Buni umumbashariy milliy qadriyatlarni oyoq osti qilgan beshafqat sho`rolar so ts ializmi yoki fashistlarning milliy so ц ializmi yaqol isbotlab berdi. Yuz minglab, hatto millionlab odamlar aldandilar, k e yinchalik, uzoq yillar mobaynida vijdon azobida yashadilar. Demak, jamiyat qurishda totalitarchilikka yo`l qo`yilishi o`sha jamiyat a`zolarini burchni noto`g`ri tushunishga va buning oqibatida axloqsizlikka olib keladi. Shuni ham aytish kerakki, ba`zi hollarda burch shaxsning ko`pgina mayl- istaklariga qarshi boradi: uni huzur halovatdan turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Masalan, Furqat mustamlakachilar mafkurasiga xizmat qilganida, uning hayoti rohat farog`atda k e chishi mumkin edi. Lekin u Vatan oldidagi, millat oldidagi burchni deb muhojirlikning og`ir qismatiga duchor bo`ldi: uni mustamlakachilar mamlakat hududidan chiqarib yuborib, qayta kiritmadilar. Furqat horijda vafot etdi. Ba`zan burch tufayli odamlar o`z sevgisidan, jon-dilidan sevgan kishisidan kechishga ham majbur bo`ladilar. Xullas, burch axloqshunoslik mezoniy tushunchalari ichidagi eng «qattiq qo`l», eng «shafqatsizi». M e zoniy tushunchalardan yana biri – nomus. Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqadir. Zero nomus mohiyatan shaxsning o`z qadr-qimmatini anglab etishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmasliga munosabati bilan belgilanadi. Goho uni or tushunchasi bilan chalkashtirish, hollari ham uchrab turadi. L e kin aslida, nomusga nisbatan or ancha tor qamrovdagi, nisbatan zalvarsiz tushuncha. Chunonchi, oriyatli odam d e ganda, o`z so`zining ustidan chiqadigan, sadaqa tarzida qilingan muruvvatlardan baland turadigan shaxs tushuniladi. Beor odam esa – o`z sha`niga aytilgan gaplarga parvo qilmay, ishini bajarib ketaberadigan, aytilgan-aytilmagan joylarga suqilib

www.arxiv.uz kiraveradigan surbetnamo kishi. Nomusning esa toshi og`ir – ijtimoiylik xususiyatiga ega, keng qamrovli. Nomus yo`lida inson hatto o`z hayotidan kechishi mumkin, odamlar o`z nomusi, oila nomusi, millat nomusi deb kurashadilar. Bu haqda ko`plab badiiy asarlar yaratilgan. Mehnat, sport singari sohalarda jamoa nomusi ham alohida ahamiyatga ega; shu o`rinda nomus obro` tushunchasi bilan bog`lanib ketadi. Bularning hammasi o`zini hurmat qilish, o`ziga nisbatan atrofdagilarning hurmat-izzatini yo`qotmaslik uchun o`z-o`zini nazorat qilish hissidan kelib chiqadi. Biz yuqorida ko`rib o`tganlarimiz – asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar borki, ular o`z echimini talab qilishi bilan, ya`ni muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, hayotning ma`nosi, singari tushunchalar shular jumlasidandir. Biz ular orasidagi eng qamrovlisi bo`lishi axloqiy ideal tushunchasiga nisbatan batafsilroq to`xtalib o`tamiz. Bir qaraganda, id e alda ham baholash xususiyati mavjudd e k tuyuladi. Lekin aslida u qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud, xayoldagi insonga, voqelika real, mavjud, hayotdagi xodisalar qiyoslanadi, ya`ni bor narsa yo`q narsa bilan o`lchanadi. Z e ro id e al hayotda mavjud bo`lishi mumkin emas – bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, id e al hozirgi zamonda ham, k e lajakda ham bo`lmaydi, uning mavjudlik sharti-o`tgan zamon. L e kin, shunga qaramay, inson id e al sari intiladi, o`z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U inson hayotidagi eng oliy axloqiy talabki, uning bajarilishi shaxsni komillikka etkazadi. Albbata, hayotda bunday bo`lmaydi, lekin inson ana shu komillikni o`ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy komillikka erishadi. Dunyoviy ideal bilan, to`g`rirog`i, ijtimoiy-axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir qaraganda, o`xshashdek ko`rinsa-da, aslida keskin farq qiladi. Chunonchi, musulmonlar uchun-Muhammad alayhissalom, nasroniylar uchun – hazrati Iso, yahudo dinidagilar uchun – hazrati Muso ideal hisoblanadi. Ular ideal sifatida hech qachon o`zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy-axloqiy ideallar esa o`zgarishi mumkin va ko`p hollarda o`zgarib turadi. Masalan, sho`rolar davrida o`sha tuzum asoschisi

