Маданий - маънавий қадриятлар - Falsafa - Referatlar

Маданий - маънавий қадриятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Маданий - маънавий қадриятлар Режа: 1. Илм – фан ютуқлари қадрият сифатида. Илмий қадриятларнинг жамият ҳаётидаги ўрни. 2. Архетиктура, маданий обида ва ёдгорликлар қадриятлар сифатида, уларни жаҳон ҳамда жамиятимиз маънавий камолотидаги ўрни. 3. Адабиёт ва санъат асарлари, халқ хунармандчилиги – маънавий қадриятлар сифатида.

Таянч тушунчалар : Фан, маданий юксалиш ва тараққиёт, уйғониш даври, илмий кашфиётлар, маъмун академияси, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, архетиктура, маданий обида, ёдгорликлар, адабиёт ва санъат асарлари, халқ хунармандчилиги, илмий техникавий салоҳият. 1-масала . Марказий Осиё жаҳоннинг илму фан, фалсафа, дин, адабиёт ва санъат қадимдан ривожланган, тарихи нихоятда бой минтақалардан биридир. Сўнги тарихий ва археологик тадқиқотлар ана шу муқаддас заминда одамзоднинг илк фаолияти бир милион йилга яқин эканалигидан далолат беради.Жумладан кўплаб оғзаки ва ёзма манбаалар, турли асорати- атиқа обидалардан маълум бўлишича Днепрдан Олтойгача бўлган минтақада скифлар, Каспий орти тегислигида массагетлар, улардан шарқроқда саклар, сўғдлар, бақтерияликлар, хоразмийлар, парфянлар яшаганлар. Ҳозирги Марказий Осиёликларнинг ўтмишаги ана шу аждодлари асримиздан бир неча минг йиллар илгари суғоришга асосланган деҳқончилик ҳамда чорвачилик, овчилик, балиқчилик билан шуғулланганлар. Ҳозирги тожик, ўзбек, туркманларнинг аждодларида суғорма деҳқончилик маданияти шу қадар ривож топганки, ҳатто биргина Аракс (ҳозирги Амударё) ҳавзаларида жуда кўплаб сунъий суғориш каналлари, сув иншоатлари қазилиб чўл ва сахроларга сув олиб чиқилди. Шу тариқа моддий ва маънавий қадриятлар яратилган. Аждодларимиз яшаган худудларда қадимги хилма хил маданият ўчоқлари таркиб топган ва ривожланган. Минтақамизда милоддан аввалги 5 минг йилликда минтақамизнинг марказий ва шимолий районларида эса милоддан аввалги 3 минг йилликда қишлоқ хўжалиги билан бирг хунармандчилик, кончилик, мис ва темир эритиш, металлардан ҳар хил ҳарбий ва меҳнат қуроллари ясаш, кемасозлик, тўқувчилик, бинокорлик, заргарлик ҳам тараққий эта бошлаган. Сўғдиёна, бақтерия, хоразм каби дастлабки давлатлар, Тошкент, хева, мароканд (Самарқанд), киропол (ҳозирги Уратепа) ва бошқа шаҳарлар пайдо бўлган. Дунёдаги энг қадимий цивилизациялардан бири мана шу минтақада вужудга келган. Марказий Осиё халқларининг энг буюк маданий мувофаққиятларидан бири ёзувни ихтиро этканликларидир. Бу ерда ёзувнинг тарихи жуда қадим замонлардан бошлаган. Милоддан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида оромий ёзуви кенг тарқалган. Искандар Зулқарнайн, Александр Макидонский истелосидан кейин юнон ёзуви ҳам кириб қолган. Эрамиздан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида оромий ёзуви негизида Авесто, Хоразм, Суғд, Кушон, Урхун-Енесей, уйғур ёзувлари вужудга келган. Ёзувнинг ихтиро қилиниши, инсон билим доираси ва дунёқараши кенгайиши ва чуқурлаша боришига хизмат қилади. Кўриниб турганидек, Марказий Осиё халқларининг хусусан ўзбекларнинг маданияти тарихи илдизлари, ижтимоий, фалсафий, ахлоқий,

диний, бадиий қарашлари ва фикрлари шакллана ва ривожлана боришининг илк даврлари қадим замонларга бориб тақалади. Авлоду-аждодларимизнинг қадим ижтимоий- иқтисодий ҳаёти, урф- одатлари, анъаналари, маданияти, тили, тарихи бадиий-фалсафий жиҳатдан ўзига хос тарзда акс эттирадиган оғзаки ижодиёти ниҳоятда бой ва хилма- хилдир. Мифлар, афсоналар, қаҳрамонлар тўғрисидаги достонлар, тўй хашамларда, халқ йиғинларида, байрамларда, сафарларда айтилган ашулла- қўшиқ ва лапарлар, лирик шеърлар, мақол ва маталлар, масал ва топишмоқлар, халқ оғзаки ижодиёти маданиятининг энг қадимги ва узоқ тарихга эга бўлган соҳаларидир. Уларнинг ижодкори, оғиздан-оғизга, авлоддан-авлодга авайлаб асраб ўтказувчи асосий куч, барча моддий ва маънавий бойликларнинг яратувчиси, бирмас-туганмас манбаи бўлган халқдир. Тарих қаридан, неча –неча ўтмиш даврлардан бизгача эсон-омон етиб келган мифлар, афсона ва ривоялар, достонлар, эртак, мақол ва қўшиқлар ўтмишнинг шунчаки бир акс-садоси эмас, балки халқ кўнглидаги қайғу- хасрат ва шодликнинг йўлдоши, унинг билим қомуси, унинг диний ва фалсафий китоби ҳамдир. Халқ оғзаки ижодиётининг намуналари бўлган эртаклар, ривоятлар ва достонлар билан танишар эканмиз, халқда воқеаларни олдиндан кўра билувчи ажойиб қобилият ва истеъдод бор эканлигини у ҳеч қачон орзу-умидсиз яшамаганлигини ҳар доим келажак томон интилганлигини англаб оламиз. Ҳар қандай миф, эртак ва афсонанинг қадимги ривоятнинг замирида халқнинг муайян мақсад ва ниятлари, мавжуд ижтимоий-иқтисодий вазиятга бўлган муносабатлари, меҳнат машаққатларини енгиллаштириш, меҳнат унимдорлигини ошириш ва турмуш шароитларини яхшилашга бўлган интилишлари яшириниб ётган бўлади. Улар халқ оммасининг даҳоси, унинг талаб ва эҳтиёжлари асосида вужудга келиши билан бир қаторда, ўз навбатида уларнинг ўзи кишиларнинг маънавий, ақлий, ахлоқий тараққиётига туртки вазифасини ҳам ўтаган; меҳнатни севишга ўргантган, табиатнинг хатарли кучларига қарши курашиш ва уларни олдини олишда кишиларга ёрдам берган, оламда рўй бериб туралиган мураккаб ходиса ва жараёнлар сир асрорларини билишга даъват этган. Инсон фикри тафаккури ва ҳаёлотини ўтмишдан келажакка томон тортган, ҳаётни севишга чорлаган. Мифлар, эртак ва ривоятлар, термалар, достонлар барча форклёр асарлари ўтмишнинг энг катта хужжати аждодларимиздан бизга қолган нодир бойликдир. Жамики, санъат асарлари ва маданият ёдгорликларини ҳеч иккиланмай инсон кўнглидаги шодлик ва қувончнинг, ғам ва андуҳнинг ифодаси, инсон ақл-идроки, диний қомус, битма-туганмас хикматлар хазинаси, деб айтиш мумкин. Марказий Осиё халқлари оғзаки ижодиётнинг энг қадимги турларидан бири – мифдир. Яхшилик билан ёмонлик, нур билан зулмат, бах билан

