Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув Режа : 1.Мустақил Ўзбекистонда ҳуқуқий - фалсафий қарашларнинг тубдан ўзгариши ва ривожи. 2. Ҳуқуқий ислоҳатларнинг моҳияти, уни ўтказишни зарурий шартлари. 3. Демократик тамойилларига асосланган ҳуқуқий давлат мазмуни, унинг барпо этилиши зарурияти. 4. И. А. Каримов асарларида ҳуқуқий давлат шаклланишининг умумназарий фалсафий асослари.

Мустақиллик даврида Ўзбекистонда хуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув Социалнзмдан кейинги муқобилликлар Бугунги кунда барчамиз, Шаркда ҳам, Ғарбда ҳам жаҳон тарихида катга ўзгаришлар бошланганлиганинг гувоҳи бўлиб турибмиз. Дунёнинг аввалги тартиби ва жаҳон-тарихий ривожланиши йўналиишни XX асрда капитализм билан социализм ўртасидаги антагонизм, коммунистик мафкура билан буржуа мафкураси ўртасидаги кураш белгилаб берган. Бу қутблардан бирида юз берган туб ўзгаришлар бошқа қутбда ҳам, шу билан бирга бутун жаҳонда жиддий ўзгаришларга олиб келиши шубҳасиз эди. Шу муносабат билан социализмдан кейинги тузум муаммоси глобал аҳаният касб этади. Социализмдан кейинги тузумнинг хусусияти тарихнинг бундан кейинги йўналишини кўп жиҳатдан белгилаб беради. Гап бутун инсоният цивили-зациясининг ривожланиш йўллари ҳақида бормоқда. Чунки инсоният коммунистик ғояларнинг у ёки бу даражадаги таъсирини бир неча минг йиллардан буён ўз бошидан кечириб келмоқда. Бундан икки ярим минг йил аввал Платон хусусий мулкчиликни енгаб ўтиш ва «амалдаги тенгликка» эришиш борасида ўз лойиҳаларини таклиф этган эди. Бу эса бутун коммунистик ҳаракатнинг асосий ғоясидир. Мана шу ғояга кўра XIX асрда марксистик таълимот шаклланди, XX асрда эса Россияда ва бошқа бир қанча мамлакатларда (хусусий мулкчиликнинг тугатилиши ва ишлаб чиқариш воситаларининг социализациялаштирилишига кўра) социалистик тузум амалда пайдо бўдци ва қарор топди. Социализм тўғрисидаги ҳозирги мунозаралар (бизда ҳам, чет элда ҳам) ҳозирча анча юзаки бўлиб, фикрлар сочилганлиги билан ажралиб туради. Жумладан, соцнализмнинг (назария сифатида ҳам, амалиёт сифатида ҳам) тарихан «хато эканлиғн» ва ўтмиш билан орани оддийгина очди қилиш ҳамда ўзи учун қақнайдир бошқа жозибалироқ ва қулайроқ

истиқболни шартга танлаш воситасида ушбу «хато»ни тузатиш мумкинлиги ҳақидаги тасаввур (бизда ҳам, кўпчилик бошқа собиқ социалистик мамлакатларда ҳам) жуда кенг ёйилган. Башарти социализм тарихии хато бўлса, у ҳолда капитализм жаҳон тарихининг ннҳоясн бўлиб чиқадн ва социализмдан кенин капитализмга қайтнш керак бўлади. Капитализм эркинлик, ҳуқуқ, мулкчилик, давлатчилик ва ҳоказоларнинг жаҳон-тарихий тараққиётининг пировард босқичи ва охирга чўққиси эканлиги тўғрисидаги тасаввурларни XIX аср бошида Гегель ривожлантирди ва ўша даврда бу табиий эди. XX аср охирида эса, гарчи машҳур бўлмасаларда, жуда кўплаб муаллифлар уни ривожлантаришни давом эттиришди. Бутунги кунда айнан мана шу тасаввурларнинг умумий оқимида - Россияда ва бошқа бир қанча собиқ социалистик мамлакатларда социализмни капитаяизациялашга англаб ёки англамай уриниб кўрилмоқда. Бордию социализм, ўзи билан боғлиқ бўлган барча ёвузликларга қарамай, тарихий хато бўлмаса, у ҳолда социалнзмнинг ўз (капитализвдан бошқача) келажаги бўлиши керак ва, бинобарин, бу ҳолатда капитализмга қайтиш тўғрисидаги тасаввур хато бўлади. Социализмнинг коммунизм сингари давоми ҳамда келажаги йўқ ва бўлиши мумкин эмаслиги аниқ-равшан. Социализм ҳақиқий бўлмаганлиги учун эмас, балки коммунизм хомхаёл бўлиб чиққашшги учун шундайдир. Совет намунасидаги социализмга келганда эса, шуни айтиш керакки, бу - энг ҳақиқий, пролетар-коммунистак, изчил марксча-ленинча социализм ва, шу боис сталинча социализм, мумкин бўлган бирдан-бир аксилкапиталнстик соцнализмднр. У коммунистик йўналтирилган социализмнинг асосий ғояси - хусусий мулкчиликнинг инкор этилишини мантиқий ниҳоясига тўлиқ етказиш ифодасқцир. Шу сабабли ишонч билан айтиш мумкинки: моҳият эътибори билан бошқа социализм ҳам, коммунизм ҳам йўқ ва бўлиши мумкин эмас. Бизнинг социализмнинг жаҳоншумул тарихий аҳамияти, энг аввало, мана шундан иборат.