www.arxiv.uz Lenin – eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko`pchilik tomonidan shunday qabul qilanardi. Hozir esa «Kuch-adolatda!» degan shiorni hayotining ma`nosi deb bilgan buyuk ajdodimiz Amir Temur ko`pchilik tomonidan ijtimoiy- axloqiy ideal, adolatli davlat rahbarining ideal timsoli tarzida qabul qilinadi. D e mak, muayyan tuzum talablaridan k e lib chiqqan holda, ijtimoiy-axloqiy id e allar o`zgarishi mumkin. Faoliyati niqoblangan axloqsizlikdan iborat bo`lgan. Lenin, Stalin, Hitler kabi ijtimoiy ideallarning umri uzoq bo`lmasa-da, har holda ideal edilar, aldangan ko`pchilik ularni namuna deb bildilar. Bunday salbiy hodisalarga karmay, ideal, umuman, insonniyat jamiyatida, shaxs hayotida ijobiy, yorug` mayoq vazifasini o`tab kelmoqda, bundan keyin ham uning asosiy vazifasi shunday bo`lib qolajak. Chunki idealda har bir inson o`z baxtining hissiyotli irfodasini ko`radi, hayotining ma`nosini unga qarab intilishda deb biladi. 3. Asosiy m e zoniy tushunchalar – kat e goriyalar singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash shakllaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko`zga tashlanadi. Ular jamiyat tomonidan shaxsga qo`yiladigan talab tarzida namoyon bo`lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o`zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarini belgilab beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti- harakatining umumiy yo`nalishini ko`rsatgan holda, ko`pgina axloqiy me`yorlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri – insonparvarlik. U – insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g`oyalar, qarashlar va e`tiqodlar majmui, shaxs erki, kadr-qimmati, uning baxtli bo`lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga engilmas ishonch. Insonparvarlik tamoyilini, Ovro`po Uyg`onish mutafakkirlari dastlab ilgari surganlar, degan fikr mavjud. Aslida, insonparvarlik dastavval Sharqda o`rtaga tashlangan, insoniylik, insonparvarlik degan ma`noni bildiruvchi «namlulu» so`zi bundan 3-4 ming yillar avvalgi qadimgi Somir mix xatlarida uchraydi.

