Ўзбекистон мустақиллигининг назарий – фалсафий масалалари - Falsafa

Ўзбекистон мустақиллигининг назарий – фалсафий масалалари

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон мустақиллигининг назарий – фалсафий масалалари Режа: 1. Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёти ва унинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Мустақилликнинг фалсафий муаммолари. 3.Миллий маънавий ва ижодий тафаккур. Жамият янгиланишининг бош омиллари

Таянч тушунчалар: Цивилизация, жахон цивилизацияси, жахон хамжамияти, цивилизацияли ривожланиш, мустакил ва эркин тараккиёт, иктисодий ривожланиш концепцияси, мулк, мехнат, мехнатга муносабат, ракобат, фойда, киймат, маънавият, планетар онг. 1. Ўзбекистон мустақиллигини сиёсий, иқтисодий, маънавий- маърифий, борингки, ҳаётнинг жамики соҳаларида мустахкамлаш манфаатлари фалсафа фанига янгича методологик ёндашувларни қарор топтириш, назарияга доир муаммоларни ҳал қилишни тақоза этаётганини англаб олиш мақсадга мувофиқ. Бир асрдан зиёд мустамлакачилик тартибларида яшашга мажбур бўлган Ўзбекистон халқлари сиёсий мустақилликка эришгач, тараққиётнинг янги босқичига ўтдилар. Бу босқичнинг мураккаблиги ва ўзига хослиги шундаки, тоталитар давлат тузими ва унинг махсули бўлган маъмурий – буйруқбозликка асосланган бошқарув тизимидан ҳар бир инсон хақ - хуқуқига кафолат бўладиган хуқуқий демократик давлат тартиботлари, жумладан, кучли давлатдан ўзини - ўзи бошқарадиган кучли жамиятга ўтиш тарихий зарурият бўлиб турибди. Сўнгра, мулкнинг давлат манополиясидан хусусий мулкчилик устивор бўлган ва бозор иқтисодига асосланган янги муносабатларни шакллантириш ҳам назарияда ва ҳам амалиётда илгаригидан тубдан фарқ қиладиган янгича қарашлар, янгича нуқтаи назарларга кучли эҳтиёжни юзага келтирмоқда. Буларнинг барчаси инсон омили билан боғланиб кетишини назарда тутсак, кишиларимиз тафаккур тарзини, дунёқарашини ўзгартириш ҳаёт тақозаси бўлиб турганига гувоҳ бўламиз. Янги вазият, мустақил миллий давлатнинг фаол сиёсати туфайли ўзгараётган социал муҳит индивидлар ва ижтимоий онгга таъсир этиб, ҳар бир одамнинг борлиқ ва ижтимоий ҳаёт ҳақида жиддий ўйлашга мажбур этмоқда; шу жараёнда хилма-хил фикрлар, ғоялар, қарашлар юзага келиб,