Ундан фарқли равишда «буржуа социализмн»нинг ҳар хил шакллари («швед социализми» ва ҳоказолар), гарчи ислоҳ қилинган ва замонавийлаштирилган бўлса ҳам, капитализм доирасидадир. Бундай «социализм»нинг мазмуни шундан иборатки, ривожланган ва бой капиталшм хусусий мулкчи-лик тузумининг ўзини мустахкамлаш учун, ишни ҳақиқий социализмгача олиб бормаслик учун мулкдор бўлмаганлар фойдасига мулкдорларни камситиш йўли билан ўзига хос ўлпон тўлайди. Бироқ бу, айтиш мумкинки, уларнинг социализмгача бўлган қийинчиликларидир. Бизнинг муаммоларимиз эса, аксинча, социализмдан кейинги, яъни мутлақо бошқа ижтимоий-тарихий даврга тегишли ва мутлақо бошқа мазмунга эга муаммолардир. Ижтимоий соцналистнк мулкнн зарур даражада ҳуқуқий равишда жамият барча аъзоларининг индивидуаллаштирилган мулкига айлантириш социалистик ўтмишга эга бўлган ва, маълум бўлишича, коммуннстик келажаги йўқ жамият учун белги-ловчи аҳамиятга эгадир. Бизнинг ўтмишимизнинг келажагимнзга ҳал қилувчи таъсири айнан мана шу муҳим бақдда жамланган. Социализмда (у яхши ёки ёмон эканлиги - бошқа масала) унинг ўзи томонидан тайёрланган, социалистик тузумнинг қарор топиши жараёнида жаҳоншумул-тарихий ўзгартиришлар билан мувофиклаштирилган, социализмнинг тарихан пайдо бўлишининг объектив мантиғига мос бўлган, социализмни давом эттирадиган, енгиб ўтадиган, уни диалектик равншда «олиб ташлайдиган» ва, шу билан бирга, унннг якунларини реал мумкин ва зарур бўлган келажак учун қайта ўзгартирадиган келажак бўлиши мумкинлиги ҳақидаги оддий туюлган ҳаммабоп фикрни соғлом ақл келтириб чиқаради ва объектив тахлил эса тасдиқлайди. Соцналистик мавр тарихда ўзининг қора ншнни қилнб бўлди ва энди у кетнши керак. Социалнзм бартараф этнлнши ксрак. Бунинг фурсати келди. Бироқ ушбу муаммони «Карфаген принципи» бўйича ҳал этиш, яъни механик тарзда йуқ қилиш мумкин эмас. Социализм (сўз айнан

$коммунистик социализм ҳақида бормоқда) ғояси талабларини зарур равишда цивилизацияли (яъни иқтисодий-ҳуқуқий) шаклда қондирмасдан, аксилкапиталистик социализмнинг мантиғи, унинг та-рихий ўрни ва аҳамияти билан ҳисоблашмасдан туриб уни бартараф этиб бўлмайди. Инсоният тарихидаги ушбу энг кескин ва оғир участканинг мазмуни устидан шунчаки чизиқ тортиб ташлаб бўлмайди, Бунда жаҳон тарихининг асаб торлари уриб турибди, эркинлик ва тенглик тараққиёти учун .тарихий кураш шунга олиб келди, тарихий ҳаракат векторига шу ерда тузатиш киритилмокда, келажак тархи мана шу ерда белгиланади. Ёки - социализм томонидан тайёрланган, ҳақиқатан ҳам янги томон олға бориш, ёхуд - капитализм томон ортга қайтиш керак. Капнтализм ва социализм бир-би- рига прннципиад жиҳатдан мувофиқ келмаслиги туфайли учинчи йўл (капигализм ва социализмни қовуштириш йўли) йўқ, Ушбу номувофиклик назарий жиҳатдан марксизмда, тарихий-амалий жиҳатдан реал социализмда ўзининг энг изчил ифодаси ва аксини топди. Мустақил Ўзбекистонда ҳуқуқ фалсафасининг ривожла ниши Мустақил давлатчиликни қўлга киритиш буюк тарихий воқеа-дир. Ҳуқуқ фалсафасининг тарихи зиддиятларга бой ва унга бўлган муносабат ҳам хшша-хилдир. Чор Россияси даврида ҳуқуқшунос олимлар қуқуқ фалсафасига оид асарлар, ўқув қўллапмалари яратган ва Русиянинг нуфузли дорилфунуиларида ҳукук. фалсафаси мустақил фан сифатида ўкитилган. Айниқса XVIII асрда ма г жур фан ривожланишида бошланғич босқич булди дейишими-з мумкин. 1 Собиқ иттифоқ даврида ҳуқук, фалсафаси мустақил курс сифа-тида ўкитилмади. Бу даврда мафкуралашган фалсафа ҳуқук фалса-фасининг хам ўрнини босиши керак эди. Умуман ўз вақтида кнбер-иетика, генетика ғайришший фан дейилгаиидек ҳуқуқ фа.исафаси \ам ана шутгдай фанлар сирасига хуфёна киритилган фанлардан би-ри эди. Натижада, олий$