www.arxiv.uz Insonparvarlik – umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi. Uni sho`rolar davridagi sinfiylik nuqtai nazaridan soxtalashtirish proletar diktaturasi va totalitar so ц ialistik tuzum hamda ular ijodkorlarining insonparvarligi haqidagi afsonalar juda qisqa umr ko`rdi. Sotsializm mafkurachilarining bu boradagi say`-harakatlari o`sha davrlardayoq noilmiyligi, yolg`onga sug`orilganligi bilan kishilarning g`ashini keltirgan edi. Bunday insonparvarlikni xalq qabul qilmaydi. Chunki u aynan o`ta mavhum «xalq» tushunchasiga qaratilgan, vaholanki insonparvarlik markazida muayyan shaxs turmog`i lozim. har bir shaxs insoniy huquqlarini ta`minlash uchun kurashish – mana, insonparvarlikning asosiy vazifasi. Bu borada umumbashariy ma`naviy qadryatlarni ustuvor deb bilgan bizning davlatimiz ham mamlakat ichkarisida, ham dunyo miqyosida ko`zga ko`rinarli ishlar qilmoqda. Agar insonparvarlik tamoyili shaxsning barcha insoniy haq-huquqlari himoyasida tursa, ya`ni ancha keng qamrovli va umumiy intilish bo`lsa, erkparvarlik tamoyili uning ma`lum ma`noda muayyanlashgan bir qismi hisoblanadi. Erkparvarlik insonning eng oliy huquqi – erkin, ozod yashash huquqini himoya qilishi bilan muhimdir. Z e ro erksiz inson – asir, erksiz millat – qul, erksiz mamlakat–mustamlaka. Erkparvarlik, avvalo, o`z millati o`z Vatani erki uchun, qolversa, boshqa millatlar va vatanlar erki uchun kurashni xayotining maqsadi qilib qo`ygan insonlar tamoyilidir. Ayni paytda, bu tamoyil keng ijtimoiy siyosiy ma`noda ham qo`llaniladi. Buni erkparvar davlatlar faoliyatida ko`rish mumkin. Odatda, erkparvar shaxslar muayyan davrning qahramonlariga aylanadilar. Zero ular o`zgalar erki uchun o`z erkini, o`z hayotini qurbon qilishdan ham cho`chimaydilar. Buning yorqin misoli buyuk ingliz mumtoz shoiri Jorj Bayron siymosidir. U ingliz bo`laturib, o`z Vatani Angliyada Irlandiya ozodligi, irlandlar erki uchun kurashdi: ko`pchilikning hayrati va nafratiga uchradi, Vatanni tark etishga majbur bo`ldi. o`z yurtida erk uchun kurashish baxtidan mahrum bo`lgan shoir o`zga vatanlar erki uchun kurashga otlandi, Italiyani Avstriya istibdodidan ozod qilish harakatining rahbarlaridan biriga aylandi. Bu haqda u shunday d e b yozgan edi:

www.arxiv.uz Erk uchun Vatanda qilolmasang jang, S e n qo`shni vatanlar erki d e b kurash; YUnonu Rumoning tug`an tut tarang, Boshingni tika bil erk uchun sarkash! Ezgulik yo`lida bo`lsang qahramon, S e n inson erki d e b kurashsang azot, Bir, kuni, sirtmoqdan gar qolsang omon, Jo`mard d e b alqagay s e ni odamzot! Italiyadagi ozodlik harakati mag`lubiyatga uchragach, u qadim Yunonistonni Turkiya zulmidan ozod qilish uchun kurashdi. U Yunonistonda, botqoqlik yonidagi Missolungi shahrida og`ir bezgakdan vafot etdi. Uning o`limi ham istibdodga qarshi shiorga aylandi: qo`zg`olonchilar: «Bayron uchun!» d e gan jangovar hayqiriq bilan jangga otildilar. Benazir, Yunonistonning ozod qilingan qismi general-gubernatori, erksevar qo`mondon va ulug` inson xotirasiga yunon xalqi yigirma bir kun qora qiyib, motam tutdi. Hamma cherkovlarda Bayron haqqiga ibodat qilindi. Darhaqiqat, erkparvarlik tamoyilini hayotining ma`nosi deb bilgan insonlarning ma`naviy umri boqiy, ular kelajak avlodlar uchun ideal bo`lib qoladilar. Eng ma`lum va mashhur tamoyil, bu – vatanparvarlik. U insonning o`z Vataniga muhabbatini, uni asrab-avaylashga bo`lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiy tushuncha. Uni ko`pincha Vatan dushmanlariga qarshi ma`naviy- mafkuraviy qurol sifatidagina talqin etadilar. Aslida esa, bu tamoyilning qamrovi ancha k e ng – u insonparvalikning nisbatan muayyanlashgan shakli. U, eng avvalo, o`z vatandoshlari erkini asrash uchun kurash, inson ozodligi yo`lidan xatti-harakatlardir. Vatan himoyasi, bu – inson himoyasi, millat himoyasi. Lekin bu himoya, yuqorida aytganimizdek, faqat jang maydonida emas, balki barcha sohalarda namoyon bo`ladi. har bir sohada Vatan erishgan muvaffaqiyatlardan quvonch, muvaffaqityasizliklardan qayg`u

