Миллий тараққиётда ғоявий-мафкуравий хавфсизлик ва муроса масаласи - Falsafa - Referatlar

Миллий тараққиётда ғоявий-мафкуравий хавфсизлик ва муроса масаласи

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Миллий тараққиётда ғоявий-мафкуравий хавфсизлик ва муроса масаласи Режа: 1. Муқобил ғоявий-мафкуравий қарашларнинг вужудга келиши ва уларнинг миллий ривожланишга таъсири. 2. Ҳозирги даврда ғоявий-мафкуравий муросанинг йўналишлари ва амалга ошириш механизмлари. 3. Миллий манфаатларнинг бирлиги – ғоявий-мафкуравий муроса асоси/ 4. Миллий хавфсизликни таъминлашда ғоявий-мафкуравий муросанинг роли ва аҳамияти.

Ҳар қандай жамият муайян ижтимоий тар к ибга эга бўлиб, у турли ижтимоий қатламларни, синфларни, гуруҳларни, ижтимоий институтларни ўз ичига олади. Ижтимоий таркибнинг хилма-хиллиги уни ташкил қилган унсурлар манфаатларининг, интилишларининг ранг-баранглигига асос бўлади. Ғоявий-мафкуравий қарашлар бу манфаатлар ва интилишларнинг ўзига хос ифодаси бўлиб, турли кучларнинг мақсадлари, фаолият йўналишларини кўрсатувчи мантиқий асосланган қарашлар тизимига айлана боради. Шунга кўра, ҳар қандай давлатда бунёдкор ғоялар, мафкуравий фаолият устувор бўлганда, миллий тараққиёт имкониятлари кенгаяди. «Ер планетаси» деб аталган ижтимоий-сиёсий маконда: ҳуқуқий тенглик, ирода эркинлиги, халқаро миқёсда тинчлик қарор топади, миллатлараро, динлараро дўстона муносабатлар мустахкамланади. Миллий тараққиёт ғоялари муайян давлатнинг истиқболини таъминлаш учун жамиятнинг объектив ривожланиш қонуниятларини, уларнинг амал қилинишида субъектив омилларнинг ролини, конкрет тарихий шарт- шароитларни инобатга олиб, ўз потенциал имкониятларини сафарбар қилишдир. Бошқача айтганда, мамлакат ичидаги ижтимоий-сиёсий кучларнинг ғоявий-мафкуравий муросаси - барқарор миллий тараққиётнинг асосий шартидир. Жамият ижтимоий таркибининг шаклланиши ва ривожланиш механизмлари инсон фаолияти тизимига бориб тақалади. Кишилар ишлаб чиқариш учун турли гуруҳларга бирлашиб, вазифаларини тақсимлаб оладилар. Ижтимоий қатлам ва гуруҳларнинг шаклланишида ижтимоий меҳнат тақсимоти катта аҳамиятга эга. Унинг асосида ижтимоий қатламлар ва гуруҳлар ўртасида ижтимоий тафовутлар, муносабатлар вужудга келади. Бизнинг сиёсатимизнинг бош йўналишини Ўзбекистон хавфсизлиги ташкил этади. Албатта, ҳозирча турмушимиз биз орзу этган даражада эмас. Ҳали етишмовчиликлар, қийинчиликлар ва йўлимизда тўсиқлар ҳам оз эмас. Аммо шундай мураккаб бир вазиятда одамлар омонлиги, мамлакатимиз тинчлигини таъминлашга эришаётганимиз, ўйлайманки, бизнинг энг катта ютуғумиздир. Ислом Каримов . (“Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни –миллат қилишга хизмат этсин” асаридан).

Ижтимоий таркибни ташкил этувчи муҳим унсурлар бир-бирларидан меҳнат характерига, манфаат ва эҳтиёжларига, ижтимоий муносабатлар тизимидаги ўринларига кўра фарқланадилар. Жамият ривожлана бориши билан унинг ижтимоий таркиби ҳам мураккаблашиб боради. Бу ижтимоий бирликлар юқорида эслатилган белгиларга кўра ўзига хос мавқега, манфаатларга, интилишларга эга бўладилар. Бу ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари унинг аъзолари манфаатлари асосида шаклланади, аммо уларнинг механик йиғиндисидан иборат эмас. Алоҳида индивидларнинг обектив ижтимоий ҳолатига хос ўхшаш белгилар умумлаштирилиб яхлит ҳолда ифодаланади. Кўринадики, ғоявий-мафкуравий қарашларнинг шаклланиши ғоят мураккаб жараён бўлиб, турли ижтимоий омиллар ҳам унинг шаклланишига, мазмунига ўз таъсирини ўтказади. Хусусан, бунда: -илгари яратилган ғоявий-мафкуравий мерос. У янги авлоднинг, гуруҳларнинг ижтимоий онги шаклланишига муҳит бўлиб хизмат қилган ва янгича қарашларга материал сифатида фойдаланилади. -мавжуд гуруҳларнинг ҳаёт шароитларидан келиб чиқувчи ижтимоий руҳияти, кайфиятлари ва интилишлари. У бевосита ҳақиқий манфаатлар билан айнан эмас, объективлик ва суъективликнинг фарқланмаган ҳолатига мос келади, ғоявий-мафкуравий қарашларнинг шаклланишига туртки беради. -миллий тараққиётнинг объектив ва субъектив имкониятлари ҳар қандай ғоявий-мафкуравий қараш рационалликка ва реал вазиятга асосланса, шунчалик ҳаётий кучга эга бўлади. Акс ҳолда умумий, амалий жиҳатдан чекланган, тараққиет йўналишини белгилаб бера олмайдиган бўлади. Кўпдан кўп утопик ғояларнинг жамият тарихидаги ўрни бунинг исботидир. -ғоявий-мафкуравий хилма хиллик - бу муқаррар ижтимоий–маънавий ҳодиса бўлиб, унинг асосида кўп омиллар ётади. Жумладан, юқорида кўрсатилган омиллар ҳам бунда муҳим ўрин тутади. Ундан ташқари ғоявий- мафкуравий қарашлар ўз хусусиятларига кўра объектив ижтимоий муҳитга нисбатан янада ранг-барангдир. Бир моҳият кўп ҳодисаларда ўзига хос