маълумотли мутахассислар х,укуқни, фалса-фа курсининг "тарихий материализм" иомли иккинчи к,исмида, иж-гимоий онг шаклларидан бири эканлигини ёд этиш билан чекланар эдилар. Ҳуқуқ фалсафаси ҳуқукни рухий, маънавий, мафкуравий олам сифатида ўрганади ва уни реал воқеликка мос келиши муам-моларинн тахднл этади. Хукукқа бундай ендошув, табиийки мавжуд мафкурага зид бўлиб, ҳуқуқнинг идеалистик фалсафаси ҳисобланар эди. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши ҳуқуқ фалсафаси-нинг ҳам мустақил фан сифатида шаклланипшга ва ривожланилшга тўла имконият яратиб берди. Мазкур соҳада олиб борилаёгган ил-мий назарий тадқиқотларни ҳам жоплаитириб юборди. Кўштаб олий ўқув юртларда ҳуқуқ фалсафаси курсини талабакарга ўқитиш йўлга қўйилган ва бу билан боғлиқ бўлган услубий-ташкилий тадбирлар амалга оширилмокда. Республиканинг етакчи ҳукуқшунос олимлари А.А. Азизҳўжаев, Ғ, Абдумажидов, X, Бобоев, 3. Исломов, X. Рахмо-нқулов, М. Рустамбоев, А.Х. Саидов, X. Одилқориев, У. Тожихонов, Ш.З. Ўразаев, М.М. Фашиев ва бошкаларнинг илмий та-дқиқотларида ҳуқуқнииг фалсафий муаммолари таҳлил этилган. Файласуф олимларимиздан С.А. Абдухолиқов, Р.З. Жумаев, Н.Жўраев, А. Жалолов, Қ.Х. Назаров, А.Очилдиев, С. Отамуродов, И. Сайифназаров, Б. Тўраев, Т. Тўйчисва, С. Шермухамедов, Н. Шсрмухамедова, Ф. Мусаев, И. Эргашев, А. Қоднров, Х.Ф. Хайда-ров ва бошқаларнинг тадқиқотларида ҳуқуқ фалсафасининг у ёки бу жиҳатлари ўз ифодасини топмокда. Хуқуқ фалсафасининг асосий йўналишларидан бири бўлган ҳуқуқий аксиологиянинг моҳинтини билишда тарихчи олнм Қ.Х. Наааровнинг қадриятлар фалсафаси, яъни аксиологая фалсафасига бағипшапган тадқиқотлар алоҳида аҳамиятга эга бўлади. С. Абдухолиқов ҳуқуқ фалсафаси ва дин фалсафасининг муш- тараклиги билан богаик, муаммоларга бағишланган докторлик дис- сертациясини химоя қилди. "Жамият қонунлари-ислохотлар жараён-ларини