www.arxiv.uz hissini tuyush, Vatan bilan g`ururlanish, uning har bir qarich eri, binosining har bir g`ishtiga, qadimiy obidalariga, ilm-fan va san`atdagi yutuqulariga mehr bilan qarash, ularni ko`z qorachig`idek asrab-avaylash – bular hammasi vatanparvarlikdir. Hozirgi paytda yoshlarimizda vatanparvarlik tuyg`usini tarbiyalash, ularni Vatan ma`nosini teran anglab etishga o`rgatish, vatanparvarlik – yuksak axloqiy tamoyil ekanini tushuntirish fanizmning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Yana bir muhim axloqiy tamoyil, bu – millatparvarlik. U ma`lum ma`noda, vatanparvarlik tamoyilining yanada muayyanlashgan shakli. Zero millatni sevish keng ma`noda Vatanni sevish degani. Vatansiz millatning bo`lishi yoki rasmona erkin va baxtli yashashi mumkin emas. L e kin millatparvarlikni millatchilik bilan qorishtirib yubormaslik lozim. Millatchilik o`z millatini ajratib olib, unga buyuklik maqomini berishga intilish bo`lsa, millatparvarlik, boshqalarni kamsitmagan holda, o`z millati ravnaqi uchun kurashish, bu yo`lda, lozim bo`lsa, o`z hayotini ham fido qilish demakdir. U insonparvarlik bilan ham chambarchas bog`liq. Chunki o`z millatini chin dildan s e vmagan odam h e ch qachon boshqa millatlarni s e va olmaydi. Asl millatparvar – milliy o`zligini anglab e tgan inson. U o`z millati bilan faxrlanadi, o`z millati bilan butun jahonning faxrlanishini istaydi. Chunonchi, Navoiy do`ppi bilan to`n kiygan o`zbekni har qanday shoh jamolidan afzal ko`radi: Shohu toju xil`at e kim, m e n tomosha qilg`ali O`zbakim boshida qalpoq, egnida shardog`i bas. Lekin Navoiy shu faxrlanishi, g`urulanishi barobarida o`zgalarga kibr bilan qaragan emas, aksincha, o`zga til vakili bo`lmish Jomiyga bag`oyat hurmat-izzat ko`rsatib, unga, pirim, deb qo`l bergan. Asl millatparvar insonlarning umri millatning umri kabi mangudir. Millat yo`lida o`z jonini tikkan Munavvar qori, Behbudiy, Fitrat, Cho`lpon singari minglab fidoiylarni ham halqimiz hech qachon unutmaydi.

www.arxiv.uz Shuningdek, tinchlikparvarlik, jo`mardlik singari axloqiy tamoyillar ham insoniyat hayotida muhim ahamityaga ega. Chunonchi, tinchlikparvarlik urushning, qon to`kishning har qanday ko`rinishini inkor etadi. Ba`zi ulug`davlatchilik va buyukmillatchilik ruhi hukmron bo`lgan jamiyatlarda tinchlikparvarlar quvg`in qilinadi, turmalarga tashlanadi. Lekin ular o`z tamoyillaridan hech qachon qaytmaydilar. Ular insoniyatni barcha bahsli masalalarini tinch yo`l bilan hal qilishga chaqiradilar, Er yuzida tinchlik o`rnatish uchun tinimsiz kurash olib boradilar. Jo`mardlik tamoyili esa Sharqda qadimdan mavjud. Ovro`poda uni altruizm nomi bilan Ogyust Kont ilimiy muomalaga kiritgan. U kishida o`z qavmdoshiga aychinish hissidan, unga baxt va farovonlik tilash tuyg`usidan kelib chiqadi, mohiyatan beminnat xayriyaga asoslanadi. Bundan tashqari, bizning milliy axloqshunosligimizda o`zbekchilik, mehmondo`stlik kabi tamoyillar mavjud. Ular millatimizning eng yaxshi an`analariga sadoqat tuyg`usidan kelib chiqadi va o`zbek kishisiga xos bag`ri kenglik, do`stga, mehmonga borini bag`ishlashdek fidoyilik xususiyatlarini o`zida mujassamlashtiradi. Ayni paytda, bu tamoyillarni suiste`mol qilishi hollari ham hozirgi paytda tez-tez uchrab turadi. Shunga qaramay, o`zbekchilik va mehmondo`stlik tamoyillari xalqimizning o`ziga xosligini ta`kidlaydi. Jahonning juda ko`p xalqlari bu tamoyillar egasi bo`lmish o`zb e k millatiga doimo ehtirom, havas va hayrat bilan minnatdorchilik bildiradilar. Inson hayotida axloqiy m e `yorlar ham katta ahamiyatga ega. Ular tamoyillarga nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor qamrovli. Ularni kundalik xayotimizda ma`lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari ham deyish mumkin, ular axloqiy talablarning eng oddiy shakli sifatida ro`yobga chiqadi. Halollik, rostgo`ylik, xushmomalalik, boodoblik, kamtarlik singari me`yorlar ayniqsa, diqqatga sazovar. SHuni ham aytish kerakki, halollikni uning dastlabki tor diniy mazmunida-qaysi taom harom-u, qaysinisi halol, degan ma`noda tushunmaslik lozim. U allaqachon umuminsoniy ma`no kasb etgan me`yorga aylangan. halollik, rostgo`ylik vijdon tushunchasi bilan bog`liq, insonning o`zgaga munosabati o`ziga munosabatidek sof bo`lishini talab etuvchi ma`yorlardir.