бахтсизлик ўртасидаги кураш ва бу курашда эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалаба қозониши ҳақидаги ғоя дунёнинг бошқа халқларида бўлганидек, бизнинг мифлар учун ҳам характерлидир. Қайт этилишича, яхшилик оламига Ахурамазда, ёмонлик оламига Ахриман бошчиқлик қилади, бахт ва бахтсизлик, ҳаёт ва момот шу қарама қарши кучлар ўртасидаги кураш ва унинг оқибатларига боғлиқ. Яхшилик ва ёмонлик кучлари ўртасидаги жангу жадаллар эзгулик учун курашадиган Метра, Анахита, Қаюмарс, Жамшид, Гершасп образида ва бахтсизлик тимсоли бўлган Ахрима, див, аждар, жинлар билан боғлиқ мифларда ўз ифодасини топган. Эзгулик мифларида Митра кишиларга нур, иссиқлик, бахт саодат бахш этадиган, душманларга дахшат соладиган, кишиларни офатдан қутқарадиган қуёш худоси сифатида, Анахита эса ер, сув ва ҳосил мабудаси, қаҳрамонларга куч қувват ва мувофаққият бахш этувчи тарзида тасвирланади. Мифларда тасвирланишича, Қаюмарс, Ахурамазда томсонидан яратилган биринчи одам ва инсоният ибтидосидир. Жамшид – ема- адолатли хукрдордир. Еманнинг хукмдорлик даври олтин давр ҳисобланади. У даврда одамлар гўё ўлим ва қаршилик нималигини билишмаган. У ер юзини уч баравар кенгайтиради. Чорвани ва турли хил қушларни ниҳоятда кўпайтиради. Кўпчилик шарқ мамлакатларида бўлгани каби Марказий Осиёда ҳам қадимги ер, осмон, қуёш, юлдуз ва сайёралар ҳақида космогоник мифлар вужудга келган. Уларда инсонларнинг табиий муҳит, коинот, самовий ҳодисалар ҳақидаги ўй фикрлари, ҳаёлотлари ифодаланган. Инсонлар тақдири, қисматини юлдузларга қараб башорат қилиш мумкинлиги, бахт юлдузи ҳақида қанчадан-қанча афсоналар ва ривоятлар яратилган. Мифалогиядан инсонларга ризқ берадиган ер, нур ва иссиқлик беадиган осмон бениҳоят эзозланган, ота қуёшга, она эса ойга қиёсланган. Марказий Осиёда бир неча минг йиллар оша юзага келган тарихий тараққиёт жараёнида миф ва афсоналар ижодини қайта ишланган, янги –янги воқеа ва маълумотлар, фикр-тушунчалар ва ғоялар билан бойиб такомиллашиб инсоният маънавий маданиятига хисса бўлиб қўшилган. “Тўмарис”, “Широқ”, “Зариагр” ва “Одатида”, “Зарина ва Стриандия”, “Уч оғайни ботирлар”, “Қаҳрамон”, “Маликаи Хуснабот” каби қиссалар ва “Алпомиш”, “Қирққиз”, “Гўрўғли”, “Равшан”, “Авазхон”, “Чамбил қамали”, “Ойсулув”, сингари достонларида ҳам миллий, ҳам умумбашарий аҳамиятга эга бўлган фалсафий ғоялар илгари сурилган. Қахрамонлик хақидаги достонларининг, эртаклар ва афсоналарнинг фалсафий моҳиятини белгилайдиган, уларнинг асосий негизини ташкил этадиган умумий ғоя – инсон учун жондан азиз ҳисобланган муқаддас даргоҳ – Ватаннинг истиболи, эрки ва мустаҳкамлиги учун ажнабий душманларга қарши муросасиз курашиш ҳар эркагу аёлнинг, каттаю кичикнинг олий инсон бурчи эканлиги ҳақидаги фикр мулоҳазалардир.