одамлар ва уларнинг турли уюшмаларини у ёки бу масалада ижодий фикрлашга, ўзи, ўзлиги, бугуни ва келажаги ҳақида жиддий қайғуришга, демакки, турмушнинг янгича тарзларига ўтиб олиш учун ўйлашга даъват этмоқда. Шу аснода жамиятда янги бунёдкор синф – мулкдорлар синфи шаклланиб, улар сиёсий, иқтисодий, хуқуқий, маънавий-аҳлоқий муносабатларга кучли таъсир ўтказа бошламоқда. Ўтиш даври қийинчиликлари ва уларни мардонавор енгиш заруриятини ҳар бир одам англаб етиши, бу жараёнда фаоллик кўрсатиши учун назарий-фалсафий масалаларга биринчи даражали аҳамият бериш зарур бўлиб турибди. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлиш имконини қўлга киритди. Инсоният тараққиётининг бугунги ҳолати замонавий цивилизациянинг асосий тамойиллари билан узвий боғлиқ. Республикамизнинг умуминсоний цивилизация билан уйғунлашуви ҳам кўп жиҳатдан ана шунга боғлиқ. Ҳозирги пайтда инсоният ўз ривожининг янги босқичига кўтарилди. У ўзида моддий ишлаб чиқариш ютуқларини, инсоният томонидан орттирилган тажрибаларни, жаҳон миқёсида пайдо бўлган муаммоларни оқилона ҳал этиш йўллари ва усулларини мужассамлаштиради. Жаҳон цивилизацияси деганда Шарқ ва Ғарб цивилизациялари, минтақавий ва ҳудудий цивилизацияларнинг яхлит, бир бутун ижтимоий тизими бўлган умуминсоният, сайёрамиздаги жамият тушунилади. Бу тушунча, умумий маънода, заминимизда яшаган барча одамларнинг умумий макони бўлган Ер юзидаги ҳаёт, тарихнинг ҳамма даврларида мавжуд бўлган давлат, жамият, халқ ва миллатларнинг умргузаронлик қилиши билан боғлиқ жараёнлар мажмуасини ўзида акс эттиради. Бугунги таҳликали дунёда инсониятнинг эсон-омон яшаб қолиши ва келажакда бахтиёр бўлиши жаҳон цивилизациясининг асосий мақсади ва йўналишига айланиб қолди. Республикамизда бу соҳада амалга оширилаётган ишлар бутун дунё ҳамжамияти фаолияти билан ҳамоҳанг кечмоқда. Зеро,

жаҳон цивилизацияси халқлар ва миллатлар, давлатлар ва турли ҳудудий цивилизацияларнинг умумий тизимидир. Айримлик, ўзига хослик ва умумийлик ўртасидаги муносабатни теран англаш ҳозирги замон жаҳон цивилизациясининг шаклланиш ва ривожланиш хусусиятларини фалсафий идрок этишга имкон беради. Ер юзидаги ҳар бир мамлакат жаҳон цивилизацияси деб аталадиган яхлит тизимнинг турли таркиблари бўлиб, уларнинг ўзаро таъсири, ҳамкорлиги бу цивилизациянинг такомиллашуви, барқарор яшашига имкон беради. Тўғри, бу тизим таркибида Америка, Россия, Хитой, Япония каби салмоқли таркиблар ҳам бор. Улар кўп жиҳатдан жаҳон тизими тараққиётига таъсир кўрсатади, муайян жараёнларнинг йўналишларини белгилайди. Аммо бу тизимда ҳар бир давлатнинг, кичкина Ватикан ёки Лихтенштейндан тортиб Германиягача, Андорра ёки Монакодан токи Франциягача ўз ўрни, ўзига хос таъсир кучи ва доираси бор. Шу маънода, уларнинг ҳар бири, ҳудудининг катта-кичиклиги, аҳолисининг сони қанчалигидан қатъи назар, Бирлашган Миллатлар Ташкилотида тенг овозга эга. Демак, таркиблар тизимда муайян тарзда амал қилгани сингари ҳар бир мамлакат жаҳон цивилизациясига тенг ҳуқуқли аъзо ва муҳим элемент сифатида кириб боради. Жаҳон ҳамжамияти ўзида умумийликни, ҳар бир мустақил мамлакат эса айримлик ва ўзига хосликни ифодалайди. Бу ҳолда Осиё ёки Марказий Осиё мамлакатлари хусусийликни акс эттирса, Ўзбекистон алоҳидаликни ифодалайди. Ўзбекистон мустақилликка эришганига кўп бўлмаганига қарамай, жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга. Унинг Марказий Осиёдаги мавқеи эса бу минтақанинг асосий тараққиёт йўналишларини кўп жиҳатдан белгилайди. Ҳар бир халқ, миллат ўзининг бетакрор, ноёб хусусиятларини сақлаган ҳолда мустақил ривожланади ва жаҳон ҳамжамиятига қўшилиб боради. Бундай қўшилиш кўпқиррали, ранг-баранг бўлиб, у ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий, ҳуқуқий, давлатлараро муносабатларни қамраб олади.

Жаҳон ҳамжамиятига қўшилиш табиий-қонуниятли жараён бўлиб, ҳар бир мамлакатнинг ҳар томонлама тараққий этиши, ер юзида умумий хавфсизлик, тинчлик ва фаровонликни таъминлашга, табиий ресурслар, илм- фан ва техника ютуқларидан кенг фойдаланишга, экологик мувозанатни таъминлашга имкон беради. Мустақил тараққиёт йўлига ўтган халқларнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши, умуминсоний қадриятларнинг устуворлигини эътироф этиш, халқаро ҳуқуқ меъёрларига амал қилиш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя этиш, демократия тамойилларига амал қилишда яққол намоён бўлади. Жаҳон цивилизациясига қўшилиш натажасида нафақат иқтисодий соҳада, балки халқлар маънавияти, сиёсати ва дунёқарашида ҳам муҳим ижобий ўзгаришлар рўй беради. Бундай жараёнга тушган халқлар ўртасида бир-бирига ишонч, ўзаро ҳурмат, ҳамкорлик ҳамда содир бўладиган зиддият ва ихтилофларни ўзаро келишув, консенсус асосида ҳал қилишга интилиш вужудга келади. Бир-бирининг маданий ютуқлари, қадриятларидан, тажрибаларидан баҳраманд бўлиш хоҳиш-истаги шаклланади. Халқларнинг бир-бири билан жипслашиш тенденцияси яхлит, бир бутун цивилизацияни, инсониятни эъзозлаш каби сайёравий онгни шакллантиради. Яъни миллийлик ва умуминсонийликнинг уйғунлиги жаҳон цивилизациясида яққол намоён бўлади ва дунё ҳамжамиятининг ҳаракат дастурига айланади. Ўзбекистон ва жаҳон. Мустақил Ўзбекистоннинг жаҳон цивилизациясига қўшилишининг фалсафий-методологик муаммоларини ўрганиш ниҳоятда муҳим. Ўзбекистон ўзининг кўп асрлик миллий давлатчилиги, маданияти, илм-фани, санъати, ўзига хос ва бетакрор ҳаёт фалсафаси билан жаҳон цивилизацияси ривожига муҳим ҳисса қўшди. Ўзбек халқи жаҳонга фан, санъат, фалсафа, тиббиёт, сиёсат, ҳуқуқ, тарих соҳаларида ўлмас асарлар яратган, буюк алломаларни берган. Бироқ мустамлакачилик йилларида рўй берган қуйидаги жараёнлар халқимизнинг жаҳон цивилизациясига қўшилиши учун имкон бермаган: - ўз миллий давлатчилигига эга бўлмаганлиги;

- миллий маданиятнинг табиий ривожланиш имконияти чекланганлиги; - мустабид тузум мафкурасининг тазйиқи остида дунёдан узиб қўйилганлиги; - тарихи, она тили, маънавий меросидан бегоналашиш аломатлари пайдо бўлганлиги; - миллий қадриятлари, анъана ва урф-одатларининг йўқолиб борганлиги, уларни асраб-авайлаш имкониятининг камлиги ва бошқалар. Мустақиллик туфайли Ўзбекистон ўз тараққиёт йўлини эркин танлаш, миллий давлатчилик асосларини яратиш ва жаҳон цивилизациясига қўшилиш имконига эга бўлди. Мамлакатимиз ўз мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ жаҳон цивилизациясига қўшилиш йўлини танлади. Жаҳон цивилизацияси ютуқларидан баҳраманд бўлиш мустақил ривожланиш йўлига кирган давлатнинг дунё ҳамжамиятида ўзига хос ривожланишини таъминлайди. Бинобарин, ҳар бир халқ мустақил бўлганидан кейин ўзининг иқтисодиёти, маданияти, миллий давлатчилик сиёсатини амалга оширади. У ўз имкониятларига таяниб, жаҳон ҳамжамиятига кириб борар экан, бу жараён миллий фалсафада ҳам ўз ифодасини топади. 2.Мустақиллик миллий фалсафанинг негизи, унинг умумжаҳон фалсафий жараёни билан қўшилиши ва уйғунлашувининг энг асосий шартидир. Мустақилликка эришмаган халқ миллийлигини, ўзига хос қадриятлари, урф-одатлари, руҳияти ва дунёқрашини ўз фалсафасида тўла- тўкис акс эттира олмайди. Мустақил бўлмаган халқнинг фалсафасида мустамлакачиларнинг ғоялари доимо устувор бўлади. Фақат мустақилликкина ижтимоий онгнинг ҳамма соҳаларида, дунёқарашнинг барча жабҳаларида миллийликнинг тўла-тўкис намоён бўлиши учун замин яратади. Тарихнинг сабоқ беришича, ҳеч қандай давлат бошқа бир давлатга, бошқа бир халққа ўз манфаатларини кўзламасдан беғараз ёрдам кўрсатмайди. Жаҳон цивилизациясига қўшилиш ҳар бир мустақил ривожланаётган

давлатнинг тараққиётида ўз кучи ва имкониятларига, илғор анъаналарига, қадриятларига, миллий давлатчилик тажрибаларига, интеллектуал салоҳиятига, табиий бойликларига таянишини инкор этмайди, балки уларнинг кенг ривожланишини тақозо этади. Эркинлик, мустақиллик ҳамиша заруратни, масъулиятни англашни тақозо этади: эркинлик ва мустақиллик жамиятнинг ҳар бир аъзоси олдига «Биз ким эдик? «Ҳозир қандай аҳволдамиз?» ва «Қандай бўлишимиз керак»? деган саволларга виждонан жавоб беришни талаб этади. Мустақиллик йилларида фаровон ва бахтли ҳаётни бизга кимдир яратиб бермаслигини, балки ўз ақлимиз, кучимиз билан яратишимиз лозимлигини англашни тақазо этадиган дунёқараш шакллангани бу саволларга жавоблар изланилаётганлигидан, уларни ҳал қилиш чоралари кўрилаётганидан далолат беради. Бошқа мамлакатлардан, яхлит ва бир бутун жаҳон тизимидан ажралиб қолган ҳолда бу борада ҳам тараққиётга эришиб бўлмайди. Тараққиётга цивилизацияли ёндашув ўзига хос хусусиятларга эга. Ўзбекистон ва жаҳон тарихини ўрганишга бундай қараш ҳозирги замон фалсафасида муҳим йўналишлардан бири сифатида қарор топмоқда. У тарихий ҳақиқатни холисона баҳолашга, миллий хусусиятларнинг ўзига хослигини англашга, инсониятнинг илғор ривожланиш тажрибаларини билишга ва улардан ижодий фойдаланишга имкон беради. Жаҳон тарихига цивилизацияли ёндашув инсоният тараққиёти зўрликсиз ва инқилобий сакрашларсиз ўзига хос тадрижий йўлдан илгарилаб борганида жамият катта фойда кўриши, одамзод бошига турли ижтимоий офатлар тушмасдан ривожланиши мумкинлигини кўрсатади. Мустабид тузум даврида жаҳон цивилизациясидан ажратиб қўйилган Ўзбекистон бу борада иккита узвий йўналишда фаолият юритишга мажбур бўлмоқда. Биринчидан, мустақилликни мустаҳкамлаш, миллий қадриятларни тиклаш ва асраб-авайлаш асосида ўзига хос ва ўзига мос йўлдан бориш. Иккинчидан эса, бу жараёнда умуминсоний қадриятларнинг устуворлигини

таъминлаш, жаҳон цивилизацияси ютуқларидан кенг фойдаланиш, демократик жамият қуриш вазифаларини амалга оширмоқда. Бир қарашда икки хил йўлга ўхшаб кўринган бу тараққиёт усули, аслида умумий жараённинг узвий боғлиқ икки жиҳати, бир-бирини тақозо этадиган томонларнинг диалектикасидир. Ўзбекистоннинг И.А. Каримов томонидан асослаб берилган ўзига хос тараққиёт йўли қуйидаги тамойилларни назарда тутади: 1) иқтисоднинг сиёсатдан устуворлиги; 2) давлатнинг бош ислоҳотчи эканлиги; 3) қонун устуворлиги; 4) кучли ижтимоий сиёсат; 5) бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш. Ўзбекистоннинг тадрижий тараққиёт йўли айрим давлатларнинг бозор муносабатларига «шок терапия»си усули билан ўтиш тажрибасидан кескин фарқланади. Ўзбекистоннинг мустабидликдан қутулган дастлабки даврдаги ўзига хос иқтисодий аҳволи, собиқ Иттифоқ даврида ўлканинг хом-ашё етказиб беришга ихтисослашиши каби оғир мерос билан бирга халқнинг минг йиллик тажрибаси, ундан келиб чиқадиган хулосалар бозор муносабатларига тадрижий равишда босқичма-босқич ўтишни тақозо этди. 3. Ўзбекистоннинг жаҳон цивилизациясига кириб боришидаги тажрибаларини фалсафий идрок этиш ва умумлаштириш айниқса муҳимдир Ўзбекистоннинг жаҳон цивилизациясига қўшилиш тажрибаси, унинг миллий ғояси ва мафкураси ривожланаётган мамлакатлар учун оламшумул аҳамият касб этади. Ҳозирги замон цивилизациясининг муҳим хусусиятларини ва Ўзбекистоннинг цивилизацияли тараққиёт йўлидан жаҳон ҳамжамиятига қўшилиб боришини, миллий ғоя ва мафкурани фалсафий идрок этиш талабаларда ватан туйғуси, маърифатпарварлик, миллий ғурур, бурч, масулият ҳиссини тарбиялашга ёрдам беради. Маънавий-маърифий ҳаётни тубдан ислоҳ қилмай ва янгича фикрлайдиган комил инсонлар шахсини шаклантирмай туриб, миллий

давлатчиликни йўлга қўйишда, иқтисодий муносабатларни шакллантиришда жиддий муваффақиятларга эришиб бўлмасди. Аввало фалсафа фанига янгича методологик ёндашиб, синфийлик тамойиллари негизида ҳар бир мамлакат ва бутун дунё миқёсида душман образи яратишдан иборат қарашлардан батамом холи бўлиш, оврўпопарастлик майлларига барҳам бериш, айни пайтда шарқпарастлик майлларининг қарор топиб қолишига йўл қўймаслик зарурияти пайдо бўлмоқда. Ўтмишни ялпи қоралаш ёки ялпи идеаллаштириш ҳам ижтимоий тараққиёт ва инсон камолатига салбий таъсир кўрсатишини ёш авлод аниқ-равшан тасаввур этиши лозим. Миллий мустақилликни мустахкамлаш йўлида тўсиқ бўладиган ҳар қандай ғояларга қарши муваффақиятли кураш учун миллий мафкурани такомиллаштириш, унинг фалсафий илдизларини мустаҳкамлаш, таъсирчанлигини тобора ошириб бориш, ёш авлодни ўз ватанини қадрлаш, миллий онгни ривожлантиришга имкон туғдириб, уларнинг ёт, бегона ғоялар таъсирига тушиб қолишидан сақлайди. Демак, Миллий мафкура назарий асослари ва амалий йўналишларини янада ривожлантиришда файласуфларимиз олдида катта вазифалар турибди. Фикрлар хилма-хиллиги (плюрализм) шароитида бир нарсага қарашлар, тушунчаларни турлича талқин қилишлар табиий бир холдир. Аммо ана шу фикрлар, ғояларни саралаб олиб, миллий ва умуминсоний манфаатлар ва эҳтиёжлар ифодаси бўлган назарий қарашларга асосланиб фаолият йўналиш белгилаш учун илғор фалсафий қарашлар малакасига эга шахслар албатта керак. Миллий давлатчилик дунёвий асосларда, демократик тамойиллар негизида шаклланаётганини, жаҳон миқёсида глобаллашув жараёни кетаётганини кадрларда ўз ихтисосининг мухтасар эгаси бўлишини тақоза этишдан ташқари яна улар оламий фикрлаш қобилиятларига эга бўлишлари зарурат бўлиб турибди. Зеро, фалсафий тафаккур ва дунёқарашдан бехабар бўлган мутахассисни ўз даврининг пешқадам кишиси, баркамол шахси дейиш қийин.

Истиқболда ҳамма соҳада ақл-идрок тантанаси даври келишига одамларда комил ишончни тарбиялашдек тарихий вазифани бажаришда бу фалсафа карвонбошилик қилади. Илмий-техника инқилоби шарофати туфайли юзага келаётган кашфиётлар инсониятнинг порлоқ истиқболига хизмат қилиши томонга буриб юборилишига илмий фалсафа хизмат қилиб, у ҳар бир мамлакатда ва бутун дунёда ўзининг муносиб ўрнига эга бўлиб қолади. Натижада инсон омили бузғунчилик, вайронагарчиликка эмас, балки яратувчилик ва бунёдкорлик ишлари томон йўналиш олади. Албатта Ўзбекистонда маънавият миллий негизда ривожланади ва бу хол умуминсоний қадриятларнинг қарор топиши учун кафолат бўлади. Ўар бир миллатнинг тарихан таркиб топган ўз табиати (менталитети) ва шунга мувофиқ дунёқараши, тафаккур ва турмуш тарзи бўладики, бу унинг фалсафий қарашларида ўз мужассамини топади. Шунинг учун миллий фалсафа миллий қадриятлар гултожиси бўлиб, у умуминсоний қадриятлар мажмуаси бўлган фалсафа фанига ва фалсафий қарашларга терс бўлмаслиги устида гап кетади. Турли-туман фалсафий оқимлар бор ва янги-янги оқимлар пайдо бўлаверади. Лекин бу оқимларнинг биронтаси, жумладан миллий фалсафа фалсафа фанининг ўрнини эгаллаб олишдан эҳтиёт бўлиш керак. Акс холда ижтимоий ходисаларга синфийлик тамойиллари ўрнини миллийлик тамойиллари эгаллаб, фалсафий ақидапарастликка янги йўл очилиши мумкин. Миллий фалсафалар умуминсоний фалсафий фикрлар хазинасининг таркибий қисми бўлиб қолгандагина қадр топади ва тараққиётга хизмат қилади. Фалсафани фан сифатида ўтиш турли фалсафий оқимларни ёнма-ён яшаши учун қулай муҳит ҳозирлайди.

$Адабиётлар : 1. Каримов И.А.Узбекистоннинг истиклол ва ТАРАККИЁТ ЙУЛИ.т. 1992 Й. 2. Каримов И.А . Узбекистон иктисодий ислохотларни ч\укурлаштириш йулида Т. 1995 й. 3. Каримов И.А . Узбекистон XXI аср бусагасида Т. Узб. 1997й. 4. Каримов И.А . Узбекистон XXI асрга интилмокда Т. Узб. 1999 й. 5. Каримов И.А. Донишманд халкимизнинг иродасига ишонаман. «Фидокор» газ. 2000 й. 8 июнғ.$

O'xshashlar

Тарихнинг фалсафий масалалари

Техника ва технологиянинг фалсафий масалалари

Марказий осиё фалсафий тафаккурида маънавият масалалари

Фанларнинг фалсафий масалалари фанининг предмети ва вазифалари

Урта Осиё мутафаккирлари, олимлари ижодида табиий фанларнииг фалсафий масалалари лозим