қирралари билан намоён бўлганидек, ижтимоий борлиқни акс эттириш даражасига, келажакни қай хилда қамраб олиш хусусиятларига кўра янада ранг-баранглик касб этади. Бундан ташқари кишилар ҳамда турли гуруҳларнинг манфаатлари ўзаро қоришиб кетган бўлиб, бу ҳам ғоявий- мафкуравий хилма-хилликни кучайтиради. Инсон ижтимоий ҳаётда ҳеч қачон фақат бир гуруҳнинг намоёндаси сифатидагина майдонга чиқмайди. Унинг миллий-маҳаллий, ёш, касбий, жинсий, синфий, маънаий-ахлоқий, диний ва бошқа ижтимоий гуруҳларга бевосита алоқаси бор. Шундай экан, ғоявий-мафкуравий қарашлар ҳаётий характер касб этиши учун уларнинг синтетик мазмунини қамраб олиши керак. Ғоявий-мафкуравий хилма-хиллик улар ўртасида ўзаро курашни, рақобатни вужудга келтиради ва натижада ғоявий-мафкуравий тараққиёт таъминланади. Ижтимоий таркибга, унинг ғоявий-мафкуравий ифодаси бўлган қарашларга бир томонлама ёндашув жамият ҳаётидаги дунёқарашлар тарихида узоқ вақт ҳукмронлик қилиб келди. Миллатчилик, диний, синфий жиҳатдан ёндашувлар - жамият тарихидаги ўрни жиҳатидан ажралиб туради. Мақсад ёки уни амалга ошириш йўлларини асослашда муҳим тафовутларга эга бўлган ғоявий-мафкуравий қарашлар муқобиллик муносабатида бўлишлари мумкин. Муқобил ғоявий-мафкуравий қарашлар жамият тараққиётида ниҳоятда муҳим, чунки улар ўртасидаги ўзаро курашнинг, рақобатнинг ошкоралиги, кескинлиги билан ажралиб турадилар ва натижада ҳар томонлама такомиллаша борадилар. Муқобиллик муносабати мавжуд ақлий- интеллектуал, ғоявий-мафкуравий ва бошқа имкониятларни ишга солишга мажбур этади, ўз муқобил таълимотига танқидий нуқтаи назардан қарашни тақазо қилади. Муқобил муносабатда бўлган ғоявий-мафкуравий қарашлар ўзигаҲеч сир эмаски, бугунги кунда хавфсизликни таъминлаш, хатарларни олдини олиш қанчалар мураккаб, нозик ва қалтис бир масала. Буни, албатта, билган билади, билмаган билмайди. Хўш, ўйлаб кўрайлик-чи, мамлакатимиз хавфсизлигини таъминлаш биз учун қанчага тушмоқда? Ўзи, хавфсизликнинг баҳоси борми? Умуман, тинчлик- омонлик, барқарорликни пулга чақиб- ўлчаб бўладими? Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан) .

яқинларини ва демак, уларнинг модддий амалга оширувчилари бўлган кучларни ўз атрофига бирлаштиришга уринади. Айтиш мумкинки, тарихий- миллий тараққиётни муқобил ғоявий-мафкуравий қарашлар ўртасидаги кураш белгилаб келган. Муқобил ғоявий-мафкуравий қарашларнинг мавжудлиги умуман ижобий ҳодисадир. Уларнинг юқорида айтилганлардан (ўзаро ғоявий кураш, танқидий тафаккур, бирлаштирувчилик вазифаси) ташқари қатор хусусиятлари мавжуд. Ўзаро муқобилликда, мухолифатда бўлган ғоявий- мафкуравий қарашлар сиёсий-амалий фаолият билан боғланадилар. Чунки, ҳокимиятга эга бўлмасдан ёки унга фаол таъсир кўрсатмасдан туриб, мухолифатдаги ғоявий-мафкуравий қарашлар амалга ошиш имкониятига эга булмайди. Иккинчидан, ўзаро мухолифатдаги мафкуравий қарашлар у ёки бу моддий кучнинг (синфнинг, миллатнинг, ижтимоий қатламнинг) манфаатларини, интилишларини асос қилиб оладилар ва демак жамият манфаатларини маълум даражада бир томонлама ифодалашга мойил бўладилар. Бироқ ҳокимият учун сиёсий кураш сабаб у ёки бу жамиятнинг умумий (миллий) мафкураси кўринишини касб этадилар. Шундай қилиб, мухолифлик муносабатидаги ғоявий-мафкуравий қарашлар миллий ривожланишнинг йўналишини, бошқа ўзига хосликларини белгиловчи муҳим маънавий ҳодисадир. Шу билан бирга ҳар бир даврда, ҳар бир тамаддун шароитида муқобил ғоявий-мафкуравий қарашларнинг ўзаро муносабати ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб келган. Шарқда давлат мафкураси узоқ вақт ҳукмрон бўлиб, ўзгача қарашларни ўзига буйсундиришга уринган, кучли, эркин рақобатдаги мухолифат шаклланишига йўл бермаган. Натижада ҳукмрон мафкура догматик характер касб эта бошлаган, миллий мафкура сифатида омма онгига сингиб кетган. Ўзаро мухолифатдаги ғоявий-мафкуравий қарашларнинг ранг-баранглиги, кескин кураши ҳам ана шу мафкура доирасида амалга ошган. Анъаналарга асосланган ва уларни мутлақлаштирган догматик тафаккур ўз имкониятлари даражасида миллий-

тарихий ривожланишни таъминлаган, бироқ янги даврдаги, саноат ривожланиши давридаги тараққиётга етарли хизмат қила олмаган. Шунинг учун саноат ишлаб чиқариши ва янгича ижтимоий муносабатларга мос муқобил мафкуралар ғарбда шакллана бошлади. Буюк шарқ гуманисти ва мутафаккири Алишер Навоий (1441-1501) билан тахминан бир даврда яшаган ғарб уйгониш даврининг йирик мутафаккири Никколо Макиавеллининг (1469-1527 йиллар) ижтимоий-сиёсий қарашларини таққосласак, буни равшан кўришимиз мумкин. Алишер Навоий ҳукмдорни дар ё га, халкни эса ундан сув олувчи д енгиз га ўхшатади. Денгизда сув қандай бўлса, дарёда ҳам сув ш у ндай бўлганидек, ҳукмдор инсонларда энг юксак фазилатларни қарор топтиради. Бу шароитда адолат, садоқат, бурч, виждон, номус каби ум у минсоний фазилатлар жамият ҳаётига сингади. Н.Макиавелли эса, ҳукмдорга одамлар яхшиликни билмаслигини, иши битгандан кейин ҳамма нарсани унутиб юборишини, уларни куч билангина бостириш лозимлигини уқтиради. Халқ кўпчилик бўл г анлиги учунгина у билан дўстона муносабатда бўлишга ҳукмдор мажбурлигини уқтиради. Муқобил ғоявий-мафкуравий қарашларнинг миллий ривожланишга, жамият тараққиётига таъсири уларнинг мазмуни, табиати билан ҳам белгиланади. Вайронкор ғоявий-мафкуравий қарашлар устун бўлган шароитда жамиятнинг тараққиётига, унинг маънавияти ривожига катта зарар етказади. Бунёдкор ғоявий-мафкуравий қарашлар устун бўлганда тараққиёт имкониятлари кенгаяди. Эркинлик ва муроса, тинчлик ва дўстона муносабатлар қарор топади. Жамият тарихидан бунга кўп мисоллар келтириш мумкин. Бошқа томондан ғоявий-мафкуравий қарашларнинг вайронкорлик ва бунёдкорлик хусусиятлари зиддиятли муносабатда бўлиши ҳам мумкин. Бунёдкор қарашлар умуминсоний Биз юртимизда янги ҳаёт асосларини барпо этар эканмиз, бир масалага алоҳида эътибор беришимиз лозим. Яъни, коммунистик мафкура ва унинг ахлоқ нормаларидан воз кечилганидан сўнг жамиятда пайдо бўлган гоявий бўшлиқдан фойдаланиб, чстдан биз учун мутлақо ёт бўлган, маънавий ва ахлоқий тубанлик иллатларини ўз ичига олган «оммавий маданият» ёпирилиб кириб келиши мумкинлигини унутмаслик керак. Ислом Каримов. (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