www.arxiv.uz O`nlab me`yorlar orasida bu ikkisiga to`xtalishimizning sababi shundaki, mustamlakachilik davrida, ayniqsa, sho`rolar hukumronlik qilgan chorakam bir asr vaqt mobaynida yolg`on, aldov, nopoklik, xaromxo`rlik, munofiqlik singari illatlar xalqimizga shu qadar ustalik bilan singdirildiki, hozirgi paytda ko`pchilik odamlar halollik va rostgo`ylik ustidan hatto kuladigan bo`lib qolganlar. So`z bilan ish birligi yo`qolgan, qog`ozdagi chiroyli gaplar hayotga to`g`ri kelmaydi. Lekin bularning hammasi afsuski, odatiy xoldek qabul qilinadi. Shu bois mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq bu illatlarga qarshi kurash boshlandi. hozirgi kunda davlatimiz milliy ma`naviy qadriyatlarni tiklashni, odamlarni halol, insofli, adolatli bo`lishga chaqirishni o`z ichki siyosatining muhim qismi deb bilgan holda ish tutmoqda. Zero ko`z o`ngimizda yolg`on, aldov, ikkiyuzlamachilik nimaligini deyarli bilmaydigan jamiyatlar, millatlar gullab-yashnamoqda. Yaponiya, Olmoniya, Fransiya, AQSH, Buyuk Britaniya singari mamlakatlar shular jumlasidan. Shunday qilib, qisqacha bo`lsa-da, axloqshunoslik mezoniy tushunchalari, axloqiy tamoyillar va me`ryolar nima ekanini, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy xayotida naqadar muhim o`rin tutishini ko`rib chiqdik.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T., «O`zbekiston», 1995. 2. Karimov I.A. Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo`lsin. T., «O`zb e kiston», 1994. 3. Karimov I.A. O`zb e kiston XXI asrga intilmoqda. T., «O`zb e kiston», 1999. 4. Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. «Fidokor» gaz e tasi, 2000 yil, 8-iyun. 5. Aristot e l. Nikomaxova etika; Bolshaya etika.// (Aristot e l. Sochin e niya v 4-x tomax, t-4., M., «Misl» 1983. 6. Gazali Abu Xamid. Voskr e sh e ni e nauk o v e r e . M., «Nauka», 1980. 7. G e g e l G. Filosofiya prava. M., «Misl», 1990. 8. Slovar po etik e . M., Politizdat, 1989. 9. Fromm Erix. Dusha ch e lov e ka. M., «Respublika», 1992.

O'xshashlar

Ahloqning mezoniy tushunchalari

Nafosatshunoslikning mushtarak mezoniy tushunchalari

Axloqshunoslik (etika) fani predmeti. axloqning asosiy qoidalari va kategoriyalari.

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari