Моддий – иқтисодий қадриятлар - Falsafa - Referatlar

Моддий – иқтисодий қадриятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Моддий – иқтисодий қадриятлар Режа : 1. Моддий –иқтисодий қадриятлар тизими. 2. Иккинчи табиат (сунъий табиат) моддий қадрият сифатида. 3. Мулк – иқтисодий қадриятлар негизи эканлиги. Хусусий мулк қадрият сифатида.

Таянч тушунчалар: Географик муҳит, биосфера, гидросфера, иккинчи табиат, иқтисодий қадриятлар, мулк, мулк шакллари. 1-масала . Географик муҳит, асосан, тоғ, чул, океан сингари улкан, табиий объектларга нисбатан жойлашган ўрнига кўра белгиланса, иқтисодий географик муҳит – жаҳоннинг эркин иқтисодий минтиқалари, жаҳон савдо йўллари, йирик савдо –саноат марказлари, табиий бойликлар каби объектлар киради. Сиёсий географик ўрин эса муайян давра алоҳида давлатнинг бошқа давлатларга нисбатан жойлашуви, харбий можаролар рўй бераётган ёки рўй бериши мумкин бўлган худуд ва давлатларга нисбатан камчилик алоқадорлигига кўра бахоланади. Иқтисодиётда ва кишилар турмуш тарзининг ўзига хослигида табиий шароит мухум омилдир. Табиий шароитнинг ўзига хослигида эса жойнинг табиий географик ўрни муҳим омил ҳисобланади. Географик муҳит имкониятлари давр ўтиши билан ўзгариши мумкин. Бунга турли сиёсий воқеалар, йирик табиий бойликларнинг топилиши ва ишга солиниши, мухим транспорт йўлларининг қурулиши ҳамда бошқалар сабаб бўлади. буни юртимиз иқтисодий географик ўрнига хос ўзгаришлар мисолида кўриб чиқамиз. Маълумки, милоддан аввал 2 асрдан то 5 асргача Шарқни (Хиндистон, Хитой) Ғарб (Европа мамлакатлари) билан боғлаб турган асосий савдо йўли – “Буюк ипак йўли” Ўрта Осиё орқали ўтган. Натижада Ўрта Осиё бозорларида мол айри бошлаш авж олиб, у нунармандчилик ва деҳқончилик тараққиёти, шаҳарлар, фан, маданият равнақи жиддий туртки бўлган, кейинчалик Шарқ билан Ғарб ўртасидаги савдо йўллари курикликда денги океанларига кучган Ўрта Осиё иқтисодий географик ўрнидаги қулайликлар камайган, 9 аср охирларида Ўрта Осиёда темир йўл қурилди. Натижада Самарқанд, Тошкент каби йирик шахарлар темирйўл орқали Россиянинг марказий районлари билан боғланиб, Ўзбекистон худудининг иқтисодий географик ўрни яна қулайлик касб эта бошлади. Аммо мустамлака шароитида иқтисодий географик ўрин қулайликлари Ўзбекистон манфаатларига хизмат қилмади. Табиий географиу муҳит ҳам, иқтисодий географик муҳит ҳам Ер сайёрасида жойлашган. Ер сайёраси тўртта асосий қобиққа бўлинади: 1. Атмосфера. 2. Биосфера. 3. Гидросфера. 4. Литосфера. Атмосфера ернинг “ҳаво қобиғи”дир. Ана шу атмосфера қобиғининг мавжудлиги Ернинг биосфера яъни “ҳаёт қобиғи”нинг асосидир. Ернинг биосферасига табаит, инсон, ўсимликлар олами, ҳайвонот дунёси, ер юзидаги барча микро ва макро организмлар киради. Бизга маълумки, ер юзининг 4/3 қисми сўв билан қопланган. Гидросфера эса ернинг “сув қобиғи”дир.

Литосфера сўзи лотинчадан олинган бўлиб, ернинг “тош қобиғи” деган маънони беради. Юқоридагиларнинг ҳаммаси географик муҳитни белгилайди. Географик муҳит эса инсон ва жамият мавжудлигининг зарурий шароитидир. Қулай географик муҳит ишлаб чиқариш самарадорлигининг муҳим табиий омилидир. У айниқса, қишлоқ хужалиги, фойлади қазилмалар қазиб чиқариш ва транспорт харакатида яққол билинади. Фан –техника юксала боргани сари ишлаб чиқаришнинг табиатга боғлиқлиги камайиб, айни вақтда унинг табиатга таъсири кучаяди. Натижада табиатни муҳофаза қилиш, унинг бойликларидан фойдаланиш ва уларни тиклаш муҳим вазифага айланади. Ўзбекистоннинг худудий стратегик ва қулай географик имкониялари хусусида фикр юритиб, Президентимиз И.А.Каримов шундай деган эди: «Амударё билан Сирдарё оралиғида жойлашган Ўзбекистон халқаро алоқаларни йўлга қўйиш нуқтаи назаридан ва ўз тараққиёт истиқболлари жиҳатдан қулай географик, стратегик мавқеига эга”. Ҳар қандай худуднинг географик ўрнини баҳолашда унинг металлургия базасига, йирик транспорт тугунларига, фан технека марказларига, бир сўз билан айтганда имконият ақл заковати, қўли билан яратилган объектларга нисбатан қандай жойлашиши эътиборга олинади. 2-масала . Ўзбекистон табиий ресурсларига ниҳоятда, даражада бой, нисбатан юқори иқтисодий ва ишлаб чиқариш техника қудратига эга, жумхурият корхоналарида илмий ишлаб чиқариш, лойихаконструкторлик ва бошқа ташкилотларда асосан юқори билимли мутахасислар мехнат қилади. Мана шундай қудратга эга бўлган халқимиз ўтмишда анча ночор кун кечириб келди. Бунинг сабаби шундаки, республика иқтисодиёти собиқ СССР марказ иқтисодий тармоғнинг ажралмас қисми деб ҳисобланиб фақат хом ашё етказиб берадиган ўлкага айланиб қолган эди. Халқимиз эҳтиёжларни қондириш учун зарур бўлган истеъмол моллари бошқа республикалардан келтириб берилади. Натижада республикамиз марказга тўлиқ қарам бўлиб қолган эди. Ҳаёт шуни кўрсатадики, фақат хом ашё етиштириш, сурункали ночорликка гирифтор қилади. шуни хисобга олган холда, республикамиз ўзининг барча имкониятлари ва резервларини тўғри хисобга олиб чиқиб, Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақиллигини таъминлаш имконини берувчи тузилмани вужудга келтиришини, ўзимизнинг мустақил иқтисодий системамизни яратишни асосий мақсад қилиб қўйди. Эндиликда табиий қадриятларимиздан аёвсиз фойдаланишга атроф – мухитга зиён етказишга йўл қўймаслик, Ўзбекистон иқтисодиётининг бир томонлама хом ашёвий йўналишига қатъий бархам бериш республика ички сиёсатининг энг мухим стратегияси хисобланади. Мазкур сиёсатни амалга оширишда ҳозирги кунда хукуматимиз республиканинг иқтисодий мустақиллиги мустаҳкамлаш, импорт хажмини камайтириш ва экспортга

мўлжалланган ишлаб чиқаришларни ривожлантиришга қаратилган сийсатни мунтазам равишда амалга оширмоқда. Эндиликда хориждан келадиган сармояларга қарам бўлиб қолмасдан ўз ички имкониятларимизни ишга солиб иқтисодиётни ривожлантиришимиз даркор. Шунингдек, хозир устуворлик тармоқларини, яъни нефть, газ саноати, электро энергетика машинасозлак ва кимё саноатини тезкорлик билан ривожлантирилиб, тармоқлар ва минтақалараро номуносибликни қисқартиришга эътибор кучайтирилмоқда. Табиий ресурслар ишлаб чиқаришнинг бевосита алоқадор, яъни унинг хом ашё хамда энергетика баъзасини ташкил этади. минерал бойликлардан оғир саноатда, сув бойликларидан саноат, қишлоқ хўжалиги ва маиший эҳтиёжларда, эр (тупроқ) унумдорлигидан қишлоқ хўжалигида фойдаланилди. Шунингдек, ўсимлик ва хайвонот дунёси бойликларидан ҳам фойдаланилади. Биз каттагина худудга ва битмас – туганмас қуёш энергиясига эгамиз. Табиий бойликлар икки турга ажратамиз: 1. Тугамайдиган бойликлар – Агро иқлим бойликлари (ядро энергияси, шамол энергияси, оқимлар энергияси, денгиз сувининг қалқиш энергияси). 2. Тугайдиган бойликлар. А) тикланмайдиган бойликлар (тузлар, олтингугурт, фосфорит ва бошқалар) Б) тикланадиган бойликлар (ер, сув, хаво, ўрмон, тупроқ., ўсимлик ва ҳайвонот бойликлари). Тугамайдиган табиий бойликларидан фойдаланиш имкониятлари деярли чексиздир, лекин бу имкониялардан техникани ҳозирги тарақиёти даражасида жуда оз фойдаланмоқда. Аммо мамлакат иқтисодиётининг хом ашёга ва ёқилғига бўлган эҳтиёжи тўхтовсиз ошиб бормоқда. Купгина корхоналар ҳар йили энг катта шаҳарлар аҳолиси истеъмол қиладиган сувдан кўпроқ сувни талаб қилмоқда. Қишлоқ хужалиги ҳам кўп сув талаб қилмоқда. Айрим санаот районлари Тошкент, Фарғона, Навоий каби шаҳарлар худудида хосил бўлаётган кисларот улар эҳтиёжини қондирмайди. Холбуки кислород манбаи бўлган ўсимликлар ўнлаб йилларда тикланади. Тупроқ бойликлари эса ундан ҳам секин тикланади. Инсоннинг табиатга таъсири ортиши билан экологик муаммолар юзага келмоқда. Тикланмайдиган бойликлардан оқилона фойдаланишнинг асосий шароитлари қуйидагилардан иборат. - конлардан қазилмаларни тўлиқ қазиб олиш; - атроф муҳитни бузулишга йўл қўймаслик; - барча қимматли моддалардан мажмуавий фойдаланиш; - гиологик қирирув ишларини тадрижий давом эттириш; - махсулот бирлига сарф бўладиган хос ашёни ва ёқилғини тежайдиган техника ва технологияни қўллаш.

Мамлакатимиз худуди табиий шароити ва хужалигидаги ахамиятига кўра, чўл, адир, тоғ, яйловлардан иборат. Адирлардан олтин, нафть, газ, кўмир сингари фойлади қазилмалар топилган. Наманган, Андижон, Фарғона, Сурхандарё ва Қашқадарё вилоятларидаги нефть конларининг аксарияти адирлардан жойлашган. Ўзбекистоннинг умумий ер майдони 444,1 млн гектарни ташкил этади. Бундан 26,1 млн гектар қишлоқ хўжалигига тегишлидир. Мамлакат умумий ер майдонининг 5 млн гектарга яқинидан деҳқончиликда фойдаланилади. Бу асосан суғориладиган лалми ерлардир. Ўзбекистоннинг дарёларидаги йиллик сувнинг 70-95 % 3-4 ой давомида баҳор ёки ёзда оқиб ўтади. Сув бойликларидан самарали фойдаланиш чораси сифатида дарё сувлари сунъий омборларга йиғилиб йил давомида тежаб сарфланади. Ер бойликларидан ҳам оқилона фойладаниш зарур. Зоқур қазиб ер оси сувларини қочириш, вақти –вақти билан тупроқни ювиб туриш каби меллорация ва агротехника чоралари ердан тўғри фойдаланишнинг муҳим тадбирлари ҳисобланади. 3- масала . Инсон эҳтиёжларини қондиришда табиий қадриятлар катта аҳамият касб этади. Табиий қадриятларга ер ва ер ости бойликлари, сув, ҳаво, ўрмонлар, ўсимликлар, ҳайвонот дунёси ва бошқалар киради. Марказий Осиё, хусусан Ўзбекистон замини хилма хил қазилмаларга бой. Ер юзасига яқин ётган қазилмаларнинг аксарияти очилган ва улар халқ хўжалиги, фан ва техника тараққиёти учун хизмат қилмоқда. Шу билан бирга хали очилмаган, рўёбга чиқмаган конлар ҳам кўп. Бу конларнинг жуда кўп қисми бевосита ер юзига чиққан бўлса, аксарияти ер ичкарисида яшириниб ётибди. Иқтисодий аҳамятга эга бўлган табиий хом ашё буйумлари “фойдали қазилмалар” Ўзбекистон республикасининг миллий бойлиги, унинг асосий қадриятларидандир. Ўзбекистон бехисоб табиий бойликларига, қулай географик муҳитга эга. Табиат табиий русурслар манбаидир. Табиий русурслар яъни ёнилғи, ҳар хил материаллар , рудалар ҳаво, сув ўсимликлар, ҳайвонот дунёси бўлмаса инсоният яшай олмайди. Табиат биз учун моддий неъматларнинг бош манбаи ҳам соғлиқ, шодлик, турмушга меҳр мухаббатнинг ва ҳар бир кишидаги маънавий бойликларнинг битмас туганмас омили сифатида ҳам ўзининг ғоят зур аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайди. Она –Ер кишилар учун моддий неъматлар манбаи, дастлабки меҳнат воситаларининг хазинасидир, инсоният тараққиётининг бешигидир. Ердан инсон ўзи учун нарсаларни ундиради. Ер инсонни боқади. Таниқли инглиз иқтисодчи олими Вильзм Петти айтганидек, меҳнат бойликнинг отаси бўлса, Ер унинг онасидир. Инсоннинг кундалик ҳаёти ва севинчлари ҳам Ер туфайлидир. Шундай экан, инсон учун ғоят даражада муҳим ва зурур бўлган ҳаёт манбаи – Ерни қадрламаслик, эзозламаслик мумкин эмас! Зотан, Ўзбекистон Конституциясининг 55-моддасида ёзиб қўйилган: “Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва хайвонот дунёси ҳамда бошқа

табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофозасидадир”. Инсон меҳнати, хатти-харакати, ақл-заковати билан яратилган “иккинчи табиат”, яъни турли-туман моддий бойликлар, завод ва фабрикалар, ишлаб чиқариш кучлари, транспорт воситалари, асбоб- ускуналар, турар-жой, мол-мулк, ноз-неъмат ва шу кабилар моддий қадриятлар хисобланади. Маълумки, моддий қадриятларнинг асосини жамиятимизнинг моддий техника базаси ташкил қилади. инсоният жамиятнинг ҳар бири ўзига хос моддий техника базасига эга. Улар бир-биридан сифат жихатидангина эмас, балки миқдор жиҳатдан ҳам фарқ қилади. тош ва ёғочдан ясалган содда қуролларни ишлатиш , ёйнинг ихтиро қилишини ва ов қилиш, оловдан фойладанишнинг кашф этилиши, металлдан меҳнат қуролларини ясаш ва бошқа шу кабилар ҳаммаси ибтидоий жамият моддий-техника базаси учун характерлидир. Бироз такомиллашган меҳнат қуролларини дехқончилик, ҳунармандчилик ва қурилиш ишларида қўллаш, оғир жисмоний мехнат талаб қиладиган барча соҳаларда қулларнинг меҳнатидан шавфқатсизларча фойдаланиш қулдорлик жамиятининг моддий-техника базаси учун хос белгилардир. Шамол ва сув тегирмонларидан фойдаланиш, металларни эритиш ва уларни қайта ишлаш йўлларини яхшилаш феодал жамиятига таллуқли моддий техника базадир. Йирик ва кучли машиналарни ихтиро қилиш, ижтимоий ишлаб чиқаришда фан-техника ютуқларидан кенг фойдаланиш, ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш ва механизациялаштириш, янги технологияни жорий этиш, табиий, моддий ва мехнат ресурсларидан ҳар томонлама фойдаланиш индустриал жамиятнинг моддий-техник базасини ташкил этади. Мулк инсонлар томонилан ўзлаштирилан ва эгалик қилиш мумкин бўлган барча нарсалардир. Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва хайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умумий бойлик ҳисобланади. Улардан оқилона фойладаниш зарур ва муассасаларнинг мол-мулклари, давлат аҳамиятига эга бўлган маданий ва тарихий бойликлар, давлат бюджетининг маблағлари, олтин захираси, давлатнинг валюта фонди ва бошқа давлат маблағлари эвазига яратилган ёки сотиб олинган мол-мулклар давлат мулкини ташкил этади. давлат мулки бўлган мол-мулклар давлатга тегишли корхона, идора ва ташкилотларга хужалик юритиш ёки бошқариш учун бириктириб қўйилади. Мулкнинг иккинчи шакли – хусусий мулкдир. Хусусий мулнинг мулкдор якка алоҳида шахс булганда мулкдан фойдаланиш, эгалик қилиш тасаввур этиш шу биргина шахс қўлида бўлади. бундай хусусий мулк эгаси якка шахс бўлган хусусий мулк деб юритилади.

Хусусий мулкнинг мулкдори ва фирмалари бўлганда мулкдан фойдаланиш, эагалик қилиш ва тасаруф этиш ҳуқуқга бу шахслар орасида муайян келишувга кўра тақсимланган бўлади. бундай хусусий мулк баъзаси жамоат мулки деб ҳам юритилади. Мулк шаклларини давлат мулкидан хусусий мулкка ўзгартиришга хусусийлаштириш, деб аталади. Хусусий мулкни давлат мулкига айлантиришга эса национализациялаштириш, деб юритилади. Маълумки собиқ иттифоқ республикамиздаги барча ишлаб чиқариш воситалари, завод ва фабрикалар давлат тасарруфида эди. Мустақмлликка эришгандан сунг бозор иқтисодиётига ўтиш йўлини танладик. Бу корхонанинг кўпчилигини хусусий мулкка айлантиради. Хусусийлаштириш деб ном олган бу жараён хали ҳам давом этмоқда. Хусусийлаштириш натижасида кичик корхоналар, дуконлар, хунармандлик устахоналари, уй жойлар эгаси якка хусусий мулкка, катта-катта корхоналар эса эгаси бир неча шахсдан иборат хусусий мулк- жамоа мулкига айлантирилди. Моддий иқтисодий қадриятларимиздан унимли фойдаланишда мулкий муносабатларни тубдан ўзгартириш катта аҳамият касб этади. шуни эътиборга олган холда респуликамизда мулкни давлат тасарруфидан чиқариб, уни хақиқий эгалари қўлига беришни тезлаштириш, тадбиркорлик учун кенг йўл очиб бериш ва мулкдорда мулк эгаси хиссиётини тарбиялашга қапатилган ишлар ривож топмоқда. Бунда ўрта, кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш қўл келаётир. “Хусусий тадбиркиорлик ташаббусини қуллаб-қувватлаш ҳақида” ги қонун қабул қилиниши, “Бизнес фонд” амалий алоқалар маркази, “Мадад” сугурта жамиятининг тузилиши кичик тадбиркорликни янада ривожлантиришга хизмат қилмоқда. Иқтисодий истиқболларни амалга оширишда тайёр махсулот ишлаб чиқаришни кенгайтириш, унинг сифат ва рақобатбардошлигини жаҳон бозори талаблари даражасига етказиш катта ахамият касб этади. Бунда иқтисодиётда амалга оширилаётган таркибий –структуравий ўзгаришлар қўл келмоқда. Ислоҳатлар каттасида иқтисодиётимизда қўзга кўринарли ижобий ўзгаришлар содир бўлмоқда. Нефть ва газ саноати, элект энергияси, машинасозлик ва кимё саноат корхоналари анча барқарор ишламоқда. Металлургия саноати, қишлоқ хужалигини саноати комплекисида, енгил ва мебель саноатида ва бошқа бир неча тармоқларида ишлаб чиқриш хажмларини ошириш бўйича ижобий интилишлар кўзга ташланди, менерал ўғитлар, трактролар, газламалар ва бошқа бир қатор буюмлар ишлаб чиқришда ҳам сезиларли даражада ўсишга эришилди. Ўзбекистон худудининг ҳар бир қисми географик ўрнининг бетакрорлигидан, биринчи навбатда табиий шароит ва бойликлари, ахолининг мехнат фаолияти ҳамда турмуш тарзининг ўзига хослиги шаклланган. Иқтисодиёт асосан жойнинг махаллий табиий бойликлари замирида ривожланган. Транспортнинг такомиллашувига қараб иқтисодий

баъза жойларда четдан келтирилган хом ашё шаклланган. Илмий кашфиётлар, интелектуал мулк ишлаб чиқариш ҳамда малакали кадрлар асосан йирик шахарлардаги илмий муассасаларда тайёрланади. Шунга мувофиқ илм ва малака талаб ишлаб чиқаришлар шахарларда ривожланса, бошқа жойлар қишлоқ хужалиги ёки саноат хом ашёси етказиб беради. Мамлакатимиз мустақилликни қўлга киритгач бозор иқтисодиёти муносабатларига асосланган жамиятни барпо этишга киришилади. Бозор иқтисодиётига асосланган мамлакатни барпо этишнинг асосий шартлари: 1) давлат мулкини хусусийлаштириш; 2) куп улкали иқтисодиётни вужудга келтириш; 3) ишлаб чиқариш корхоналари ва мулкдорлар ўртасида ўзаро рақобатлашиш учун зарур шарт-шароитлар яратиш; 4) мулкдорлар синфини шакллантиришдан иборат. 1992-1993 йилларда 28, 8 минг юридик шахс 53,9 мингта хусусий объект эгаси бўлади. 2002 йилга келиб Ўзбекистон ахолисининг асосий қисми қайсидир шаклдаги мулк эгаси бўлади. 2003 йилнинг биринчи яримига келиб мамлакатда 698 корхона ва объект давлат тасарруфидан чиқарилди.

Адабиётлар: 1. И. Каримов Ўзбекистон иқтисодий юксалиш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1996. 2. Ўзбекистон XXI –асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ўзбекистон қарамлик ва мустамлака йилларида. Т.: 1996. 4. К. Назаров. Қадриятлар фалсафаси (аксиология) Т.: 2004. 5. Ж. Туленов. Қадриялар фасафаси. Т.: Ўзбекистон, 1998.

O'xshashlar

Маданий - маънавий қадриятлар

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Фалсафада қадриятлар муаммоси

Маданият ва қадриятлар

Ижтимоий – сиёсий хукукий қадриятлар