мазмунга эга бўлса-да, миллий шаклда, муайян синф, гуруҳ томонидан ҳаётга татбиқ қилиниб келган. Бу эса , ўз навбатида , ғояларни амалга оширувчи кучларнинг манфаатлари билан ҳам боғланиб кетган. Шунинг учун ўзга минтақаларда салбий оқибатларни ҳам келтириб чиқарган. Мустақил Ўзбекистон бозор муносабатларига асосланган замонавий демократик давлат, фуқаролик жамияти қуришга киришди. Бу эзгу мақсад йўлида бирлашиш, барча гуруҳларнинг ҳамкорлиги янги, қурилажак жамиятнинг истиқболи, унинг ғоявий-мафкуравий асосланишига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Мафкура бизнинг нафақат мақсадимизни, балки танлаган йўлимизни ёритади, тараққиёт зарурияти ва имкониятларини кўрсатиб, Ватан олдидаги муқаддас бурчимизни, олдимизда турган вазифаларимизни ойдинлаштиради. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов зиёлиларимиз диққат эътиборини мафкура муаммоларига қаратиб, унинг тараққиётимиздаги асосий вазифаларини, хусусиятларини кўрсатиб берди. Айниқса юртбошимизнинг миллий мафкура ва бунёдкор мухолифат ҳақидаги ғоялари катта назарий-методологик ва сиёсий-амалий аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистонда миллий мафкуранинг шакллланиши ижтимоий қатламларнинг ғоявий-мафкуравий қарашлари шаклланишидан илгарироқ содир бўлмоқда. Бу турли ғоявий-мафкуравий қарашларнинг умумий йўналишини кўрсатиш чегарасини белгилаш орқали уларга таъсир қилади. Чунки миллий мафкура бутун аҳолининг манфаатларига мос келадиган тизим бўлиб, асосий мақсадимизни, унга олиб борувчи умумий йўлимизни назарий жиҳатдан асослаб беради, барча гуруҳларни, қарашларни ана шу мақсад асосида бирлаштиради. “Бизнинг энг улуғ мақсадимиз, энг улуғ ғоямиз шуки, Ўзбекистоннинг битта йўли бор: мустақилликни мустаҳкамлаб, мамлакатимизни ҳар томонлама юксалтириб, ёруғ ва эркин ҳаёт сари олға юриш. Мафкурамиз, тутган йўлимиз, бор куч-ғайратимиз ана шу улуғвор ниятни амалга оширишга йўналтирилиши керак. Халқимизни, юртимиздаги

барча сиёсий кучларни, нодавлат ташкилотларни ягона умумий мақсад атрофида бирлаштирадиган, бир тану бир жон киладиган миллий ғоя ҳам аслида шу”. 1 Ўзбекистонда сиёсий партиялар олға сурган мақсад ва вазифалар Президентимиз И.Каримов таъкидлаган мақсад ва вазифалардан деярли фарқ қилмайди. Бу Ўзбекистондаги сиёсий партиялар ва ҳукуматимизнинг бошқарув фаолияти ва сиёсатининг ҳамоҳанглиги – ижтимоий барқарорлик учун хизмат қилмоқда. Аммо ижтимоий қатлам ва гуруҳларнинг ривожланишига, жамиятдаги ўз мавқеларини англаб олишларига мос равишда уларнинг ғоявий- мафкуравий қарашлари ҳам такомиллашиб, ўзига хослик касб эта боради, муайян қатламларнинг манфаатини ҳимоя қилувчи мафкуравий, сиёсий раҳнамолар етишиб чиқади, турли ғоявий-мафкуравий қарашлар ўртасида ўзаро таъсир, ғоявий кураш бўлиши кишиларнинг ғоявий, мафкуравий, сиёсий ҳаётини, дунёқарашини бойитади. Бу эса, умуман давлатимиз миқёсида катта аҳамиятга эгадир. Ғоявий–мафкуравий қарашларнинг хилма- хиллиги, улар ўртсидаги кураш энг оқилона йўлни, усулларни танлаб олиш имкониятини беради. Ижтимоий қатламлар ва гуруҳларнинг манфаатларини ифода этувчи ранг-баранг ғоявий-мафкуравий қарашлар умуммиллий мафкура томонидан инкор этилмайди, улар миллий истиқлол мафкурасини тўлдиради, конкрет таклифлар билан бойитади. Хусусий манфаатларни ифодаловчи ғоявий- мафкуравий қарашлар ўз объекти даражасида тўғри, аммо ўзаро мос келмаслиги табиий. Негаки улар ҳимоя қиладиган манфаатлар бир-биридан фарқ қилади. Миллий мафкура эса уларнинг типик томонларини умумлаштиради. Амалий ҳаётда, сиёсатда туғридан-тўғри миллий мафкура эмас, у ёки бу қатламнинг ғоявий-мафкуравий қарашларига амал қилинади. Чунки амалиёт бир конкрет йўналишли бўлганлиги учун ва ҳокимиятда асосий ўрин 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият , 2008. –Б.76.

тутувчи куч у ёки бу қатламга, унинг ғоявий-мафкуравий қарашларига кўпроқ таянишга мажбурлиги учун шундай бўлиши табиий. Демак, у ёки бу қатламнинг манфаатларига хизмат қилувчи ғоявий-мафкуравий қарашлар миллий ғояни амалга ошириш шакли, усули сифатида майдонга чиқади. Реал ҳокимият таянадиган мафкура барқарорликни янада мустаҳкамлаш мақсадида ўз фаолиятида бошқа ғоявий-мафкуравий қарашларни ҳам инобатга олишга интилади ёки муроса йўлларини ишлаб чиқади. Шундай қилиб, миллий мафкура умумий мақсад ва стратегик йўлимиз, хусусий ғоявий-мафкуравий қарашлар эса уни амалга оширишнинг конкрет усулларидир. Чунки, “Албатта, барчамиз яхши тушунамизки, «миллий ғоя» деган сўз фақат бир миллатга мансуб бўлиб қолмасдан, мана шу табаррук диёримиз — Ўзбекистон тупроғида яшаётган, уни ўз она Ватани деб биладиган барча миллат ва элатларга бирдек дахлдордир”. 2 Расмий сиёсат қабул қилган йўлни - мафкурани маъқулламайдиган, бошқача йўл ва усулларни тарғиб қиладиган кучлар мухолифатни ташкил қилади. Мухолифат асосан 2 хил бўлиши мумкин. 1. Конституция ва қонунларга хилоф иш тутувчи, қонун талабларига буйсуниб ўз мақсадларига эриша олмайдиган бузғунчи мухолифат. 2. Конституция ва қонунлар асосида иш тутадиган, умуммилллий манфаатларга мос йўлни тан оладиган бунёдкор мухолифат. Мухолифатнинг мавжудлиги демократиянинг муҳим белгисидир. Мухолифат ўз муқобил дастурини илгари суради , р асмий мафкуранинг камчилик ва хатоларини қидиради , т анқид қилади, ўз ғояларининг мақбул эканлигини исботлашга назарий-ғоявий жиҳатда н ҳаракат қилади. Бундай ғоявий кураш узлуксиз бўлиб, мафкураларнинг такомиллашишига, кенг тарқалишига асос бўлади. Ўзаро мухолифатдаги мафкуралар умумхалқ ма н фаатларига мос айрим 2 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.:”Маънавият”, 2008. –Б.75. Ҳаммамиз яхши биламизки, ҳар қайси давлатнинг чегараларини дахлсиз сакдашда ҳарбий куч-қудрат, қуролли кучлар сув билан ҳаводек зарур. Аммо халқимиз, авваламбор, ёш авлодимиз маънавий оламининг дахлсизлигини асраш учун биз нималарга таяниб-суяниб иш олиб бо-ришимиз керак, деган савол бугун барчамизни ўйлантириши табиий. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

масалаларда бир нуқтаи назарга келишлари ҳам мумкин. Демак, улар ўртасидаги зиддият, қарама-қаршилик нисбийдир. Халқаро демократик меъёрларга тўла мос келувчи Конституция, «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги қонун ва бошқа демократик қонунларнинг қабул қилиниши билан Ўзбекистонда мухолифат фаолияти учун зарур шарт- шароитлар ва имкониятлар яратилди. Биз, - дейди Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов, - расмий ҳокимият билан ғоявий ва амалий жиҳатдан рақобатлаша оладиган, амалий таклифлар кирита биладиган, жамиятимизнинг турли сиёсий қатламлари манфаатларининг ифодачиси тариқасида майдонга чиқа оладиган мухолифатни кўришни истаймиз. Мустақил мамлакатимизда тобора чуқурлашаётган демократик ислоҳотлар мантиқи айни шундай сиёсий мухолифат шаклланишини тақозо этмоқда. Ислом Каримов мухолифат зарурлигини таъкидлар экан, айнан бунёдкор мухолифатни назарда тутади. Унинг таъкидлашича, мухолифат: 1) ташкилий жиҳатдан расмийлашган; 2) тегишли юридик мақомга эга бўлган; 3) Конституция ва қонун нормаларини ҳурмат қиладиган; 4) ўз ҳаракатлари билан мамлакатдаги давлат ва ижтимоий тузумнинг барқарор ҳолати учун масъул бўладиган; 5) давлат қурилишининг муқобил лойиҳаларини таклиф эта оладиган бўлиши лозим 3 . Ғоявий-назарий фаолият билан чекланмай, сиёсий амалий тадбирларга киришилганда сиёсий мухолифат вужудга келадию , муқобил ғоявий-мафкуравий қарашларига кўра сиёсий-ташкилий жиҳатдан уюшган мухолифат ижтимоий ҳаётда янада катта таъсирга, мавқега, имкониятларга эга бўлади. У сайловларда фаол қатнашади, агар қонун чиқарувчи давлат органига сайланган депутатлари бўлса, парламент минбаридан, оммавий ахборот воситаларидан фойдаланади, парламентда партия фракцияларини тузиб, расмий йўлга муқобил бўлган ўз таклифларини ўртага ташлайди, ғоявий-сиёсий кураш олиб боради. 3 Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим вазифалари. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. -Т.:Ўзбекистон, 1997. Б.123.

Умуман мухолифатнинг эркин фаолият кўрсатиши асло барқарорликка таҳдид эмас, аксинча ҳукуматдаги сиёсий кучларни оқилона йўл тутишга мажбур қилади, ошкораликнинг тўла бўлишини таъминлайди. Муайян жамиятда қарашлар хилма-хиллигининг мавжуд бўлиши , улар ўртасида муросани зарур қилиб қўяди. Акс ҳолда жамиятда барқарорлик бўлмайди. Муроса икки ёки ундан ортиқ субьектларнинг муҳим масалаларда умумий қарашларга, ўхшаш нуқтаи назарларга эришувлари ёки ўзаро бир- бирларини ҳурмат қилишлари, тоқат қилишлари ва фақат Конституция ва қонун доирасида курашишга, маълум шароитларда бир-бирларига й ў л ва имконият беришларига эришишдир. Муроса биргаликда фаолият кўрсатиш билан айнан эмас, мақсаддаги вазифаларини амалга оширишда ҳамкорликни ҳар доимо ҳам тақ о зо қилавермайди. Муроса ижтимоий, мафкуравий ва сиёсий соҳаларда бўлиши мумкин. Улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирларини келтириб чиқарсаларда, айнан бир хил тушунчалар эмас. Ҳар бир соҳада муросага келиш ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ижтимоий муроса кишилар турли ижтимоий қатламлари, уларнинг ҳаётий манфаатлари билан боғлиқ бўлса, сиёсий муроса ҳокимият ва уни амалга ошириш жараёни билан боғлиқ. Ғоявий-мафкуравий муроса объектив манфаатларнинг назарий ифодаси бўлган қарашлар, назарий мулоҳазалар ўртасида умумий тўхтамга келиш ёки ўзаро ҳурмат йўлларини белгилашдир. Марксистик таълимот мутлақлаштирган синфий ёндашув антагонистик синфлар ўртасида ҳеч қандай муросани тан олмайди. У мавжуд тузумни ўзгартиришга, тубдан ўзгартиришга, ўзинигина тўғри деб билишга йўналган бўлиб, қарши томонни мутлақо инкор қилишга асосланади. Маркс конфликт ва муросани муқобил ҳодисалар деб қараган. М аркси змда конфликтларга қуйидаги тамойиллардан келиб чиқиб ёндаш ил ган : 1. Барча ижтимоий конфликтлар асосий антагонистик зиддиятдан келиб чиқади. 2. Конфликтларга беқарорлик омили деб қаралади.

3. Антагонистик зиддиятли томонлар икки қутбли бўлиб, бир-бирини мутлақо инкор қилишга, йўқ қилишга йўналган , оралиқ позиция маргинал деб қаралади. 4. Ўзаро конфликтдаги томонларнинг гомогенлиги. 5. Барча конфликтларга ёки-ёки принципида қараш(бир томоннинг ғалабаси иккинчи томоннинг мағлубияти деб қараш). Муроса конфликларни ҳал қилишнинг ўзига хос кўринишидир. Шунинг учун у ҳақдаги қарашлар, конфликтларнинг моҳиятини аниқлаш ва ҳал қилиш муаммолари билан бевосита боғлиқ. Немис назариётчиси Ральф Густав Дарендорф (1929) конфликтларга янгича қарашларга асос солди. У конфликтларни тизим ичида олиб қараб , й ў л қўйиб бўлмайдиган конфликтлар концепциясидан бошқариладиган конфликтлар концепциясига ўтишнинг йўлларини кўрсатиб берди. Унга кўра конфликтларга кўп ўлчовли, унинг соҳаларига нисбатан мустақил деб қараш керак. Конфликтлар икки қутбли эмас, ижтимоий маконда кўп қутбли ҳолда ривожланади. Ўзаро конфликтдаги томонлар гомоген эмас, гетерогендир. Бошқа гуруҳларга, ҳатто қарама-қарши томонга йўналган қисмлари ҳам мавжуд. Бу қисмлар вазиятнинг ўзгариши билан янги коалицияни ташкил қилиши мумкин. Немис политологи В. Бюлл конфликтларни бошқаришнинг қуйидаги принципларини таърифлаб берди. а) конфликтлар қутблаштириш орқали эмас, қутблаштиришдан воз кечиш орқали ҳал қилинади. б) конфликтлар уларни тўла намоён қилиш орқали эмас, ўз вақтида чегаралаш орқали ҳал қилинади. в) рақибга ҳеч қачон Рақиб деб қарамаслик керак. Гап шундаки, кўтарилган муаммо фақат бир томоннинг муаммоси эмас. г) конфликтларни ўзгаришларни т ў хтатиш йўли билан эмас, ижтимоий ўзгаришлар орқали ҳал қи ли ш керак.