Марказий Осиё халқларининг босқинчиларга қарши курашини бадиий акс этирувчи Тўмарис ва Широқ тўғрисидаги ривоятлар фикримизга мисол бўлади. Тўмарис ҳақидаги қиссада массагетлар маликаси Тўмариснинг Эрон босқинчиларига қарши курашдаги мардлиги, довюраклиги, жосорати, донишмандлиги, ватанига садоқати, душманларга нисбатан зийра к ва хушёрлиги чуқур баён этилган. Қиссада айтилишича Эрон шоҳи Кир масагетлар юртини ўзига қарам қилиш, бойликларни талаш мақсадида Тўмарисга уйланмоқчи бўлиб совчилар юборади. Малика шоҳнинг асл мақсадини тушуниб унга қайлиқ бўлишни, ўз элини қул қилиб топширишни истамаслигини қатъий қилиб айтади. Шундан сўнг очиқ тажаввузга ўтади ва масагетлар томон қўшин тортади. Шоҳ дарёдан ўтиш учун кўприклар қурдира бошлайди. Унинг бу хатти-харакатларидан хабардор бўлган тўмарис кирга элчи шундай дейди: “Эй шоҳ қилаётган ишининг тўхтат! Ҳали сен бошлаган ишнинг қандай тугашуни билмайман-ку? Қўй, сен юртингда подшолик қилавер, бизни ҳам ўз холимизга қўй. Лекин сен бунга кўнмайдиган кўринаса. Агар биз билан куч синашмоқчи бўлсанг, у ҳолда кўприклар қуриб, овора бўлма, биз дарёдан уч кунлик нарига кетамиз, сен бизнинг еримизга ўт ёки ўз юртингда учрашишни истасанг шуни ҳабар қил”. Малика Тўмарис рахбарлигидаги массагетлар Эрон билан бўлажак қонли тўқнашувига, ҳаёт – мамот жангига хозирлик кўра бошлашади. Массагет қўшинлари беомон жангда эронийларни мавҳ этиб, ғалабани қўлга киритишади. Жангда Кир ўлдирилади. Жанг майдонида эмас, найрай билан қўлга олиниб халок бўлган ўғли Спарангиз доғида ўртанган Тўмарис ўз суворийларига ўлдирилган Кир калласини кесиб, олдига келтиришни, бир мешни эса қон билан тўлдиришни буюради. Шундан сўнг у соч соқолига қон ёпишиб қолган каллани қўлга олиб, унга шундай хитоб қилади: “Эй номард, сен мени – жангда халоллик билан енгиб чиққан бир аёлни – маккорлик билан ўғлидан жудо қилиб, фарзанд доғида куйдирдинг, сен умринг бўйи қонга тўймадинг, мен ўз онтимга амал қилиб сени қон билан суғордим. Бировнинг юртига зўравонлик билан бостириб кирганларнинг жазоси шу”. Ватанни ҳимоя қилиш, эрксеварлик, юртпарварлик, ватанпарварлик аждодларимизнинг қон – қонига сингиб кетганлиги Широқ хақидаги тарихий ривоятда ҳам чуқур ва хар тарафлама очиб борилганлигини эслаб ўтиш мумкин. нақл қилишларича, эрадан бурунги V аср охирларида Доро бошчилигидаги Эрон қўшинлари Турон элига бостириб кириб, унинг худудидаги турли уруғ ва қабилаларни бирма – бир бостириб ола бошлайди. Доро қўшини билан сак қабиласи ўртасида жанг давом этиб турган пайтда Широқ исмли чўпон йигит подшоҳх хузурига келиб, агар болаларига, оиласига, авлодига ғамхўрлик қилишса, душманни якка ўзи хийла билан халок этачагини айтади, уларнинг вадасини олгач, Широқ ўча ердаёқ қулоқ бурнини кесади. Сўнг саклардан Эрон қўшинлари томонига қочиб ўтган киши сифатида эронийлар турган жойга келади. Широқ Дорога арз қилиб,

ўзини саклардан алам кўрган киши қилиб кўрсатади. Эрон қўшинини саклар турган жойга олиб боражагини, ғалабани таъминлашга ёрдам беришини айтади. Эрон қўшинини йўлга бошлайди. Атрофи сувсиз қуруқ қум саҳрога бошлаб боради. Душман қўшини сувсизликдан саҳрода халок бўлади. шу тариқа душман қўшинини якка ўзи енгади. Широқ ўз эл – юртини химоя қилиш учун жонидан кечади. Борса келмас жойга келиб қолганидан ғазабланган Доро ўлимга махкум қилинган ёлғонинг сабабини сўраганда Широқ кулиб, бундай дейди: “Мен ғалабани қўлга киритдим, чунки ватандошларим бўлган саклар бошидаги фалокатни бартараф етдим, эронийларни сувсизлик ва очликдан ўлдирдим, энди нима қилсаларинг ихтиёр ўзларингда”. Сак элининг мард ўғлининг бошини кесадилар. Лекин саклар қўшини омон қолади. 2- масала. Ўрто Осиёда яшаган қадимги авлод – аждодларимизнинг ижтимоий – иқтисодий ҳаёти, урф – одатлари, этиқоди, тарихи, маданий мероси, жумладан, фалсафий фикрлари хақида қимматли маълумотларига ега бўлишида “Авесто”, “Баҳистун”, “Бундахиш”, “Денкард” сингари ёзма ёдгорликлар мухим тарихий хужжат сифатида алоҳида аҳамиятга ега. Ўрто Осиё халқларининг фалсафий фикрларига доир қимматли маълумотларини олишда зардуштийлик динининг муқаддас китоби хисобланган “Авесто” қадимий тарихий адабий манбалардан бири бўлиб хизмат қилади. “Авесто” да акс этган асосий фалсафий ғоялар, диний эътиқоднинг етакчи тушунчалари тарихий шахс Зардуштнинг номи билан боғлиқ. Унинг исмига нисбатандин ҳам шундай ном билан яъни зардуштийлик деб аталади. Манбаларда ёзилишича, зардушт таҳминан мелоддан аввалги 570 йилларда тўғулган ва 77 ёшида ибодат қилаётган чоғида душман қоҳинларидан бири томонидан орқасидан ханжар санчиб ўлдирилган. Зардуштга қадар аждодларимиз ҳар хил диний тасаввурларга эътиқод қилиб яшаганлар. Диний эътиқодларнинг турли туманлиги ибтидой муносабатлар ўрнини синфий жамият, қадимги қулдорчилик жамияти ола бошлаган пайтида барча қабилаларининг ягона мафкура асосида уюшишларига алақочон тўғаноқ бўлиб қолган эди. Ўлканинг турли қабиларини бирлаштириш, уларни илк буюк давлатчилик ғояси атрофида уюштириш зарурияти туғулиб қолган эди. Ана шундай заруриятни тушуниб етган илғор кишилардан бири сифатида Зардушт тарих сахнасида пайдо бўлди. Зардушт кўп худолилик тасаввурлари, табиат ходисаларига сиғинишга қарши чиқиб, якка худолик ғоясини тарғиб қилди. Уни одамлар пайғамбар сифатида қабул қилишган. Зардуштийлик жуда қадимий динлардан бўлиб, ибтидоий тузумдан қулдорликка ўтила бошлаган пайтларда Ўрта Осиёда пайдо бўлган ва алоҳида диний дунёқараш сифатида шаклланган. Зардушт дини ўзи ҳаёт чоғида баъзи ўлкаларга ёйилган бўлса, унинг вафотидан кейин янада кенгроқ тарқалди. Ўрта Осиёда, жумладан, Хоразм ва

Суғдиёнада шаклланган Зардуштийлик Озайбайжонда асосий диний эътиқодлардан бири сифатида кенг тарқалган, Эрон салтанатининг расмий динига айланган. Ўтмиш динларининг энг кучлиларидан ҳисобланган зардуштийликка Искандар Зулқарнайн ва араблар босқинчилиги даврида катта путур етказилган. Зардуштийлик динининг қонун-қоидалари «Авесто”да баён этилган. “Авесто” китоби милоддан бир неча асрлар илгари юзага келган. Манбаларнинг кўрсатишича, “Авесто” ўн икки минг ошланган мол терисига олтин харфлар билан битилган экан. Абу Райҳон Берунийнинг «Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар”асарида бу хақда шундай дейилган: «Доро ибн Доро хазинасида ўн икки минг қорамол терисига тилло билан битилган бир нусхаси бор эди. Искандар оташхоналарни вайрон қилиб, уларда хизмат этувчиларни ўлдирган вақтда уни куйдириб юборади. Шунинг учун Абистоннинг бештан учи йўқолиб кетди. Абисто ўттиз наск (қисм) эди. Мажусийлар қўлида ўн икки насқ чамаси қолди”. Ўзига хос қомусий билимлар мажмуаси бўлган «Авесто” бир қанча китобларга бўлинган бўлиб, ҳар қайси ички китоб яна бир неча бобларга бўлинган. Масалан, учинчи китоб “Ясна” деб аталган бўлиб, у 72 бобдан иборат. Бунинг 28 бобидан 53 бобигача бўлган қисмларида зардуштийлик дини асосчиси Зардуштийнинг ўзига нисбат берилган. Унинг 17 боби готлар- гимн (қисми) лар деб аталган. «Авесто” нинг 22 бобдан иборат бўлган “Вендидат” деган қисми Ахурамазда билан Зардуштнинг савол жавоби шаклида ёзилган. «Авесто” да ўтмиш аждодларимизнинг диний тасаввурлари, коитон ва ердаги дунёнинг яратилиши билан боғлиқ афсона ва ривоятлар, ўрта Осиё, Эрон ва Озайбайжоннинг тарихи, ижтимоий – сиёсий, иқтисодий ҳаёти географияси, табиати, нобаботи, илм-фани ўз аксини топган. Унда қадимги Турон ўлкаси ва Эроннинг ўзига хос иқлими, суви, хайвонот дунёси, ер тузилиши, саҳролари, тоғлари ҳақида қимматли маълумотлар берилган. Эзгулик худоси Ахурамазда Спитамид Зардуштга бундай дейди: “Эй, ” Спитамид Зардушт, мен, Ахурамазда, бу нохиш, ғамгин жойни фароғатли ўлкага айлантирдим. Энг аввало ғоят эзгу жой қилиб, юртлар ичра, энг яхши юрт қилиб, Даитийа дарёси ёқасидаги гўзал Эронвежни яратдим... Мен, Ахурамазда яратган юртларни иккинчиси Вава – суғдлар яшайдиган юрт. Бу ерда яйловлар бўлиқ, ўтлоқлар серўт, моллари семиз... Учинчи ўлка – Моуру (Марғиёна) қудратли юрт, ҳақ йўлига содиқ юрт. Ғаразгўйлик, ҳасад, манманлик, фитна – фасод «Авесто” да қаттиқ қораланса вадага вафо қилиш ахдга садоқат самимият холислик, ўзаро иззат- икром каби ахлоқий қоидилар улуғланади. “Авесто” дунёни, инсонни синов майдони деб тушунтиради. Зардуштийлик дини ва унинг асосий китоби «Авесто” да берилган сўзнинг устидан чиқиш, унга содиқ қолиш, савдо – сотиқ шартномаларга қатъий амал қилиш, қарзни вақтида тўлаш, алдамчилик

ва хиёнатдан холи юксак даражада эзозланади. Таъкидланишича, имонли одам ўғрилик ва талончиликдан бегоналар мол мулкига кўз олайтиришдан, ўз-ўзига виждонига хиёнат қилишдан четда юради, ҳам танини, ҳам қалби руҳини пок тутади. «Авесто” да одамларни имонли бўлишга, пок тоза юришга, танани озода тутишга, ҳар қандай ёмон ният ва сўзлардан тийилишга, ҳар қандай ёмон амаллардан воз кечишга, ножуя ишлардан юз ўгиришга даъват этадиган ахлоқий қоидалар, диний ўгитлар, фалсафий ғоялар ниҳоятда кўп. «Авесто” да кўрсатилишича дунёда ҳар доим яхшилик билан ёмонлик, эзгулик билан ёвузлик ўртасида кураш боради, кураш оқибатида яхшиликнинг ғалабаси билан якунланади. Ахурамазда доимо одамларни эзгуликка чорлайди. Китобда агар Ахурамазда юборган қонунлар ва ўгит насиҳатларга амал қилсалар, имонли бўлсалар, эзгулик ёмонлик устидан, ёвузлик тимсоли бўлган Ахримандан ғолиб келадилар, дейилган. Ҳаёт ва ўлим, ёруғлик ва қоронғулик, эзгулик ва ёвузлик, адолатли қонунлар билан адолатсиз қонунлар ўртасидаги кураш «Авесто” да бутун табиат ва жамиятга хос деб қаралади. Бу ҳақда шундай дейилган: “Мен азалдан мавжуд бўлган икки руҳий субстанция ҳақида гапирмоқ. Бизнинг фикримиз, таълимотимиз, эътиқодимиз, нутқимиз, қилмишимиз, моҳиятимиз бир-бирига мутлақо қарама-қарши туради”. Китобда эзгулик билан ёвузлик ўртасида абадий курашла оралиқ йўл йўқ, бинобарин, ҳар бир одам бу жараённинг у ёки бу томонида иштирок этишга мажбур эканлиги айтилган. Бир-бирига қарама- қарши бўлган ўзаро курашаётган кучларнинг қайси бири томонидан туриш, унда таъкидланишича, одамларнинг иймон-эътиқодига боғлиқдир. Иймон-эътиқодли одам албатта эзгулик тарафида туради, эзгуликни ёвузликдан фарқлайди, ёвузлик тимсоли бўлган девлар, иблисларга қарши курашади. «Авесто” да қайд этилган энг муҳим фалсафий фикрлардан бири инсонларни меҳнат қилиш, ўз қўллари билан моддий бойликлар яратиб тўқ, фаровон ҳаёт кечиришга даъват этилганлигидадир. Зардуштийликда инсон чорванинг кўпайишига, яйловларнинг гуллаб яшнашига ёрдам берган тақдирда, тинмай меҳнат қилгандагина худонинг иноятига ноил бўлади, дейилади. Зардушт худо Ахурамаздадан ер юзидаги энг яхши жойга қаерд, деб сўраганда у, инсон қаердаки ўзига уй тиклаб, оловга ва оиласига, хотин ва фарзандларига, подаларига ўтин ажратиб берса, ем-хашаги кўп бўлиб, чорва ва итларга тўқ яшаса, уйида ноз-неъматлар муҳайё бўлиб, хотун ва фарзанддари фаровон яшаса, уйида эътиқоди собит, олови алангали, бошқа нарсалари ҳам мўл-кўл бўлса, ўша манзил, ўша гўша улуғдир, мухтарамдир, деб жавоб беради. «Авесто” меҳнат қилиб, бойлик яратиб, жойларни обод қилиб, қўриқ ва бўз ерларни хайдаб, суғориб ўзлаштирган , сут, гўшт-ёғ, дон-дун етиштириб

жамият тараққиётига йўл очиб берган, фаровонликни таъминланган деҳқонлар, чорвадорлар, овчиларни улуғлайди. Унда, масалан, ерга мехр қўйиб меҳнат қилиш зарурлиги ҳақида айтилган. Кимда ким ҳам ўнг қўли билан, ҳам чап қўли билан, сўл қўли ва ўнг қўли билан ерга ишлов берса, ерга фойда велтиради. Ер ҳам ундан ўзининг ҳар хил ноз-неъматларини, зироатларини, мўл-кул ҳосилини аямайди, деийлади китобда. Кимки ерга вақтида ҳам ўнг қўли, ҳам чап қўли билан ишлов бермаган, меҳнат қилмаган бўлса, ундай кимсаларга Замин: “О сен, одам, менга топинмайдиган, меҳнат қилмайдиган одам! Сен ҳақиқатан ҳам тиланчилар қаторида, от эшикларга таъзим қилиб, абадул-абад бош эгиб туражаксан! Ҳақиқатдан ҳам сенга ёнингда ҳар хил зироатларни олиб ўтадилар, бу ноз- неъматларнинг барчаси меҳнат қилаётган: тўқ ва фаровон яшаётган хонадонга насиб қилади. Адабул абад шундай бўлажак!”, - деб жавоб беради. Зардуштийлик дини ва унинг «Авесто” китобида дунёнинг моддий асоси деб хисобланган ер, тупроқ, ҳаво, муқаддаслаштирилади. Ер ва ҳаво шундан эъзозланганки, ҳавони бўғлаш, ифлослантириш, хайвонлар ўлиги у ёкда турсин, одамлар жасадини ҳам ерга кўмиш, сувга оқизиш, оловга ёқиш гуноҳ ҳисобланган. Мархумлар ерни, сувни, хавонизаҳарлаб қўймасликлари учун уларнинг жасадларини махсус сопол идишларга кўмиш расм бўлган. Зардуштийлик таълимоти бўйича ариқлар ва дарёлар сувидан фақат ичиш учун фойдаланиш мумкин, унда чўмилиш, уни нажос билан харом қилиш, унга тупуриш, хайвонларни оралатиш ман қилинган. Шундай қилиб, «Авесто” ўша даврдаги кишиларга инсон бутун умри давомидаги сувни, тупроқни, умуман, дунёдаги жамики яхши нарсаларни пок сақлашга бурчлидир, деб таълим беради. ана шу ғоядан инсон ўзи ўсиб улғайган замин – Ватанни севса, атроф муҳитни тоза сақлашни ўзининг ватанпарварлик бурчи деб билса, шундагина у ҳақиқий баркамол инсон хисобланади, деган фалсафий хулоса чиқади. Зардуштийлик динига амал қилган Марказий Осиёдаги қабилалар сувга ва оловга сажда қилганлар, қуёшни илоҳий мавжудод даражасига кўтарганлар. Хоразмда, Самарқандда олиб борилган қазишлар натижасида Марказий Осиё халқларининг қуёш худоси ҳисобланган Митрага, ер, сув унумдорлик худоси Анахитага сиғинганликларини исботлайдиган буюмлар топилган. «Авесто” да деҳқончилик билан шуғулланиш уч минг марта ибодат қилиш ва юзлаб жонворларни қурбонликкасўйишдан афзал хисоблаганлар. Унда айтилишича, экин экиш – ердаги ёвузликка барҳам бериш демакдир. Ғалла ердан униб чиққанда, - дейилади «Авесто” да – девлар ларзага келади, ғалла ўриб олинаётганда девлар нола –фарёд қилади, ғалла янчиб ун қилинаётганда, улар қоча бошлайди, хамир қилинаётганда эса девлар маҳв бўлади. ғалланинг мўл-кўл бўлиши гўё девларнинг лабига қизитилган темир босгандай уларни тумтарақай қилади.

Бундан кўринадики, Зардуштийлик дини одамларни мехнатдан, реал ҳаётдан ажратмаган ва бу нарса у даврларда яратилган ёзма адабиёт намуналарига ҳам, айниқса, халқ оғзаки ижоди намуналарининг фалсафий, ғоявий-бадиий мундарижасига ҳам ижобий таъсир этган. Шундай қилиб, “Авесто” дунёда энг қадимги дин бўлган Зардуштийликнинг муқаддас китоби бўлиш билан бирга, аждодларимизнинг узоқ ўтмиш тарихи ва тафаккур тараққиётининг қомусий йиғиндиси, уларнинг тили, ёзуви, маданияти ҳақидаги адабий-бадиий ва фалсафий ҳамдир. Зардуштийлик Марказий Осиё араблар истелосига қадар ҳам, ундан кейинги даврларда ҳам яккаю-ягона дин бўлмаганлигини айтиб ўтишга тўғри келади. Минтақамиз аҳолиси эфталитлар давлати, сўнгра Турк хоқонлиги хукм сурган даврлар, ундан кейинги пайтларда ҳам зардуштийлик билан бирга будда, насроний (христианлик), моний ва кам (шомон) каби бир неча динларга сиғинишган. Ўтроқ ва кўчманчи ахоли ўртасида бу динларга эътиқод қилувчи қавмлар қв жамоалар бўлган, Масалан, 6 аср охири 7 аср бошларидан айрим турк хоқонлари будда динини қабул қилиб бутхоналар қурилишига хомийлик қилганлар. 8 афта Балх шахрида юзта, Термизийда унтача, қабодиёнда 3 та будда ибодатхонаси бўлган. Будда дини тоҳаристонда, Суғд, Фарғона шарқий туркистонда ҳам кучли бўлган Самарқанд вилоятининг Ургут тумани бутун марказий Осиёда насроний дини тарғиботининг марказларидан хисобланган. Ўрта Осиё халқлари ҳаётида зардуштитийлик, насронийлик ва будда динлари асосида юзага келган моний дини ҳам чуқур илдиз отган, моний таълимотича, оламнинг ибтидоси бир-бирига қарама-қарши икки куч эзгулик ва ёвузликдан иборат бўлиб, улар ўртасида абадий кураш боради. Бу курашда яхшилик тантана қилади, ёвузлик мағлубиятга учрайди. Исломгача марказий Осиёда буддизмнинг, моний қарашларининг хатто насроний дининг маълум даражада тарқалганлигига қарамай, диний эътиқод бобида зардуштийлик дини асосий ўрин тутган. Жаҳон динлари кейинги 2- 2,5 йил ичида қанчалик такомиллашган уларнинг маросимлари, урф- одатлари нечоғлик хилма хиллашган, бойиган бўлмасин барибир улар зардуштийлик дининг ворислари хисобланади. 6-8 асрларда яратилган қадимий туркий тилда ёзилган ўзига хос хатда битилган урхун энасон ёдгорликларида туркий халқларнинг фалсафий ижтимоий сиёсий қарашлари, эл юртига мухаббати, қахрамонликлари, хорижий босқинчиларга қаҳру нафрати ўз ифодасини топган. Қадимий туркий халқларнинг тарихи, маданияти, тили, ижтимоий фалсафий фикрлари билан анишишда Урхун Энасой ёдгорликларидан тунюкук, Култегин, Билга хақон битикларининг аҳамияти айниқса каттадир. Буни иккинчи турк хоқонлигига асос солган Элтартиш хоқонининг маслахатчиси ва саркардаси туюкукда бағишланган 712-716 йилларда

ёзилган битиктош мисолида кўриш мумкин. битикда туркийларнинг бир қанча душман қабилаларига қарши кураши, туюкукнинг халқ олдидаги хизматлари, донолиги, тадбиркорлиги, жасурлиги хикоя қилинади. 732 йилда ўнатилган култегин битигидаги барча воқеалар култегиннинг акаси билгахоқон тилида асли (исми Муғилиён) баён этилади. Муғилиён сунги турк хоқонларидан бири бўлиб “Билка-қон” – “Улуғ хоқон” унвонини олган. Муғилиён жуда кўп уришлар олиб бориб турк хоқонлиги давлати чегараларини анча кенгайтирган. Харбий юришларнинг бирида улуғ хоқоннинг укаси Кул тигин зўр қахрамонлик кўрсатиб вафот этади. бига хақон Муғилиёнга ўзининг қилган ишлари ҳақида гултегин битигида халқига қарата шундай дейди: “Тангри ёрлақагани учун истеъдодим бахтим бор учун мен сизларга хоқон бўлдим. Хоқон билими йўқ, қашшоқ халқни яхшилаб оёққа турғуздим. Қашшоқ халқни бой қилдим, оз халқни кўпайтирдим, Ё у сўзда ёлғон борми? Турк беклар халқи буни эштинг. Турк халқини тўплаб давлат туғилишигизнинг бу ерда тошга ўйиб ёздим. Унга қараб билинг, туркнинг эндинги халқи беклари”. Култегин битигида турк хоқонлиги тарихида, билга хоқон давридаги воқеалар бирма бир баён этилади. Битиктош култигин мотам марсияси билан тугайди. Унга билга хоқон тилидан жудолик қайғуси инсон чидай олмайдиган даражада исҳор этилади: “Иним Култигин вафот этди, вужудим алам чекди. Кўрар кўзим кўрмаётгандай, билар ақлим билмаётгандай бўлди (эс хушимдан ажралдим), жоним азобда қолди. Дунёни тангри ясайди, инсон болалари ҳамма ўладиган қилиб яратилган. Шунчалик алам тортимки, кўзга ёш келганда, кўнгилга йиғи келганда, қайта ғам чекдим, қайта қайғурдим. Икки шад, кейинги ини – жиянларим, ўғилларим, бекларимнинг кўзи, қоши ёмон бўлади, деб қайғурдим.” Култигиннинг оғаси Билга хоқон шарафига 735 – йилда ўрнатилган битиктошда хоқоннинг давлитини бошқарганлиги, кўпгина халқларни бирлаштиргани, мамлакатни хар жиҳатдан юксалтиргани тасвирланган. Шу билн бирга унга халқлар ўртасидаги ўзаро аҳиллик, тотувлик давлатнинг куч – қудрати асоси еканлиги ҳақида ҳам айтиб ўтилган. Аввал қайт этганимиздек, “Авесто”, Ўрхун Энасой ёдгорликлари ва бошқа ёзма ёдгорликлар қадимги Марказий Осиё халқларининг тарихи, ижтимоий – иқтисодий ҳаёти, маданияти, тили, қадриятлари, фалсафий, ахлоқий, диний қарашларини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Ёзма ёдгорликлар фақат ўтмишни тушуниш учунгина эмас, балки бизнинг бугунги кунимизнинг, Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллиги маънавий масалаларини ҳал этиш, миллий истиқлол мафкурасини ишлаб чиқиш учун ҳам фойдалидир. Юқорида айтилганларидан яққол қўриниб турибдики, Марказий осиё минтақаси Шарқ мамлакатлари каби азалдан юксак маданият, илм-фан, барча қадриятларнинг маскани бўлиб келган.

Ижтимоий-фалсафий фикрлашнинг пайдо бўлиш, ривожланиши ва уларнинг табиий ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларда намоён бўлиши хусусида юқорида қайд этиб ўтилганларнинг ҳаммаси буржуа тадқиқотчиларининг, фалсафий тафаккур Шарқ халқларида бўлган эмас, фалсафий таълимотлар улар учун мутлоқа ёт, фалсафа тўла маъноси билан Ғарбда бошланган, деган даъволарнинг пуч ва тарихий хақиқатга тамомила зид эканлигини кўрсатиб ва исботлаб турибди. 9-15 асрлар марказий Осиё халқларининг маданий-маънавий тараққиётида, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий, диний, фалсафий таълимотлари ривожланишида кескин ўзгариш, туб бурилиш даври бўлди. Бу маданий жонланиш ва юксалиш жамият ҳаётининг барча соҳаларига кириб борди, маънавий ҳаётни қамраб олди. Ана шу Марказий Осиё халқлари дунё маданияти тараққиётининг энг олдинги, етакчи сафларида туриш даражасига кўтарила олади. Марказий Осиёнинг жаҳон маданияти тараққиётининг йирик ўчоқларидан бирига айланиши худуди шу пайтларга тўғри келади. 9 асрларнинг иккинчи яримида равнақ топа бошлаган 10-12 асрларга келиб эса- мислсиз натижалар берган, буюк маданий юксалиш ва тараққиётнинг шарт-шароитлари, асосий сабаблари, манбалари, хал қилувчи қатон омиллари бор эдики, уларнинг нимадан иборат эканлигини билиш жуда муҳим. Маданият ва маънавийтнинг жадал суръатлар билан тараққий этиб боришини ҳаётий заруриятга айлантирган энг асосий сабаблардан бири- Марказий Осиё халқларининг Эрк, Адолат, Ҳақиқат, Мустақиллик учун араб ва муғул босқинчилари зулмига қарши кураш олиб борган ҳаёт-момот жангларидир. Маълумки, 8 аср бошларида Марказий осиёнинг араблар томонидан босиб олиниши улкамиз халқларининг иқтисодий, сиёсий, маданий-маънавий тараққиётига кучли зарба берди. Араб истелочилари жуда кўплаб шаҳар ва қишлоқларни вайрон қилдлар, минглаб одамларни, олиму фузалоларни, косибу хунармандларни қиличдан ўтказдилар. Турон ўлкасига талон тарож қилиш ва бойлик ортириш манбаи деб қарадилар. Ўз хукмронликларини мустахкамлага, халқни мустамлакачилик исканжасида ушлаб туриш, мақсадида асрлар давомида яратилган маданий бойликларни емириб ташладилар, махалий ёзувларни йўқ қила бошладилар, қанчадан- қанча авлодлар алқ-закавати, истедоди билан яратилган ноёб ёдгорликларни, қадимги диний ва дунёвий қадриятларни, миллий урф-одатларни ер билан яксон қилдилар. Истелочилар давлат ишларида ва фанда араб тили ва ёзувини мажбуран қўллай бошладилар, ислом динини зўрлик билан жорий этдилар. Абу райхон Беруний «Ўтмиш авлодлардан қолган ёдгорликлар” асарида Қутайба Хоразм ёзувини билган, Хоразм афсоналарини сақлаган кишиларни, уларнинг орасида бўлган олимларнинг ҳаммасини турли йўллар билан таъқиб остига олди ва йўқ қилиб юборди”, - деб ёзган эди.

Араб босқинчиларининг узоқ давом этган мустамлакачилик зулми халқнинг сабр-косасини тўлдирди. Халифалик хукмронлигига қарши 7-9 асрларда, Гуран, Девоштий, Бобак, абу Муслим, Муқанна, Рафеъ ибн Лайс раҳбарлигида қарийб юз йил мобайнида олиб борилган халқ курашлари Турон ва хуросонда араб босқинчилари хукмронлигининг таназзулга юз тутиши билан тугади. Марказий Осиёда 9 асрнинг иккинчи яримидан бошлаб араб халифалиги тугатилди ва унинг ўрнига бу ерда мустақил феодал давлати пайдо бўлди. Шундай қилиб, Марказий Осиёда чет эл босқинчилари хукмронлигининг тугатилиши 10-11 асрларда жуда кўплаб мустақил феодал давлатларнинг вужудга келиши натижасида феодал ишлаб чиқариш муносабатларининг, ички ва ташқи савдонинг, хунармандчиликнинг ривожланиши, илм-фан ва маданиятнинг, фалсафанинг равнақ топиши миллий қадриятларнинг тикланиши ва такомиллашиб боришига кенг шароит яратилди. бу даврда мамлакат ичидаги ўзаро урушлар камайди. Бухоро, Ургенч, Марв, Тошкент ва бошқа жойларда хунармандчилик, косибчилик анча ривожланди. Буларнинг ҳаммаси маданият ҳамда фаннинг ривожланишига сабабчи бўлди. Сўз юритилаётган даврлардаги илмий-фалсафий тафаккур тарихи жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий ва маданий тарихи билан ҳам узвий боғлиқдир. Араблар ва мўғиллар тажаввузидан қутилиб мустақил бўлган Марказий Осиёда каналлар, қалъалар, саройлар, қуриш фақат амалий тажрибанинг эмас, балки жойни ривожлантириш, мураккаб хисоблаш ва ўлчашларни, математика, геодезня, табиатшунослик фанларини, узоқ мамлакатларга чўллар орқали сафар қилиш эса, юлдузларга қараб йўл топишни, яъни астраномия илмининг ривож топишини тақозо этди. 9 асрнинг иккинчи яримида Марказий Осиёда мустақил давлатларнинг халқаро иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқаларнинг ўсиши нафақат табиий балки ижтимоий гуманитар фанларнинг янада кучлироқ ривожланиши ва тараққий этишига сабаб бўлган эди. Араб халифалиги хукмронлиги барбод бўлганидан сўнг Шарқ ва Ғарб мамлакатлари, биринчи навбатда, Марказий Осиё давлатлари ўртасида анча иқтисодий, маданий алоқалар вужудга келди. Турон заминнинг Юнон, Рим, Ҳиндистон, Эрон, Араб мамлакатлари, шунингдек, Кавказнинг қадимий маданияти билан яқинлашуви фан, адабиёт, ижтимоий-фалсафий фикрнинг янада кенгроқ тарақий топишига имконият туғдиради. Марказий Осиёда Шарқ ва Ғарб илмий алоқалари кўп асрлик илмий хамкорлик анъаналари асосида бир бирини бойитиш ўзаро таъсир асосида содир бўлди. Марказий Осиёдаги кўпгина хукмдорларнинг ўз саройларида файласуфлар, тарихчилар, шоир ва ёзувчиларни, олиму фозилларни диний арбоблар ва ҳуқуқушуносларни, хуллас, барча аҳли донишни тўплаб, уларга хомийлик қилганликлари ўша давр фани ва маданияти тараққиётига ўз

ижобий таъсирини кўрсатди. Хукмронлар орасида Қобус ибн Вашмгир, хоразмшоҳ Маъмун ибн Маъмун, Амир темур, Шоҳруҳ Мирзо, Улуғбек, Ҳусайн Бойқаро, Захриддин Муҳаммад Бобур сингари кўплаб фан ва маданиятнинг ҳимоячилари бўлган. Уларнинг ўзлари айни пайтда буюк донишмандлар ҳам бўлиб, турли соҳалардаги нодир асарлар ёзишган, ўз даври фан ва маданият тараққиётига ёрдам беришган. Амир Темурдек буюк соҳибқурон ҳам атрофига илм ва диннинг машҳур кишиларини тўплаб, олимларнинг фикри ва мулоҳазаларига, маслаҳатларга ҳамма вақт эътибор билан қараган. Унинг фан, маданият арбоблари, шайхлар, диний уламолар, умуман ахли донишларга кўрсатган ҳурмати, ёрдами ҳаммага маълум. Жамият тараққиёти ўртага қўйган талаблар ҳамда мавжуд шарт шароит туфайли 9-15 асрларда Марказий Осиёда, яқин ва Ўрта шарқ мамлакатларида илм-фан ва маданият чинакамига гуркираб ривожланди, гуллаб яшнади. Ана шу даврларда Марказий Осиё халқлари орасидан ўзининг ақл- идроки ватафаккури, қомусий билими билан инсониятни лол қолдирган фан ва маданиятнинг сўнмас юлдузлари етишдилар. Буюк тафаккур эгаларинимнг бутун бир авлоди етишиб чиққан, жаҳонни илм, маърифат ва маънавият нури билан ёритган ана шу давр Шарқ тарихида олтин аср ёки уйғониш даври деб аталади. Уйғониш даври мутафаккирлари ўзларининг комусийлиги – бир пайтнинг ўзида ҳам файласуф, ҳам мусиқашунос, ҳам мантиқшунос, социолог ва филолог, ҳам тарихчи, шоир, метаматик, хуллас, илмнинг ҳамма чоҳасида етукликлари билан ажралиб турадилар, бу сиймоларнинг кишини лол қолдирадиган жиҳатларидан яна бири сифатида уларнинг бир неча тилда бемалол гаплаша олганликлари, ижод қила олганликлари, илмий манбаалар, асарлардан бекаму кўст фойдалана олганликларини ҳам айтиб ўтиш лозим. Улар илмнинг қайси масаласи билан шуғулланишга бўлса, ўша соҳада буюк кашфиётлар қилишди, ўтмишдошларидан ҳеч бири аллома забт эта олмаган фаннинг нурафшон чўққиларини забт эта олишди. Бундан ташқари уларнинг кўпчилиги фанда янгича йўналишларни, янгича тафаккур услубини ихтиро қилишди, тамомила янги таълимотларни яратишди ва илмий асослаб беришди. Буюк мутафаккирлар томонидан чуқур илмий асосланган ғоя ва таълимотлар фақат улар яшаган давр учунгина эмас, балки келажакни олдиндан башорат қилиш, табиий, ижтимоий воқеа ва жараёнларни олдиндан айтиб бериш нуқтаи назаридан ҳам бебаҳодир. Донишманд боболаримизнинг илмий-фалсафий таълимотлари тор миллий қобиқда ўралиб қолган эмас, балки ҳам миллий, ҳам умумбашарий аҳамиятга эга бўлган таълимотлардир. Яна шу нарса эътиборга сазоворки, Шарқ мутафаккирларининг деярли ҳаммаси ўз даврининг қайноқ ҳаёти марказида бўлишди, амалий ишларда фаол иштирок этишди, элим, халқим, юртим дея яшашди, халқ ҳаётидан айро тушмадилар. Бу уларнинг ҳақиқий баркамол инсон, оташин ватанпарвар,

халқпарвар ва буюк аллома эканликларининг белгисидир. Ўша буюк зотлар, қомусий ақл эгалари яшаган ва ижод қилган даврлардан бошлаб Шарқда, Марказий Осиёда илм-фан ва маданият, фалсафа катта қадамлар билан олға томон ривожлана бошлади. Бу тараққиёт узоқ давом этди, бир неча юз йилларни ўз ичига қамраб олади. 3- масала . Халқ анъанавий ижод турлари. Масалан, ўзбек аёлларининг дуппичилик ёки каштачилик каби амалий санъатини олайлик. Тарихий – этнографик топилмалар кўрсатадики, ўлкамиз халқлари эрамиздан аввалги асрларда бошларига дўппи ёки унга ўхшаш бирор мато, жундан, теридан тикилган қалпоқлар кийиб юришган. Вақт ўтиши билан бош кийимларда худудий белгилар пайдо бўла бошлаган. XIV-XV асрларда ҳар бир шаҳарда дўппичилар маҳалласи бўлган, улар шу худуднинг мос белгилари (юмалоқ, тўрт бурчак, узунчоқ шакллари) ва нашқлар (нина гул, панжа гул япроқлари ва б.) га эга бўлган. XIX асргача ижтимоий-иқтисодий ҳаёт асосан, майда хунармандчилик ва халқ амалий санъати анъаналарига қурилган бўлиб, Марғилон, Хожикент, Қуқон ипакчилик, Тошкент, Самарқанд ва Наманган терикўнчилик, Қарши ва Термиз гилам, палосчилик, Чўст Шаҳрисабз пичоқчилик, Бухоро ва Тошкент халат, дўппичилик, ёғоч ўймакорлиги марказлари хисобланган. Ушбу халқ санъати турларигача чет элларда ҳам талаблар кўп бўлган. ХХ асрга келиб, ўлкамизда тикиш машиналарининг пайдо бўлиши халқ амалий санъатида ранг- баранг усуллар, мактаблар, нақший белгилар ва тасвирларнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Натижада ўзбек аёлларининг амалий санъати айниқса, дўппичилик санъати бугун нафақат чет элларда, хатто қозоқ, қирғиз аёллариникидан ҳам кескин фарқ қилади. Агар қозоқ, қирғиз дўппиларининг шаклий тузулиши юмалоқ ўтовга ўхшаса, ўзбек дуппилари тўрт бурчакдир; агар биринчисида содда япроқ тасвирлари қўлланилса, иккинчисида мураккаб нина гул тасвирлари учрайди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. “Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили” Т., Ўзбекистон, 1996. 2. Ғофуров Н., Халилов Б., Алиев О. “Маданият ва жамият” Т., 1997. 3. Хожимуродов Н. “Маънавий қадриятлар ва миллий ўзликни англаш”Т.1991 4. Хайруллаев Н. “Уйғониш даври ва Шарқ мутафаккирлари” Т., Ўзбекистон, 1971. 5. Умаров Э. “Эстетика” Т., 1995. 6. Мамадазизов М. «М. Улуғбек ва унинг расадхонаси”. Т., 1994. 7. Жураев Н. Юксалиш. Т., 1996.

O'xshashlar

Тарихий жараёнда жамиятнинг маданий ва маънавий қадриятлари. Жамият ва тарих фалсафаси

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Моддий – иқтисодий қадриятлар

Фалсафада қадриятлар муаммоси

Маданият ва қадриятлар