билиш ва бошқариш омшш", мавзусида докторлик диссерта-цияии Х,Ф. Хайдаров мувафак,к,иятли химоя кллди. Ўзбекиегон Рес-публикасида сиёсий тизимни янада мустаҳкамлаи! ва қуқуқий давлат шаклланишига оид масалалар билан боғлиқ булган ҳуқуқ фалсафа-сининг бошқа бир йўналишига етакчи сиёсатшунос олим Р.З. Жу-маевнинг докторлик диссертацияси, монографиялари ва илмий-назарий тадқиқотлари багашланган Ф. Мусаев бевосита ҳукук, фал-сафасининг моҳияти ва мазмуни, таркиби ва унинг юртимизда қу-қуқий давлат ва демократик жамият қуришдаги аҳамияти, ҳамда бу борада црезидентимиз И.Каримов асарларила олга сурилган юяла-рининг Ўзбекистонда ҳуқуқ фалсафасинипг ривожланишидаги ахамиятига бағишланган докторлик диссертацияси устида илмий та-дқиқотлар олиб бормокда. Ш. Мамадалиевнннг луқуқ фалсафасининг муҳим муаммоларидан бири, халқ хокимиятчилиганинг ижти-моий-фалсафий жнҳатлари, Ўзбекистоқца унинг қарор топиши ва ривожланиши билан боьтшқ идмий ишлари ҳам эътиборга молиқдир. Мана шу қисқа тарихий даврда мустақилликниш кейинги йил-ларида республикамизда ўнга яқин номзодлик диссертациялари ҳукуқ фалсафасининг у ёки бу жиҳатларининг илмий таҳлилига бағишлангандир, вақтли матбуотда ҳуқуқ фалсафасига кенг илмий жамоатчиликнинг диккатига қаратилган оммабоп мақолалар х,ам эълон кдоинмокда. 1 Айниқса, 2003 йил ноябрь ойида М.Улуғбек номли Узбекистон Мшший Унивсрситстида Москвалик юрист, ака-демик В.С. Нерсесянцнинг Москвада нашр этилган "Философия права" (1998) олий ўқув юртлари учуп тайёрданган дарслигини ўзбек тилига нашр этилиши ва шу муносабат билан бўлган такдимотда, Узбекистонда ҳуқуқ фадсафасининг ривожлаптирилиши билап боғлиқ бўлган мухим фикрлар ўртага ташланди. Мазкур дарс-ликни таржимаси ва унинг чоп этилиши бевосита республикамизда хуқуқий - фалсафий фанларнинг ривожининг жонкуярдаридан бири проф. А.Сашюв раҳбарлигида амалга оширилган бўлиб, мазкур фан-нинг республикамиз

$олий ўкув юртларида ўқитишнинг самарадорли-гини оширишда МУХ . ИМ воқеа бўлди. 2 Модомики биз қуқуқий давлат кураётган эканмиз, ҳуқук. фал-сафасини олий ўқув юртларида ўқитиш - бу объектив заруриятдир. Чунки ҳуқуқий онг, ҳукуқий маданият ва ҳуқукяй тафаккурни шакллантирмасдан туриб, ҳуқуқий давлат куриб бўлмайди. ҳуқуқий давлатни яратувчилари эса, табиийки, аввало чуқур ҳуқук.ий бшшмга эга бўлгп, \укукий тафаккур соҳиблари, ёшлардир. Республикамизда юридик фанлар ўқитилаётган олий ўқув юрт-ларида ва Ўзбекистон Миллнй Университетида фулсафа ва ҳуқуқшунослик факультетларида ҳуқуқ фалсафаси курси бўйича па-мунавий ўкув дастури тайёрланди ва шу дастур асосида ўқув маииулотлари олиб борилмокда. 3 Хукук, фалсафасини ўрганишда унинг кўпдаражалилик харак-терини ҳисобга олмоқ зарур бўлади. Яъники, ҳукуқ фалсафасининг Илмий-назарий тадқиқотлари билан унинг олий ўқув юртларида ўқитишнинг услубий масалари айни бир нарса эмас. Хукук фалса-фасини содда ва талабалар қалбига етиб борадиган мақрмда ўкитиш мақсадга муофиқ деб билмиз. Бунинг учун эса, аввало мавжуд дас-турларни қиёсий ўрганиб, рсспубликамизнинг етакчи юристлари ва файласуфларнинг \амкорлигининг натижаси улароқ, олий ўқув юрт-ларининг ноюридик мутахассисликлари учуи иамунавий дастур яратмоқ хозирги давр талабидир. табиийки, бу борада бой тажриба-га эга бўлган мутахасиссларнинг ўзаро қамкорлиги ва ҳамжихатлиги, ҳамфикрлиги муҳим омил ҳисобланади. Президентимиз И.Каримов республикамизнинг етакчи юристлари билан учрашувда давлат ва ҳукуқнинг умумий назариясн тарихига оид давр талабига мос кела-диган дарсликлар, қулланмалар яратишни юристлар, сиёсатшунос-лар, файласуфлар олдига муҳим вазифа қилиб қўйган эдилар. Истиклол фалсафаси, ўзбек миллий қадриятлари жахон ҳуқуқ фалса-фаси ютукларшш ўзда мужассам этган ҳукук фалсафасини яратиш мазкур соха мутахассисларининг олдида турган вазифалардандир.$