д) конфликтларни ҳал қилиш монокаузал (ягона сабабга йўналган) эмас, кўп ўлчовли бўлиши керак. е) қисқа муддатли муносабатлар узоқ муддатли муносабатларга ўтган сари томонларнинг ҳатти-ҳаракатида рационаллик кўпаяди. Узоқ мудддатли қарши туриш учун ҳам ақлли рақиб керак. Ҳеч бир томон монополизм нуқтаи назарига ўтмаслиги керак. Иқтисодда бўлганидек, сиёсатда ҳам, мафкурада ҳам монополизм мухолифатни четлатиб, ўзгача бўлган ҳар қандай қарашларни инкор қилади. Ғоявий-мафкуравий муроса тушунчасининг мазмунини ва шарт- шароитларини тушуниб олиш учун мафкуравий ранг барангликнинг ўзига хослигидан келиб чиқиш керак. Муайян синф, ижтимоий қатлам ёки гуруҳнинг объектив иқтисодий манфаатларининг ғоявий-мафкуравий ифодаси ҳар хил бўлиши мумкин. Қисман фарқ қилувчи бундай мафкураларнинг ҳал қилувчи томонлари умумий бўлади. Улар бир- бирларини тўлдириши, бойитиши мумкин. Иккинчидан, ғоявий-мафкуравий қарашлрнинг айрим шакллари асосий мақсад ва вазифалари бошқа-бошқа бўлганлигидан улар ўзаро тўқнашмасликлари мумкин. Масалан, диний мафкура дунёвийликка йўналган синфий, гуруҳий мафкураларга моҳиятан зид эмас. Маълум шароитда ўзаро ҳамкорликда ривожланишлари мумкин. Учинчидан, ғоявий-мафкуравий қарашлар объектив иқтисодий манфаатлардан фарқ қилиб, ижодкорнинг шахсий, индивидуал хусусиятлари билан ҳам боғлиқдир, ғоявий-мафкуравий қарашлар бошқа омиллар таъсирида ўзига хос хусусиятлар касб этиши мумкин. Булардан ғоявий- мафкуравий муросанинг ҳам ўзига хослиги келиб чиқади. Ғоявий-мафкуравий жиҳатдан муросага келиш турли йўналишларда амалга ошиши мумкин. Ғоявий-мафкуавий қарашларнинг назарий жиҳатдан Шу муносабат билан тарихда кўп марта ўз тасдиғини топган, мен ҳам ўз тажрибамда синаган ҳаётий бир ҳақиқатни яна бир бор такрорлашни зарур деб ҳисоблайман: агар биз аҳил бўлсак, эл-юрт манфаати йўлида бир тану бир жон бўлиб яшасак, ўзимиздан сотқин чиқмаса. ўзбек халқини ҳеч ким ҳеч қачон енга олмайди. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

ривожланганлик ва мантиқий асосланганлик даражаси, муайян манфаатларни тўлароқ ва чуқурроқ ифода қилиши уларда муроса имкониятларини ҳам кенгайтириши мумкин. Келажакда жуда кўп имкониятларга эга бўлиб, ғояларнинг такомиллашуви бу имкониятлардан энг реал ва оқилона йўналишларини танлаб олишга ёрдам беради. Турли манфаатларни ўзаро яқинлаштирадиган йўллар турли мафкураларнинг ҳам яқинлашувини таъминлайди. Бундай шароитда муросага келиш ҳамкорлик, биргаликда фаолият, ҳатто бирлашиб кетиш имкониятларига йўл очади. Ғоявий-мафкуравий муросанинг иккинчи шакли шундайки, бунда қарашлар мазмунан турли йўналишларга эга бўлиб, асосий дунёқараш масалаларида қарама-қарши туради. Уларнинг мақсадлари, вазифалари бошқа-бошқа. Унда туб масалаларда ҳеч қандай муроса бўлмайди. Аммо ўз мақсадларига эришув воситаларида муросага имкон берувчи томонлар бўлади. Масалан, диний ғоялар дунёвий ҳаётни вақтинча, абадий дунёга ўтишнинг воситаси деб билса-да, ҳалол, меҳнатсевар, инсонпарвар, халқпарвар бўлишни, кишилар ҳаётини яхшилаш йўл л арини маъқуллайди. Ана шу кесишган нуқталарда нафақат муроса бағрикенгликни, балки ҳамкорликни англатади. Диний таълимот, диний фалсафа ахлоқий муносабатлар, инсоний фазилатлар ҳақидаги қарашларда умуминсоний ғояларни илгари суради. Муросанинг учинчи йўналиши ўзаро мухолифатдаги ғоявий- мафкуравий қарашлар ўртасидадир. Уларда умумий мақсад бир. Аммо уни амалга ошириш воситаларида катта тафовутлар мавжуд. Бунда умумий мақсадни, келажакни назарий таҳлил қилиш доирасидагина ғоявий- мафкуравий муроса бўлиши мумкин. Бошқа масалаларда эса ўзгалар фикрини ҳурмат қилиш, чидаш шаклидаги муроса амалга ошади. Мустақил Ўзбекистонда турли ғоявий-мафкуравий қарашлар шаклланаётган ҳозирги шароитда миллий мафкура бирлаштирувчи рол ўйнашини юқорида айтиб ўтган эдик. Миллий мафкуранинг асосий ғоялари ( В атан равнақи, ҳамжиҳатлик, комил инсон, тинчлик ва бағрикенглик)

уларни амалга ошириш тамойиллари Конституциямизда мустаҳкамланган бўлиб , ҳеч бир бунёдкор мафкура манфаатларига зид бўлиши мумкин эмас. Демак, хилма-хил ғоявий-мафкуравий қарашлар миллий мафкура атрофидагина муросага келади. Бироқ миллий мафкура турли ғоявий- мафкуравий қарашларнинг такомиллашувига, ривож л анишига асло тўсқинлик қилмайди, аксинча қарашлар хилма-хиллигини тақ о зо қилади. Турли мафкуравий қарашлар етарли ривожланмаган ҳозирги шароитда хусусий мафкуралар тараққиётига туртки беради. Хусусий мафкуралар шаклланиб, такомиллаша боргани сари ўзига хосли к , ранг-баранглик касб эта бошлайди, миллий мафкурани амалга ошришнинг ўзига хос шакли сифатида конкретлашади ва бошқа хусусий мафкуралар билан курашга киришади. Бу ғоявий-мафкуравий кураш ўз навбатида миллий маф к урани турли томонлама ёритиб, мазмунан бойитади. Шуни айтиш керакки, ғоявий-мафкуравий муроса ижтимоий ва сиёсий муросадан фарқ қилиб, қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Сиёсий амалий фаолиятда муросага келиш ғоявий–мафкуравий келишув асосида ёки мафкуравий муроса бўлмасдан , маълум вазиятларда вақтинча сиёсий муросага келиш мумкин. Чунки мухолифатдаги кучлар ҳам Конституцияга бўйсунишга, қонунларга амал қилишга, ҳокимиятдаги кучларнинг сиёсатини, ҳатти-ҳаракатларини қабул қилишга ва қарши амалий фаолият кўрсатмаслик учун муроса қилади. Сиёсий фаолиятда вазиятни ҳисобга олиб, чекиниш, мақсадларининг айримларидан вақтинча воз кечиш, рақиб қарашларини, қадамларини қабул қилиш, сиёсий фаолиятни тўхтатиб туриш каби муроса имкониятлари бор. Аммо ғоявий-мафкуравий курашларда чекиниш, манёврлар қилиш ва юқорида таъкидланган муроса шакллари йўқ. Ғоявий курашни тўхтатиб ҳам бўлмайди. Ғоявий-мафкуравий қарашлар сиёсий фаолиятга нисбатан бирламчи бўлиб, унинг асосида ётади. Шунингдек, у реал, объектив ижтимоий- иқтисодий манфаатларнинг ҳам айнан маънавий нусхаси эмас. Биринчидан, ғоя объектив манфаатларни қай даражада англаш билан боғлиқ. Иккинчидан,

ғоя бирмунча олдинда юриб, келажакда яратиладиган ижтимоий мавқени ифодалаши мумкин. У ижодийлиги билан фарқ қилади. Булардан маълум бўладики, ғоявий-мафкуравий қарашларда муросага келишнинг ўзига хос механизмлари бор. Ўзаро қарама-қарши ғоявий- мафкуравий қарашларга чидам ва ҳурмат билан муносабатда бўлиш, ижодий, холисона мунозара қилиш, амалий (ижтимоий, сиёсий) кураш даражасига ўтишга йўл қ ў ймаслик чораларини кўриш ғоявий-мафкуравий муроса шакллари сифатида майдонга чиқади. Миллий манфаат муайян давлат бўлиб уюшган фуқароларнинг миллатидан, динидан, қайси ижтимоий қатламга мансублигидан ва бошқа белгиларидан қатьи назар барчаси учун фойдали бўлган, ижтимоий мавқеларини сақлашга ва мустаҳкамлашга ёрдам берадиган фаолият мақсадини англашга йўналган эҳтиёж ва муносабатлардир. Жамиятнинг табиати шундайки, унда бирор бирликни ташкил қилган ҳар қандай жамоа шу бирлик учун умумий бўлган иштилишларсиз, эҳиёжларсиз мавжуд бўла олмайди. Ягона миллий манфаатлар бўлмаса барқарор мустақил давлат ҳам бўлиши мумкин эмас, давлат зарурати миллий манфаатлардан келиб чиқади. Миллий манфаат ягона тақдир. Умумий истиқбол имкониятларидан келиб чиқиб жамиятдаги барча фуқароларнинг манфаатларини, интилишларини уйғунлаштиради. Умумий фаолият мақсадини ва йўлларини белгилайди. У мавжуд ижтимоий гуруҳлар манфаатларини амалга оширишнинг объектив шароити сифатида ҳам майдонга чиқади. У турли хусусий манфаатларнинг оддий йиғиндиси бўлмай, мазмунан улардан фарқ қилади. Миллий манфаатлар ифодалайдиган мазмун умумийлиги туфайли янги сифат касб этади. Шунингдек, у давлат манфаатлари билан ҳам ҳар доимо айнан бир Бугунги кунда халқаро терроризм, эктремизм ва радикализмга қарши кураш дунё мамлакатларини бирлаштирадиган асосий омил бўлиб қолмоқда. XXI аср вабоси бўлган ушбу иллатга қарши жаҳон ҳамжамиятининг муросасиз курашини Ўзбекистон тўла қўллаб-қувватлайди. Ислом Каримов. (“ Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” асаридан ).

бўлмаслиги мумкин. Чунки хусусий манф а атлар каби давлат манфаатлари ҳам ўзининг конкретлиги, нисбатан у ёки бу гуруҳнинг манфаатларига кўпроқ мос келиши билан ажралиб туриши мумкин. Миллий манфаатлар эса барча фуқаролар ва уларнинг бирликлари учун доимо бир хилдир. Аммо бундай миллий манфаатлар ўзгармасдир, деган хулоса келиб чиқмайди. У ижтимоий тараққиётнинг ички ва ташқи имкониятларидан келиб чиқиб амалга ошишнинг муҳим йўналишларини белгилайди. Бу имкониятлардаги ўзгаришлар миллий манфатларнинг намоён бўлишига таъсир кўрсатади. Миллий манфаатлар ҳам ижтимоий ҳаёт каби мураккаб тузилишга эга. Иқтисодий, маънавий, ижтимоий, сиёсий манфаатларни миллий манфаатларнинг асосий таркибий қисмлари сифатида олиб карасак, улар ўртасида чамбарчас боғлиқлик ва ўзига хос муносабатни кўришимиз мумкин. Миллий иқтисодий манфаатлар бошқа манфаатлар учун асос бўлса-да, ўз навбатида уларнинг фаол таъсиридан холи бўлолмайди. У ёки бу миллий манфаатни амалга оширишдаги ютуқлар бошқа миллий манфаатларни, уларнинг муаммолари ва вазифаларини англашга, ҳаётга жорий қилишга йўл очади. Миллий манфаатларнинг у ёки бу таркибий қисми маълум ижтимоий- сиёсий муносабатлар шароитида долзарб аҳамиятга эга бўлиши, бошқаларини амалга оширишнинг шарти бўлиб қолиши мумкин. Миллий манфаатлар таркибини унинг мазмунига кўра аниқлайдиган бўлсак, унда умуминсоний, ижтимоий-синфий қадриятларнинг ва индивидлар шахсий манфаатларининг органик бирлигини кўрамиз. Умуминсоний манфаатлар жамият объектив тараққиёти қонуниятларига асосланишни ифодаласа, бошқалари шу манфаатларнинг конкрет ижтимоий- тарихий шароитда ўзига хос ҳолда намоён бўлишини кўрсатади. Умуминсоний манфаатлар индивид ва гуруҳларнинг туб манфаатларини амалга ошириш орқали қарор топиши мумкин. Бу таркибий қисмларнинг органик бирлиги бузилса, оқибатда вужудга келган конфликтлар жамият ҳаётида салбий характер касб этади.

Милллий муносабатлар таркибий қисмларининг органик бирлиги унинг барча ижтимоий қатламлар, синфлар, гуруҳлар ва индивидлар учун умумийлигини кўрсатади, аммо улар манфаатларининг ўзига хос томонлари инкор этилмайди. Миллий манфаатларни тўғри англаб олиш ижтимоий субъектнинг иқтисодий, мафкуравий, сиёсий манфаатларини шакллантиради. Миллий манфаатларнинг ўзи ҳам умуминсоний манфаатлар доирасида мамлакат миқёсида ўзига хослик англангандагина шаклланиши мумкин. Бундай ҳолда ижтимоий, ғоявий-мафкуравий, сиёсий хилма-хиллик, кураш, конфликтлар мавжуд бўлади, уларнинг ривожи ва ҳал қилиниши муайян жамият тарққиётининг ўзига хос йўлларини, тенденцияларини белгилайди. Озод ҳуқуқий давлат, эркин фуқаролик жамияти қуришга киришган Ўзбекистон ўзининг барча соҳалардаги манфаатларини аниқ белгилаб олиш имкониятига эга бўлди. Мамлакатимиз халқлари миллий манфаатларининг асосида унинг эзгу мақсади – ривожланган эркин жамият қуриш ётади. Бунинг учун аввало халқимизнинг қадриятларига, тарихий меросига таяниб замонавий тамаддун ютуқларини эгаллаб олиш, жаҳон ҳамжамияти сафига муносиб ҳолда қўшилиш керак эди. Шу мақсадда ички ва ташқи муносабатларда, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ўз миллий манфаатларимизни тўғри белгилаш, англаб олиш мамлакатимиз тақдирини, мустақиллигимиз такдирини ҳал қилувчи омил бўлди. Ўзбекистон Конституциясида, Республика Президенти Ислом Каримовнинг асарларида, нутқ ва докладларида миллий манфаатимизнинг умумий тамойиллари, йўналишлари тўғри белгилаб берилди. Миллий манфаатларнинг шаклланиши миллий мафкурада ўзининг ғоявий ифодасини топади. Миллий мафкурамизнинг мазмунини ташкил қилувчи унинг асосий ғояларнинг барча синфий, ижтимоийБизнинг миллий хусусиятларимиз умуминсоний қадриятлар билан боғланиб кетган. Асрлар давомида халқимиз умумбашарий, умуминсоний қадриятлар такомилига улкан ҳисса қўшган. Турли миллат вакилларига ҳурмат, улар билан баҳамжиҳат яшаш, диний бағрикенглик, дунёвий билимларга интилиш, ўзга халқларнинг илғор тажрибалари ва маданиятини ўрганиш каби хусусиятлар ҳам халқимизда азалдан мужассам. Ислом Каримов. (“ Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан ).

қатламлар, диний, миллий ва бошқа гуруҳлар учун бирдай тегишлилиги миллий манфаатлар бирлигининг ифодасидир. Бу ғоялар мамлакатимиз барча фуқароларининг манфаатларига мос келади. Юрт тинчлиги, В атан равнақи , халқ фаровонлиги, инсоннинг маънавий юксалиши, миллий тотувлик, диний бағрикенглик ғоялари барча фуқароларнинг шахсий ҳаётларида кўзлаган эзгу мақсадларига эришиш учун шароит яратади, объектив тараққиёт қонунларига мос умумий йўлимизни белгилаб беради. Янги ҳаёт қураётган ҳар қандай жамият олдида турли имкониятлар, ҳар хил тараққиёт йўллари очилади . Улардан халқимиз ҳолатига, истиқболига энг мосини, маъқулини танлаб олиш, миллий манфаатларимизни ана шу тамойил асосида аниқлаш катта назарий ва амалий аҳамиятга эга . Бунда Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг назарий, сиёсий фаолияти муҳим бўлди. Юртбошимиз м иллий манфаатлар бирлигини тўғри англаб олиш, ўз фаолиятида ундан келиб чиқиш, барча субъектлар учун уларнинг хусусий манфаатларининг ўзига хослигидан қатъи назар , муроса зарур лиги ни, бунга эришишнинг йўлларини кўрсатиб берди. Ғоя ва мафкура жамият тараққиёти тарихида йўналтирувчи куч сифатида барча ижтимоий жараёнлар билан боғлиқ бўлиб келган. Ғоявий- мафкуравий муросасизлик халқлар, мамлакатлар, миллатлар, давлатлар учун турли нохуш жараёнларнинг, ҳатто уруш ва босқинчиликнинг асосини яратган. Тарихдан хулоса чиқариб, ҳар қандай ижтимоий жараён ғоявий- мафкуравий жараёнлардан бошланади, дейиш мумкин. Айниқса ҳозирги даврда, алоқа ва ахборот воситалари беқиёс кучайган ва тарқалган бир шароитда уларнинг инқилобий аҳамияти билан бирга мамлакатларнинг мустақил тараққиётига таҳдиди ҳам кучайди. Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Каримов ҳақли равишда таькидлаганидек, «бугунги кунда турли эски ва янги мафкураларнинг ўзаро кураши ҳар қачонгидан ҳам кўра шиддатли тус олмоқда. Ранг-баранг, баъзан бир-бирига зид д унёқарашлар, сиёсий, миллий, диний оқимлар, мазҳаб ва секталар ўртасидаги фикр талашувлари гоҳо баҳс-мунозара доирасидан чиқиб, қонли тўқнашувлар,

оммавий қирғинларга сабаб бўлмоқда. Одамлар бошига беҳисоб қайғу- кулфатлар солмоқда». 4 Миллий хавфсизлик муайян давлатнинг ўз имконияти, интилишига яраша объектив тараққиёти шароитини таъминлаш жараёни бўлиб, ички ва ташқи таҳдидлардан холиликдир. Ички ва ташқи таҳдидлар ўзаро боғлиқ, кўпинча ягона бутунликни ташкил этади. Ички таҳдид мамлакат ичида ғоявий-мафкуравий, ижтимоий муросасизликнинг кескинлашишидан, миллий мафкуранинг кишилар онгига, қалбига етарли сингдирилмаганлигидан келиб чиқади, ташқаридан таҳдид солувчи жараёнларнинг кириб келишига имконият яратади, улардан мадад олишга уринади. Миллий хавфсизликка таҳдид солмайдиган даражани таъминловчи муроса амалга ошган жамиятгина барқарор бўлиши, ташқи кучларнинг тажовузкор интилишларига йўл бермаслиги мумкин. Мустақил Ўзбекистон халқи дастлабки синов йилларидаёқ миллий хавфсизлигимизга нисбатан бўладиган ички ва ташқи таҳдидларга қарши тура олди. Мафкуравий бағрикенгликнинг ижтимоий-сиёсий , қ онуний- ҳуқуқий асослари яратилганлиги бунинг асоси бўлди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 12-моддасида шундай дейилади: «Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилиши мумкин эмас» . Маълумки, ҳар қандай ҳодиса сингари ғоявий-мафкуравий жараёнлар ҳам хилма-хиллик, ўзаро таъсир, кураш жараёнида ривожланади, такомиллашади. Ранг-баранг ғоя ва 4 Каримов И.А. Жамият мафкураси халқни халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамимз. Т.7. -Т.:Ўзбекистон, 1999, -Б. 85. Бинобарин, маънавиятга қарши қаратилган ҳар қандай таҳдид ўз- ўзидан мамлакат хавф-сизлигини, унинг миллий манфаатларини. соғ- лом авлод келажагини таъминлаш йўлидаги жиддий хатарлардан бирига айланиши ва охир-оқибатда жамиятни инқирозга олиб келиши мумкин. Ислом Каримов. (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан).

мафкуралар турли манфаатларнинг ифодаси сифатида субъектив борлиқни туғри ифодалайди, уларнинг биттасини ягона тўғри, илмий деб, бошқаларини инкор қилиш мумкин эмас. Улар ўртасидаги ўзаро кураш умумий мақсадга асослансагина миллий хавфсизликка таҳдид солмаслиги, аксинча тараққиётга ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Хилма-хил мафкураларнинг умумий мақсадларини, йўлларини, тамойилларини аниқлаб берувчи миллий мафкура, уни муваффақиятли амалга оширишга имкон берадиган ижтимоий-сиёсий, қонуний асослар зарур. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 12- моддаси турли ғоя ва мафкураларнинг эркин ривожланишига йўл очса, бошқа бир қанча моддалар миллий хавфсизликни таъминлашга имкон берувчи, муроса қилиш шарт бўлган тамойилларни белгилаб беради. Конституциямизнинг 56-моддасига кўра қонунда белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган уюшмаларгина жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади. 58-моддада жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишини таъминлаш, уларга ижтимоий ҳаётда иштирок этиш учун тенг хуқуқий имкониятлар яратиб берилиши кафолатланган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мазкур моддалари фикрларнинг эркин ривожланишига, хилма-хил ғоя ва мафкураларнинг турли синфлар, қатламларнинг субъектив борлиқларини холисона ифодалашлари учун қонуний-ҳуқуқий асос яратиб берди. Турли мафкуралар ўртасидаги кураш табиий бўлиб, қайси ғоя асосли, манфаатли, тараққиётнинг энг маъқул йўлини кўрсата олсагина ғолиб бўлишини қонуний асосга қўйди. «Бугунги кунда ғояни, фикрни таъқиқ билан, маъмурий чоралар билан енгиб бўлмайди, - дейди Президентимиз И.Каримов. -Ғояга қарши фақат ғоя, фикрга қарши фақат фикр, жаҳолатга қарши фақат маърифат билан баҳсга киришиш, олишиш мумкин». 5 Ислом Каримовнинг бу мулоҳазаси ҳар қандай ғоявий- мафкуравий қарашларнинг ўзаро муносабатларида асосий тамойилни ифодалаб берган. Зотан фикр ўзининг тўғрилигига ишонтира олмаса, умумий 5 Ислом Каримов. Жамият мафкураси халкни халк, миллатни миллат қилишга хизмат этсин. . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамимз. Т.7. -Т.:Ўзбекистон, 1999, -Б. 88.

манфаат сари энг оқилона йўл сифатида қабул қилинмаса, бу сифатларни намоён қилган қарашларга йўл бўшатиб бериши керак. Бу ҳар доимо ҳам олдинги ғоянинг бутунлай инкор қилинганини билдирмайди. У ўз йўлида ривожланишда давом этиши, ўзгариши, ривожланиши ва бошқа умумий қарашларни айрим томондан такомиллаштириши, тўлдириши, бойитиши мумкин. Бу муросанинг ўзига хос шакли бўлиб, миллий хавфсизликни мустаҳкамлашнинг муҳим мафкуравий омилидир. Бундай мафкуравий муроса миллий хавфсизликки ички таҳдидларга ўрин қолдирмайди. Ташқи мафкуравий тажовузларга биргаликда курашишни таъминлайди. Миллий–мафкуравий хавфсизлик ғоявий-мафкуравий муроса ва муросасизликнинг чегарасидир. Ана шу чегара доирасида ғоявий- мафкуравий кураш, рақобат эркин давом этади. Миллий хавфсизликка қарши таҳдидларга эса турли қарашлар биргаликда қарши туради. Муроса ва муросасизликнинг бу чегараси Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 57-моддасида яққол аниқлаб берилиб , ғоявий- мафкуравий муносабатлар учун сиёсий, ҳуқуқий-қонуний асослар ярати лган : «Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиги ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек ҳарбийлаштирилган бирлашмаларнинг, диний ва миллий руҳдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти тақиқланади. Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқланади». Миллий хавфсизликка таҳдид солмайдиган ғоявий-мафкуравий муросасизлик ранг-баранг қарашларнинг бир-бирига ҳаётбахшХалқимизнинг яна бир ҳақиқатни ҳеч қачон унутмасликка даъват этмоқчиман: Эл-юртимизнинг, шу юртда яшаётган ҳар қайси инсоннинг эсон-омонлиги бизнинг энг катта ютуғумиз ва бойлигимиздир. Бу бойликни кўз қорачиғидай асраб- авайлаш, қадрига етиш – барчамизнинг муқаддас инсоний бурчимиздир. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан ).

таъсирини, эркин ривожланишини таъминлайди. Уларнинг муросасизлиги нисбий характерга эга бўлиб, умумий мақсад (ми л лий хавфсизлик доирасида) муросани таъминлайди. Тараққиётга йўналган ғоявий-мафкуравий қарашлар демократик қонуний-ҳуқуқий асослар яратилган шароитда эркин ривожлана ва муросага кела олади. Аксинча , тараққиётга, умумий манфаатларга зид, миллий суверенитетга қарши қаратилган ғаразли ғоявий-мафкуравий қарашлар деморатик қонуний ҳуқуқий меъёрларни тан олмайди, уларни четлаб ўтишга ҳаракат қилади. Тажовузкор ва бунёдкор ғоявий қарашлар ўртасида (минтақавий даражада) ҳеч қандай муроса бўлиши мумкин эмас. Бу мулоҳазалардан кўринадики, ғоявий-мафкуравий соҳада ҳам бир вақтнинг ўзида муроса ва муросасизлик муносабатлари бўлиши шарт. Мафкуравий муроса ўзгача қарашларнинг ҳам яшашга ҳаққи борлигини тан олиш, у билан ёнма-ён яшашга чидаш, бағрикенг бўлиш демакдир. Шундан кейин умумий мақсадлар даражасида муросага келинади. Турли қарашларнинг умумий томонлари (умуминсоний, минтақавий, бир давлат доирасида) қанча кўп бўлса, муросага келиш ҳам шунча кўп томонлама бўлади. Демократик, умуминсоний тамойиллар ғоявий–мафкуравий муросанинг асосини ташкил қилади. Муросасизлик ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг иккинчи томони бўлиб, ҳар қандай ғоявий-мафкуравий қарашлар ўртасида муросасизлик унсурлари бўлиши шарт. Акс ҳолда уларнинг тафовути йўқолиб, ягона қарашларга айланиб қолади. Бу билан ғоявий ривожланиш ўзининг муҳим стимулидан ажралиб қолган бўларди. Ғоявий-мафкуравий муросанинг мутлақо бўлмаслиги эса бир-бирини ҳар қандай ноқонуний йўллар билан йўқ қилишга йўналган қарашлар ўртасидагина бўлиши мумкин. Масалан, амалдаги Конституция ва қонунларга итоат қилмайдиган, мавжуд тартибларни куч билан йўқ қилишга йўналган қарашлар билан муроса қилиш мумкин эмас. Мутлақ муросасизлик бир-бирини йўқ қилишга йўналган қарашлар ўртасидагина мумкин. Мутлақо муросага келиб бўлмайдиган вайронкор ғоя, унинг терроризм каби усуллари

миллий, минтақавий ва ялпи хавфсизликка таҳдиддир. Шунинг учун турли мазмундаги, йўналишлардаги барча бунёдкор ғоялар вайронкор ғояларга қарши муроса асосида курашишлари керак. Ҳозирги даврда диний- экстремистик қарашлар, терроризмга асос бўлувчи ғоялар муроса қилиб бўлмайдиган, инсониятга, минтақаларга, давлатларга таҳдид солиб турган ҳодисалардир.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т. , 200 8 . 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият , 2008. –Б. 75, 76. 3. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. - Т.:Ўзбекистон, 1997. Б.123. 4. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамимз. Т.7. - Т.:Ўзбекистон, 1999, -Б. 85. 88. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Миллий ғоя ва маънавий- маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги Қарори.-«Халқ сўзи». 2006 йил, 26 август. 6. Каримов И. Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.:Ўзбекистон, 1997. 7. Отамуродав С., Мамашокиров С., Холбеков А. Марказий Осиё: ғоявий жараёнлар ва мафкуравий таҳдидлар.- Т.: Янги аср авлоди, 2001. 8. Очилдиев А. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар.-Т.: Ўзбекистон, 2004.

O'xshashlar

Миллий тараққиётнинг ғоявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари

Тарихий тараққиёт ва унинг ғоявий - мафкуравий мезонлари

Ҳозирги дунёдаги ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг хусусиятлари

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари