Миллий тараққиётнинг ғоявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари - Falsafa - Referatlar

Миллий тараққиётнинг ғоявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Миллий тараққиётнинг ғ оявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари Режа : 1. Миллий тараққиётнинг ғоявий – мафкуравий асослари курсини ўқитишнинг зарурияти ва мақсади. 2. Миллий идеол о гиянинг предмети ва вазифалари . 3. Идеологиянинг йўналишлари ҳақидаги муқобил қарашлар.

Ўзбекистоннинг ҳозирги давлат ҳудудида яшаган ҳалқларнинг уч минг йиллик тарихига назар ташлайдиган бўлсак, аксарият ҳолларда босқинчилар зулми остида яшаганлигини кўрамиз. Дарҳақиқат, эрамиздан аввал VI асрда - Эронлик аҳмонийлар, IV асрда - Юнон босқинчиси Александр Македонский, эрамизнинг биринчи асрларида - Хитойликлар, VII асрларда - араб бадавийлари, XII асрларда - мўғил истилочилари, XIX асрдан бошлаб, аввал Чор Россияси, кейин «қизил империя» исканжасида эзилиб яшаганлигига кўҳна тарихимиз гувоҳ бўлган. Шулардан келиб чиқиб хулоса қиладиган бўлсак, табиий равишда, нега халқимиз бунчалик эзилиб яшаган, сабаби нима, деган савол туғилади. Унинг турли сабаблари ҳам, баҳоналари ҳам тарихчилар, сиёсатшунослар томонидан у ёки бу тарзда изоҳланган. Лекин, узоқ давом этган бу миллий фожеанинг асосий сабаби - миллатнинг ғоявий-мафкуравий тарқоқлиги, парокандалигидир. Зеро, миллий тарихимизда озодлик, мустақиллик учун курашиб ёрқин из қолдирган: Широқ, Тўмарис, Спитамен, Муқанна, Нажмиддин Кубро, Жалолиддин Мангуберди, Махмуд Таробий , Темур Малик, Амур Темур ва бошқа буюк миллий қаҳрамонлар халқни озодлик, мустақиллик ғояларига собит эргаштира олмаганлари, м иллий ғоянинг, жамият мафкурасининг халқ ишончи га , мукаммал эътиқодига айланмаганлиги сабабли мағлуб бўлганлар. Мамалакат ёвлар оёғи остида пайхон бўлган, миллат ғурури, шаъни топталган. Бироқ, “Жамият ҳаётида шундай даврлар бўладики, ўз умрини яшаб бўлган эски тузум қонун-қоидаларини янгича асосда ўзгартириш, барча соҳаларда кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш зарурати энг муҳим эҳтиёж, керак бўлса, ҳаёт-мамот масаласи сифатида кун тартибига чиқади”. 1 Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг ўзбек халқи ўз мустақиллигини 1 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б. 102. Албатта, иқтисодиётнинг ҳам, бошқа барча соҳаларнинг ҳам жамиятимизда ўз ўрни бор. Лекин миллий ғоя, миллий мафкура масаласи биз учун, таъбир жоиз бўлса, ҳаёт-мамот масаласидир. Ислом Каримов. («Миллий мафкура – давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий-маънавий куч-қувват манбаи» асаридан ).

сақлаб, миллий тараққиёт йўлига кира оладими ёки яна мустамлакачиликнинг янги кўринишларига хос ҳаёт кечирадими, деган дилемма юзага келди. 1. Мустақилликка эришгандан кейин мустабид тизимнинг якка ҳукмрон бўлган коммунистик мафкурасидан безиб, зада бўлиб қолган халқ жамиятнинг барча соҳаларини «мафкурадан холи қилиш» сиёсатини қўллаб- қувватлади. Натижада, мустақилликнинг дастлабки йилларида жамиятда, маълум маънода «мафкурасизлик», «мафкуравий бўшлиқ» пайдо бўлиб, саросимали ва таҳликали вазият вужудга келди, мустақилликнинг тақдирига жиддий хавф туғилди. Буни ўз вақтида теран англаган Президентимиз халқни бирлаштириш, мустақилликни мустаҳкамлашнинг муқобили бўлмаган бир йўли - ўзбек халқини уюштирувчи, янги жамият қуришга сафарбар этувчи миллий ғояни, жамият мафкурасини шакллантириб, халқ ишончи ва эътиқодига айлантириш масаласини ўртага ташлади. “Мафкура соҳасида бўшлиқ, ваккум бўлмайди. Ўзбекистон халқларининг дунёқараши, маънавий ва сиёсий маданиятининг энг илғор анъаналари асосида ишлаб чиқилаётган миллий мустақиллик мафкураси индивидуализмнинг вайрон қилувчи таъсирига қаршилик кўрсатишга қодир. Мафкуравий иш, мустақиллик, юксак маънавият, ахлоқийлик, маданият ғояларини тарғиб қилиш ўткинчи ҳолга айланиб кетмаслиги керак” 2 , дейди Президентимиз И.Каримов. Давлатимиз раҳбарининг маънавий-мафкуравий соҳадаги назарий ва амалий масалалар чуқур таҳлил этилган “Юксак маънавият – енгилмас куч” 2 1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. -Т.:Ўзбекистон, 2000. 8.Т. –Б.565-566. Ўзининг ҳаётини, олдига қўйган мақсадларини аниқ тасаввур қила оладиган, ўз келажаги ҳақида қайғурадиган миллат ҳеч бир даврда миллий ғоя ва миллий мафкурасиз яшамаган ва яшай олмайди. Мафкура бўлмаса, ҳар қайси давлат ва жамият, қолаверса, ҳар қайси инсон ўз йўлини йўқотиши муқаррар. Ислом Каримов . ( “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласидаги сўз бошидан).

асарида ҳам бу масалага алоҳида эътибор қаратилган. 3 Инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичида ижтимоий, иқтисодий, сиёсий муносабатлар интеграциялашуви, глобаллашуви, интенсивлашуви ва универсаллашуви жараёнларининг жамият мафкуравий муҳитига, инсон онгига таъсирини объектив тадқиқ этиш масаласи: файласуфлар, социологлар, идеологлар ва бошқа ижтимоий-гуманитар фан соҳаларининг олимлари ўртасида жиддий мунозараларга сабаб бўлмоқда. Чунки, бир томондан, юқорида кўрсатилган жараёнлар таъсирида, жамиятнинг мафкураси ва ғоявий-мафкуравий муносабатлари шу қадар жадал ривожланмоқдаки, идеология фани уни ўрганишдан орқада қолмоқда. Иккинчи томондан, «инсон-жамият», «жамият-жамият», «инсон-инсон» ғоявий—мафкуравий муносабатларни ўрганувчи идеология фанининг эмпирик—фактологик ва рационал—назарий жиҳатларидаги уйғунлик, парадигмаларидаги турғунлик ҳали такомилига етишдан анчагина йироқ. Ҳатто, фаннинг тушунчалар тизимидаги дефинициясида ҳам ҳозиргача аниқлик йўқ. Масалан, «ғоя », «мафкура», «идеология» тушунчаларининг предмети қатъий регламентлаштирилмаган, илмий адабиётларда уларни тушуниш ва тушунтиришда якдиллик етишмайди. 3 Қаранг: Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. –Б. 76.

«Мафкура» тушунчаси, араб тилидан олинган бўлиб, фикрлар мажмуи, ғоялар ҳақидаги таълимот деган маънони англатади. Маълумки, ҳар қандай таълимот мукаммаллигига ва илмийлигига қарамасдан, фан мақомига даъвогарлик қила олмайди, балки фаннинг муайян тадқиқот методларини қўллаган ҳолда, ғояларни «моддийлаштириш», «оммалаштириш» усули ҳисобланади. Буни мафкура тушунчасининг луғавий—мантиқий мазмуни ҳам кўрсатиб турибди. Шунинг учун ғояларни ҳам, уларни амалга ошириш усуллари ҳамда воситалари бирлигидан иборат бўлган мафкурани ҳам, ғоялар ва уларни амалга оширишнинг илмий йўналиши бўлган Идеология фани билан айнанлаштириш, назаримизда, ғализроқдир. Классик маънода, идеология фанининг тадқиқот объектини инсон билан ижтимоий муҳит, инсон ва жамиятнинг ўзаро муносабатлари ҳақидаги ғоялар тизими, уларни амалга оширишнинг усуллари ва воситаларини ўрганиш ташкил қилади. Бу тушунчани дастлаб, француз сиёсатшунос ва файласуф олими Дестют де-Траси (1754—1836) «Идеология элементлари» (1801 й.) деган асарида фанга киритиб, инсонларнинг уларни ўраб турган ижтимоий муҳит билан боғланишларини ўрганишга йўналтирилган фан, деб изоҳлаган эди. Албатта, инсон яшаётган ижтимоий муҳит ва инсоннинг (маънавий— маданий) ҳаёти ўзгариши билан, уларнинг муносабатларини ўрганаётган фанларда ҳам ўзгаришлар бўлиши муқаррар. Шу нуқтаи назардан, ҳозирги даврнинг, юқорида айтилган жараёнлари жамиятшунослик фанлари парадигмаларини чуқур ўрганишни тақозо қилади. «Парадигма» тушунчаси грек тилидан олинган бўлиб, paradeigma — намуна, андаза деган маънони англатади. Бу тушунчани биринчи марта фанга позивитист Г. Бергман киритган бўлиб, америкалик физик Т. Кун ўзининг «Илмий революциялар Мафкура фақат бугун эмас, балки ҳамма замонларда ҳам энг долзарб сиёсий-ижтимоий масала, ҳар қандай жамиятни соғлом эзгу мақсадлар сари бирлаштириб, унинг ўз муддаоларига эришиши учун маънавий-руҳий куч-қувват берадиган пойдевор бўлиб келган . Ислом Каримов. (“ Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан).

структураси» номли асарида ривожлантирган эди. Унинг фикрича, парадигмалар «барча фан соҳалари томонидан эътироф қилинган, маълум даврларда илмий жамоатчилик томонидан янги муаммоларни кун тартибига қўйиш ва оқилона ҳал этиш йўлларини топишни ифодаловчи тушунчадир» 4 . Ижтимоий—гуманитар фанларнинг мафкуравий жараёнларни комплекс тарзда, системали—структурали функционал таҳлил қилиш зарурияти турли (метафизик, диалектик, герменевтик, синергетик ва бошқа илмий) методлар, таълимотлар синтезлашувини, ўзаро муросага (консенсусга) келишини тақозо қилаётир. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий—гуманитар фанлар ва идеология соҳаларида «конфронтацион мантиқ» мутлақо нисбий ва шартли характер касб этаётган бир пайтда, идеология ҳам фан сифатида илмий метод ва таълимотлар плюрализми тамойилларини, классик ва ноклассик қарашлар ўртасидаги ворислик муносабатларини, уларнинг ўзига хос тарихий аҳамиятини истисно қилмайди. Лекин, бу борада Президентимиз И.Каримов «FIDOKOR» газетаси мухбири саволларига берган жавобларида, ҳақли равишда этироз билдириб: «Биз мамлакатимизда ижтимоий фанларнинг ривожи замон талабларидан ортда қолаётганини тан олишга мажбурмиз. Бу борада хато ва камчиликларни зудлик билан бартараф этиш чораларини кўришимиз лозим», 1 деган эди. Дарҳақиқат, мустақилликгача бўлган даврда, фалсафий адабиётларда умуминсоний ғояларни ижтимоий ҳодиса сифатида тадқиқ қилиш муайян манфаатлар доирасида чекланиб қолган бўлиб, уни зўрлаб синфийлаштириш тенденцияси устувор эди, Яъни, ижтимоий тараққиёт мезонларига синфий—партиявий позициядан ёндошилиб, унинг амалий натижалари ҳамда ижобийлик мезони, фақатгина жамият сиёсий тизимининг манфаатлари билан боғланган эди. Ваҳоланки, ҳар қандай ғоя, шу жумладан миллий мафкура ҳам, айрим ижтимоий гуруҳларнинггина манфаатларига асосланса, жамиятнинг барқарор тараққиёти омилига, ижтимоий, иқтисодий, 4 Томас Кун. Структура научных революций. Пер. с англ., -М.: 1975. С. 75. 1 Каримов И.А.Миллий истиқлол мафкураси – халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард м ақсадимиз. -Т.:Ўзбекистон , 2000. 8.Т. –Б.505.

сиёсий муносабатларнинг ҳаракатлантирувчи мотивига ва кучига айлана олмайди . Ҳозирги пайтда ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг хусусиятлари ва уларни билиш соҳасидаги ўзгаришлар, умуман ижтимоий-сиёсий фанлар, хусусан идеологиянинг назарий-методологик «арсеналини», парадигмалари доирасини қайта кўриб чиқишни кун тартибига қўйди. Чунки, бу ўзгаришларнинг асоси, илмий методология - «фикрлаш фундаментининг» ўзгаришида бўлиб, ижтимоий-гуманитар фанларнинг ҳам, идеологиянинг ҳам, жамият ҳодисаларини тушунтиришга доир янги парадигмалари шаклланмоқда. Тарихий тажрибалар «эски идеология» (масалан, марксизм таълимоти, коммунистик мафкура) парадигмаси жамият ҳодисаларини изоҳлашда ўзининг бир томонлилиги, чекланганлиги ва қатор назарий хулосалари ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги янги амалий ўзгаришлар жараёнига, ривожланиш даражасига мос келмаслигини, улар ўртасида жуда катта фарқ борлигини кўрсатмоқда. Шунинг учун, умуман социал ҳодисаларни, хусусан ғоявий-мафкуравий муносабатларни назарий билиш ва амалий ўзгартиришнинг янги методологиясини ишлаб чиқишнинг зарурийлиги: - биринчидан, мафкуравий жараёнларнинг билиш объекти ва предмети сифатида динамик ривожланиши, зиддиятлари очиқлиги, томонларининг бир-бирига ўзаро боғлиқлигидаги, муносабат характеридаги ўзгаришлар; - иккинчидан, ижтимоий—сиёсий ҳодисаларни илмий тадқиқ қилиш усуллари ва воситаларининг «коммуникация инфраструктураси», (техник- технологик асослари), уларнинг интеграциялашиш хусусиятлари; -учинчидан, идеология фанининг амалдаги парадигмалари, илмий «постулатлари» эскириб, ҳозирги давр мафкуравий жараёнларининг тарихий ривожланиш ҳолатига, тенденциясига тўғри келмаслиги; Миллий ғоя, миллий тафаккурни шакллантирмай, таълим- тарбия соҳасини ислоҳ қилиш, одамларнинг онгини ўзгартириш, уларни умумбашарий мақсадлар сари йўналтиришдек мураккаб ижтимоий вазифаларни ечиш мумкин эмас. Ислом Каримов. (“Ҳушёрликка даъват” асаридан).

- тўртинчидан, ғоявий—мафкуравий муносабатларнинг характерига мос тарзда идеологиянинг дифференциациялашиш тенденцияси кучайиб, нисбатан мустақил янги муқобил йўналишлари вужудга келиши ва имкониятлари кенгайиши; - бешинчидан, мафкуравий муносабатлар илмий тадқиқоти объекти доирасига янги тарихий манбалар, фактологик материалларнинг киритилиши, ўтмиш тажрибаларининг умумлаштирилиши натижасида мавжуд стереотип ва қарашларнинг ўзгариши; - олтинчидан, жамиятнинг умуман ижтимоий-сиёсий фанларга, хусусан идеологияга эҳтиёжнинг ошиши, уларнинг илмий назарияси ва методологиясидаги ўзгаришларга олиб келмоқда. Булар эса, ўз навбатида, ижтимоий-сиёсий фанлар ва, шу жумладан, идеология фани парадигмаларидаги ўзгаришларни намоён қилади. Идеология назарияси, методологияси ва амалиётидаги янги парадигмаларнинг шаклланиши - турли ижтимоий-гуманитар фанларнинг тарихий ҳодисаларни тадқиқ қилиш методлари синтези натижаси, лекин улар муайян манфаатлар асосида муқобил ёндошувлар билан боғлиқ. Чунки, ҳар бир идеологиянинг муайян методини ўз тадқиқот предмети хусусиятларига «мослаштириб» қўллаши, унинг методологияси конкретлигини намоён қилади. Умумлаштириб айтганда, идеология парадигмалари: ғоявий- мафкуравий муносабатлар имманентлиги ва трансцендентлиги (имманент - ички ва трансцендент-ташқи) хусусиятларининг узвий боғлиқлигини; ривожланиш даражаси ва мавжудлик принципларини; эмпирик, назарий, умуммантиқий жиҳатларини ўз ичига қамраб олади. Ҳар қандай ғоянинг конкрет шакли, ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларидан келиб чиқиб, жамият ва инсон муносабатларини мувофиқлаштирувчи омилга-мафкурага айланиши учун объектив шарт- шароитларни тақозо қилади. Шунинг учун ғояларни жамият борлиғидан, унинг тарихий ривожланиш даражасидан ажратиб таҳлил қилиш ғализ хулосаларга олиб келади. Айниқса, айрим ижтимоий, иқтисодий, сиёсий,

маънавий ғоялар детерминантлигини, доминантлигини мутлақлаштирувчи қарашлар ижтимоий—иқтисодий тараққиёт манфаатларидан ажратилган мавҳум, утопик характерга эга бўлган. Бинобарин, бутунги кунга келиб, жамиятдаги муқобил ғояларнинг, умуман ижтимоий-сиёсий ва маънавий- маданий жараёнларга, хусусан миллий тараққиётга таъсир каналларини, ҳаракатлантирувчи механизмларини таҳлил этиш-жиддий илмий тадқиқотларнинг объектига айланиши, ҳамда Идеологиянинг мустақил фан сифатидаги мақомини белгилаши лозим. Ижтимоий-сиёсий муҳитнинг жамият ғояси , мафкураси шаклланишига ёки ғоя ва мафкураларнинг жамият тараққиётига таъсирини ўрганишда объектив ва субъектив омиллар, тарихий шарт-шароитлар, имкониятлар бирлиги асосида ёндошиш - идеологиянинг фан сифатида комплекслигини таъминлайди. Шунинг учун ҳам бундай таҳлил мафкураларнинг вужудга келишини, мавжудлик хусусиятларини ва ривожланиш истиқболларини муайян ижтимоий макон ва тарихий замонда кўрсатиш учун зарур бўлган илмий-методологик тамойил бўлиб ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан, мафкураларни конкрет жамиятларнинг (жуғрофий, этнографик, демографик ва бошқа ижтимоий-сиёсий йўналишлардаги) ривожланиш хусусиятлари ва даражалари ҳамда миллий менталитет билан боғлаб таҳлил қилиш зарурияти миллий идеологияни тақозо қилади. Миллий идеологиянинг мақомини белгилайдиган юқорида кўрсатилган хусусиятлари, унинг асосий вазифалари кўламини белгилаб беради. Яъни, миллий идеология ҳар бир миллатнинг, умуман ижтимоий воқелигини, хусусан ғоявий- мафкуравий муносабатларини илмий билишнинг махсус, нисбатан юқори назарий даражаси сифатида, қуйидаги вазифаларни бажаришга қаратилгандир: (Бунда гап, бир томондан, мафкура Ўзининг ҳаётини, олдига қўйган мақсадларини аниқ тасаввур қила оладиган, ўз келажаги ҳақида қайғурадиган миллат ҳеч бир даврда миллий ғоя ва миллий мафкурасиз яшамаган ва яшай олмайди. Мафкура бўлмаса, ҳар қайси давлат ва жамият, қолаверса, ҳар қайси инсон ўз йўлини йўқотиши муқаррар. Ислом Каримов. (“ Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласидаги сўз бошидан).

устида эмас, балки айнан миллий идеология ҳақида кетаётганлигини, яъни миллий идеология соф эпистемиологик, гносеологик категория бўлиб, ғоя ва мафкурани билиш объекти сифатида олиб қарашини; иккинчи томондан, миллий ғоя ва миллий идеология вазифаларининг бир-биридан функционал жиҳатдан фарқини аниқлаш, методологик нуқтаи назардан, муҳим аҳамиятга эгалигини эътиборга олиш устида кетмоқда. Ваҳоланки, «Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар» рисоласида ғоянинг асосий вазифалари кўрсатилган. 5 Биз эса, фан сифатида «Миллий идеология»нинг парадигмаларини намоён қиладиган вазифалари устида тўхталмоқдамиз): -синтетик вазифаси - миллатнинг маънавий-тарихий борлиғи, ғоявий- мафкуравий муносабатлари ҳақидаги махсус билимларни, унинг манфаатлари асосида мантиқий изчил системалаштиради; -тушунтириш вазифаси – ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг ўзаро сабабий боғланишлари ва даҳлдорликларини аниқлаб, уларнинг келиб чиқиш генезисини, ривожланиш тенденциясини ва характеристикасини мантиқий изоҳлайди; -методологик вазифаси - муайян назария базасида илмий тадқиқот фаолиятининг соҳаларини, йўналишларини белгилайдиган, самарадорлигини таъминлайдиган ҳар хил тадқиқот усулларини, услубиятларини шакллантиради; -праксиологик вазифаси - миллий ривожланиш ғояларини амалиётга тадбиқ қилиниши, яъни жамият ғоявий-мафкуравий муносабатларни ўзгартириш учун ижтимоий гуруҳлар ва сиёсий институтларнинг амалий фаолиятини мувофиқлаштиради; -педагогик-дидактик вазифаси - кишилар онгига, қалбига миллий ғояларни сингдиришнинг илмий асосланган усулларини, воситаларини қўллаш «технологиясини» яратади, таълим-тарбия тизимини миллий мустақилликни мустаҳкамлаш манфаатлари билан боғлайди; 5 Қ аранг: Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар. -Т.: Ўзбекистон, 2000. - Б. 46-47 .

- прогностик (олдиндан кура билиш) вазифаси – ғоявий- мафкуравий муносабатларнинг мавжуд ҳолати, ривожланиш тенденциясини қиёсий таҳлил қилиб, унинг келажакдаги хусусиятлари ҳақида илмий фаразлар, хулосалар қилинади. Идеология фанининг юқорида кўрсатилган бу вазифалари, «Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар» рисоласида келтирилган мафкуранинг мақсад ва вазифаларидан фарқ қилиши билан ҳам, унинг фанлик мақомини белгилайдиган асос сифатида қаралиши керак. Муайян ижтимоий-сиёсий муҳитда миллий ғояни ривожлантириш учун, доимий равишда, инсон амалий фаолиятининг асосий шаклларини умуминсоният манфаатлари асосида қайта ташкил этиш зарур. Бошқача айтганда, «инсон-инсон», «инсон-жамият», «жамият-жамият» (уларнинг турли хусусиятлари ва ривожланиш даражалари глобал миқёсда назарда тутилмоқда) ғоявий - мафкуравий муносабатларининг ижтимоий макон ва тарихий замондаги узлуксиз ривожланиши - инсон омилини, яъни унинг маънавий-маданий фаолиятини такомиллаштириб борадиган идеологияни илмий-назарий асосга қўйишни тақозо қилмоқда. Ўз навбатида, конкрет маданий муҳитдаги, тарихий шароитдаги ижтимоий—сиёсий фаолиятнинг таркибий қисми бўлган ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг ривожланиш даражаларини умуминсоният барқарор ривожланиш манфаатларига мослаштиришнинг қонуният тарзида намоён бўлиши ҳам, бу заруриятни янада кучайтирмоқда. Миллий ғоя ва мафкурани ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг субъектив омили сифатида ўрганадиган идеологияни: назарий билиш ва амалий ўзгартириш йўналишларига ажратиш ҳамда парадигмалари доирасини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Ҳар иккиЖамиятимиз мафкураси шу жамиятнинг таянчи бўлмиш оддий инсон ва унинг манфаатларини ифода этиши, халқимизнинг бехатар, тинч- омон, фаровон, бадавлат турмушга эришиши учун куч-қувват манбаи бўлиши лозим. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан) .

йўналиш жамият мафкуравий муносабатларини билиш тизимида бир-бири билан узвий боғлиқдир. Шу билан биргаликда, нисбатан мустақил бу йўналишлар умумсоциологик қонуниятлардан ташқари, муайян доирадаги утилитар манфаатларга асосланган локал, регионал даражадаги ижтимоий- сиёсий, маънавий-руҳий вазиятларни соғломлаштириш орқали, умуминсоний тараққиётга хос бўлган миллий ижтимоий-психологик тамойилларини ҳам назарда тутади. Идеологияни, юқорида кўрсатилгандек, функционал фаолият характерига, ривожланиш даражасига кўра: назарий идеология ва амалий идеология сифатида туркумлаштириш илмий-методологик аҳамиятга эга. Лекин, уларнинг ҳар бири, нисбатан мустақил тарзда, ижтимоий муносабатларининг барча соҳаларини ҳамда турли ривожланиш даражаларини ўз предмети доирасида қамраб олиши, амалий жиҳатдан, мумкин эмас. Чунки, бир томондан, идеологияда назария ва амалиёт ўртасидаги зиддиятлар, уларнинг ғоялар даражаси, мафкуралар муносабати сифатида намоён бўлишидан келиб чиқади. Иккинчи томондан, идеология фани парадигмаларининг ривожланиш хусусиятлари-ижтимоий муносабатларни назарий ёки амалий жиҳатлардан ўзгартириш фаолияти кўламига, тараққиёт даражасига мос келади. Умумлаштириб айтганда, ғоявий-мафкуравий муносабатларни назарий билиш парадигмаларининг қуйидаги асосий хусусиятлари мавжуд: 1. Назарий идеология ғоявий-мафкуравий муносабатлар ҳақидаги илмий ғояларнинг, тасаввурларнинг механистик йиғиндиси эмас, балки уларнинг мантиқий изчил системалашган, бир бутун органик ривожланувчи тизими бўлиб, унинг тушунчалари аппарати, тамойиллари, категориялари ва қонунлари мажмуаси орқали намоён бўлади. 2. Ўрганилаётган ҳар қандай ғоялар тизими, мафкура ҳақидаги қарашлар илмий назарий идеология мақомига даъвогарлик қила олмайди, яъни муайян ғоявий-мафкуравий муносабат соҳасига доир қарашларнинг

назарияга айланиши учун, тушунчалар системаси, категориал аппарати ривожланишида аниқлик, мантиқий изчиллик тақозо қилинади. 3. Назарий идеология билиш объекти-ғоянинг вужудга келиш генезисини, ретроспектив асосларини, мавжудлик ҳолатини, ривожланиш тенденциясини ва истиқболларини мантиқий асослаш шакли бўлиб ҳисобланади. Зеро, мантиқий асосланмаган, тажрибада исботланмаган ғоя - назария мақомига эга эмас. 4. Назарий идеология-ўрганилаётган ғоявий-мафкуравий муносабатлар мавжудлигини таъминлайдиган шарт-шароитларни, объектив-субъектив омилларни ҳам тавсифлашга, асослашга, тушунтиришга йўналтирилган бўлиб, улар ҳақидаги билимларни конкретлаштиришга ва чуқурлаштиришга қаратилган бўлади. 5. Назарий идеологиянинг илмийлик характери - тадқиқот объекти ва предметининг мантиқий тафаккур усуллари ёрдамида асосланиши, фундаментал қонунларини акс эттириши, методологиясининг универсаллиги, илмий хулосаларини практикада қўллаш имкониятига қараб белгиланади. Ғоявий-мафкуравий муносабатларни назарий тадқиқот объекти сифатида танлашда, асосий мезонлардан бири, унинг шу муносабатларни текшира билиш имкониятини (бунда унинг методлари, воситалари ҳам назарда тутилмоқда) аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Улар қанча такомиллашган бўлса, назариянинг ишончлилиги, амалиётда «моддийлашиш» имконияти шунчалик реал бўлади. Идеология тарихида хусусий - субъектив фикрлар, қарашлар ролини мутлақлаштириш, ижтимоий онг шаклларининг нисбий мустақиллигини, ижодий фаол ролини абстракциялаштириш, умумлаштириш ва бошқа мантиқий тамойилларини инкор қилиш натижасида, унинг тоталитар, волюнтаристик хусусиятлари намоён бўлган. Бу ҳолат, муайян ғояларни ижтимоий практика жараёнида синашнинг субъективистик-волюнтаристик комбинацияларини, утопик моделларини яратишга олиб келган. Бироқ, бу қарашлар ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг реал жараёнлигини

тушунтиришда, ўз тамойиллари доирасидан ташқарига чиқиб, маълум маънода, рационализмни эътироф қилишга мажбур бўлишади. Яъни, мафкуравий тажриба натижаларини назарий изоҳлаш, индуктив умумлаштириш воситалари сифатида, мантиқий-рационал методларига мурожаат қилишади. Айнан шу хусусияти билан идеология схоластик назария мазмунига эга бўлади ва парадигмасини ўзига хос тарзда конкретлаштиради. Идеологик схоластика ҳақида гапирганда шуни таъкидлаш зарурки, «схоластика» тушунчаси грек ва лотин тилларидан олинган бўлиб, кўпинча икки хил маънода қўлланилади, яъни: тор маънода - ўрта асрларга хос бўлган диний - фалсафий таълимотнинг типи (диний идеология) сифатида; кўчма маънода эса - реал ҳаётдан, амалиётдан ажралган, формал мантиққа асосланган билиш хусусиятини ифодалайди. Гегел ўз вақтида схоластикани ҳақиқий мазмундан ҳоли бўлган, фақат категорияларни (аниқроғи - сўз, атама, тушунчаларни) билиш жараёнида қўллайдиган «идрокнинг ёввойи фалсафаси», деб баҳо берган эди. Дарҳақиқат, идеология соҳасидаги схоластик таълимотларда ҳам ғоя ва мафкура ҳақидаги ҳақиқатнинг гносеологик жиҳатлари эътибордан четда қолиб кетади. Шу ўринда, идеологияда ҳақиқат категорияси соф онтологик («объектив») характерга эга бўлмасдан, балки гносеологик («субъектив») мазмунга эгалигини таъкидлаш жоиз. Чунки, идеология предметидаги (ғоя ёки мафкурадаги) ҳақиқат мазмунида объективлик ҳам, субъективлик ҳам, инсон моҳиятининг муҳим қирраси бўлган, ижтимоий феномен - манфаатМиллий мафкура халқнинг мақсад- муддаоларини ифодалайди, тарих синовларидан ўтишда унинг руҳини кўтариб, суянч ва таянч бўлади, шу миллат, шу жамият дуч келадиган кўплаб ҳаётий ва маънавий муаммоларга жавоб излайди. У инсонга фақат моддий бойликлар ва неъматлар учун эмас, аввало, Аллоҳ таоло ато этган ақл-заковат, иймон-эътиқод туфайли юксак маънавиятга эришиш учун интилиб яшаш лозимлигини англатадиган, бу мураккаб ва таҳликали дунёда унинг тараққиёт йўлини ёритадиган маёқдир Ислом Каримов. (“ Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласидаги сўз бошидан ).

билан узвий боғлиқлигидан келиб чиқадиган бўлсак, унинг парадигмаси нисбий характерга эгадир. Схоластик идеология - догматик тафаккур усулига асосланган бўлиб, реал ҳаётга эмас, балки уларни ифодалайдиган ғояларнинг грамматик тузилишига ва фикрларнинг формал-мантиқий системалашувига таянади. У фикрларни керакли (тўғрироғи, муайян манфаатларга мос) хулосалар чиқаришга мослаштириб, натижаларни олдиндан тайёрлаб қўйганлиги учун, ижод ва илмий тадқиқотнинг танқидийлик ғояси билан чиқиша олмайди. Шундай қилиб, схоластикага: ғояларнинг ҳақиқий борлиқдан узилиши; расмий ортодоксал доктриналарни асослаши ва унга бўйсуниши; исботлаш (аргументлаштириш) услубларининг формал-мантиқий жиҳатларини абсолютлаштириши; тушунча ва атамаларни таҳлил қилишга субъективизм нуқтаи назаридан ёндошиши ва, кўпчилик ҳолларда, «сўз ўйини» билан банд бўлиш характерлидир. Умумлаштириб айтганда, схоластиканинг: бир томондан, ғояларни мантиқий рационаллаштиришга интилиши; иккинчи томондан, уларни реал борлиқдан ажратиб, формал-мантиқий тузилишини тадқиқ қилиш билан парадигмаси чегараланиб қолганлиги кўзга ташланади. Ваҳоланки, умуман ҳар қандай ижтимоий-гуманитар фан соҳаларида, хусусан идеологияда ғояларни мантиқий тажрибалардан, фактларнинг мавжудлик ҳолатидан мустақил тарзда, фақат «сиртқи томонларини» билишга интилиш ғализ хулосаларга олиб келади. Шу жумладан, энг жозибадор ғоялар ҳам идеология фанининг аниқ методлари билан текширилмаган, тажрибада синалмаган бўлса, ўзича ҳақиқат ҳақида кафолат бера олмайди ва ҳеч қандай реал маънога, амалий аҳамиятга эга бўлмайди. Идеологиянинг схоластик характери тоталитар, волюнтаристик, субъективистик сиёсий тартиб қуроли бўлган коммунистик мафкура якка ҳукмронлиги шароитларида яққол намоён бўлди. Бошқача қилиб айтганда, фикрлар эркинлиги чегараланган ёки авторитар идеологик доктрина доминантлик қилган вазиятларда, схоластик идеологияда ижтимоий-сиёсий ғояларни асослаш, тушунча ва атамалар системасини, категориялар

мазмунини субъективистик шарҳлаш ва таҳлил қилишга интилиш кучаяди. Бу сохта атамаларни манипуляция қилиш, таснифлаш ва сунъий тизим яратишга интилиш, қачонлардир исбот қилинган ҳодисаларни қайта исботлаш, ақлий схема ва формулаларни ҳақиқий жараёнлардан ажратиш билан характерланади Бу эса, уларнинг утопистик хусусиятларини намоён қилади. Шундай қилиб, назарий идеологиянинг илмий ҳақиқатлиги; 1) объект ҳақида нисбатан мукаммал маълумотларни синтезлаштириши, уларнинг мазмунини, моҳиятини ифодалаши; 2) ички мантиқий структурасининг изчиллиги ва парадигмаларининг нисбатан турғунлиги; 3) билиш объектини, предметини тушунтириш ва изоҳлаш илмий методларининг универсаллиги; 4) ривожланиш истиқболларини олдиндан башорат қилиш имкониятларининг реаллиги; 5) рақобатбардошлиги, лекин ижобий муқобил фикрларни қабул қилишга мойиллиги; 6) нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиш тенденциясига мос равишда парадигмалдарини ўзгартириш ва бошқа хусусиятларида намоён бўлади. Умумлаштириб, К.Поппер таъбири билан айтганда, «биз илмий тадқиқотларимизда, амалий фаолиятимизда шундай назарияларни танлаймизки, улар бошқа назариялар билан рақобатда ўзини оқлай билади ва «табиий танланишида» яшаб қолишга яроқли бўлади». 6 Ғояларнинг жамиятга таъсир йўналишлари ва характерини белгилаш учун, уларни махсус билиш объекти сифатида олиб қарашнинг аҳамияти жуда катта. Хусусан, ғояларнинг моҳиятини ўрганишда, назарий билимлар ва амалий фаолиятлар самарадорлигини ошириш - биринчидан, умуминсоний ва 6 Карл Поппер. Логика социальнўх наук. «Вопросы философии. 1992. №10. Ҳар қандай халқни - халқ, миллатни - миллат қиладиган, унинг йўли ва мақсадларини аниқ-равшан чароғон этадиган мафкура – миллий ғояни шакллантиришнинг асосий шарти – одамларнинг тафаккури, дунёқарашининг воқеликка нисбатан таъсирини инобатга олишдир. Ислом Каримов . (“ Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз” асаридан).

миллий маънавий маданиятнинг муштараклашган ифодаси бўлган ғояларни структуравий-функционал ўрганувчи махсус фан - идеологияни ривожлантириш; иккинчидан, ғоявий-мафкуравий муносабатларни ташкиллаштириш, бошқариш ва назорат қилишда ижтимоий-сиёсий идеологияларнинг илмий усуллари ҳамда воситалари уйғунлашувини таъминлаш; учинчидан, ғоявий-мафкуравий муносабатларнинг турли тарихий шаклларини ва муқобил йўналишларини, илмий-назарий билиш асосида мувофиқлаштиришга боғлиқ бўлади. Ғоя ва мафкуралар мазмунини назарий билиш-ижтимоий муносабатларнинг турли даражаларда: кундалик амалий урф-одатлар, анъаналар, ёки мураккаб ижтимоий-сиёсий маданиятга асосланган тизимлар тарзида намоён бўлишини илмий изоҳлашдан иборат. Бу эса, ўз навбатида, инсоннинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий муносабатларини илмий идеология асосида ташкил қилиш учун: биринчидан, миллий доирадаги моддий ва маънавий, назарий ва амалий фаолият йўналишларининг умуминсоний манфаатлар асосида боғланишни; иккинчидан, уларнинг ўзаро муносабатларини ташкил қилиш ва бошқаришда умуминсоний ғоялар мажмуасининг миллий доирадаги ижтимоий-сиёсий жараёнларга таъсир ролини кўрсатишни; учинчидан, миллий ғоя ривожланишига дифференциаллашган тарзда ёндошган ҳолда, алоҳида таъсир кўрсатадиган: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маъмурий омилларнинг аҳамиятини белгилашни; тўртинчидан, ижтимоий ғояларнинг миллий ва умуминсоний хусусиятларини жамиятнинг аниқ ривожланиш даражалари билан боғлаб ифодалаш лозим. Миллий ғоя ва мафкураларнинг ривожланиш даражаси ижтимоий муносабатларни, муайян мафаатлар доирасида, уйғунлаштиришдан иборат мафкуравий фаолиятни (назарий ҳамда амалий жиҳатлардан) ташкил этиш характерига мос келади. Зеро, унинг пировард натижасида, жамият ижтимоий-сиёсий муносабатларининг барқарор ривожланишига олиб келадиган янги прогрессив ғояларга асос бўлиб, уларни амалга оширишнинг

муайян шарт-шароитларини, услуб ва воситаларини таъминлайдиган мафкурани тақозо қилади. Шу нуқтаи назардан, идеологияни жамиятнинг ғоявий-мафкуравий муносабатларини ўрганувчи фан сифатида-инсоннинг муайян эҳтиёжларини (умуминсоният манфаатларига мос келишидан қатъий назар) қондириш, мақсадларига эришиш йўли, дейиш мумкин. Жамият тараққиётининг ҳар қандай босқичларида «инсон сифати»ни, жамият характерини белгилайдиган ғоявий-мафкуравий муносабатлар ҳал қилувчи аҳамият касб этган. Бошқа ижтимоий муносабатларнинг йўналишлари шу жараённинг характерига мос келган. Шу жумладан, ҳозирги даврда мафкуравий жараёнларнинг интенсивлашиб, универсаллашиб ва глобаллашиб бориши билан, «инсон сифатлари»ни (жамият мазмунини белгиловчи маънавий-маданий омиллар тизимида) ўрганишда идеологиянинг аҳамияти ўзгача характер касб этмоқда. Шахснинг «мафкуравий сифати», хусусан ғоялар ҳақидаги назарий билимларининг илмийлик даражалари жамиятни барқарор ривожлантиришдан иборат кундалик амалий вазифаларни бажара билиш малакаларига мос келади. Лекин, шу билан биргаликда, ғоявий—мафкуравий муносабатларга доир етарли назарий билимларга, амалий кўникмаларга эга бўлган шахс ёки ижтимоий бирликларнинг «мафкуравий сифатлари»ни юқори, деб баҳолаб бўлмайди. Жамият ва шахс мафкуравий сифатларини ўрганадиган идеология парадигмаларининг илмийлигини, ҳаётийлигини белгилайдиган асосий мезонларидан бири — умуминсоният эҳтиёжлари ва манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, шахсни ўзгартириш орқали жамиятни ўзгартиришдир. Бошқача айтганда, «мафкуранинг ҳаётийлиги унинг халқ, жамият турмуши ва тафаккур тарзига нечоғли мос Ўзбекистоннинг миллий мафкураси мамлакатимизнинг мана шу минтақада, ён-атрофдаги давлатлар орасида ва жаҳон миқёсида ўзига муносиб ўринни, яна ҳам аниқроқ айтадиган бўлсак, ўзининг ихтисосини тўғри ва холисона англаб, шу асосда изчил ҳаракат қилишимиз учун хизмат этиши зарур. Ислом Каримов . (“ Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан).

бўлиши, энг муҳими, жамиятнинг миллий манфаатларини, орзу— интилишларини қай даражада акс эттириши билан ўлчанади. Фақат шундай мафкурагина ҳаёт ва давр синовларига бардош беради, одамлар унга ишониб, ўзининг иймон-эътиқоди сифатида қабул қилади. Шундагина у энг замонавий қуролдан ҳам кўра кучли руҳий-маънавий қудрат касб этади». 1 Идеологиянинг ҳар қандай муқобил таълимоти — жамиятни қандайдир мавҳум инсон эҳтиёжларига, жамият манфаатларига мос тарзда ўзгартириш эмас, балки уларнинг уйғунлигини англаш орқали конкрет инсон ва жамият муносабатларини оқилона ташкил этишдан иборат бўлмоғи лозим. Бу жараёнда идеологияни: жамиятнинг ғоявий-мафкуравий муносабатларини мувофиқлаштирадиган, шахс эркинлигини ва фаоллигини таъминлайдиган, иймон-эътиқодини мустаҳкамлайдиган имконият ҳамда восита сифатида қараш керак. Идеология илмий фаолиятнинг махсус шакли бўлиб, ўз моҳияти ва мақсадига кўра, ижтимоий ҳодисадир. Маълумки, жамиятнинг ҳар қандай маънавий бойликлари, шу жумладан, идеология ҳам инсониятнинг тарихий ривожланиши жараёнида шаклланган ва турли даражаларда намоён бўлган. Бунда, бир томондан, инсон жамиятнинг мафкуравий жиҳатдан барқарор ривожланиш қонунларини билиб, уни мақсадга мувофиқ тарзда ўзгартириш билан, ўз ижтимоий-мафкуравий моҳиятини ҳам ўзгартириб борган. Иккинчи томондан эса, ҳар қандай индивидуал эҳтиёжларни, манфаатларни умуминсоният цивилизацияси мақсадлари доирасида уйғунлаштириш жараёнида инсон омили ролининг ошиб бориш тенденцияси-жамият мафкуравий муносабатларида қонуният тарзида намоён бўлмоқда. Идеологиянинг фан сифатида парадигмалари шаклланиш ва ривожланиш қонуниятларини, инсон маънавиятининг таркибий қисми бўлган ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий ва бошқа шу каби қадриятлардан, уларнинг ривожланиш хусусиятларини ўрганадиган махсус фалсафий фанлардан мустақил тарзда тушунтириб бўлмайди. Зеро, билиш объекти бўлган ғоявий 1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард м ақсадимиз. -Т.: Ўзбекистон , 2000. 8.Т. –Б.491.

—мафкуравий муносабатлар тизими ҳам, уларни ўрганувчи муқобил идеология (таълимотлар назарда тутилмоқда) йўналишлари ҳам, жамият ҳаётини тартибга солиб, бошқариб турадиган субъектив омил тарзида: «инсон-инсон», «инсон-жамият», «жамият-жамият»нинг ўзаро таъсирини ва ривожланишини илмий асослаш воситаси бўлиб, инсоният цивилизацияси тақдири учун муҳим аҳамиятга эга. Юқорида кўрсатилган маънавий қадриятларнинг, тарихий заруриятдан келиб чиққан, мафкуравий вазифалари ўртасидаги ички боғланиш: ижтимоий эҳтиёжлар ва манфаатлар асосида вужудга келади ҳамда ҳар бирининг индивидуал ривожланиши-бошқасининг ривожланишига фаол таъсир қилади. Улар ўртасидаги зиддиятларни ҳал қилиш, мафкура йўналишларини, унинг турли шаклларини ягона манфаатлар асосида уйғунлаштириш вазифасини бажаради. Шу нуқтаи назардан, миллий ғояни шакллантиришга бевосита мутасадди бўлган таълим-тарбия муассасалари, ижтимоий-сиёсий институтлар ва оммавий ташкилотларнинг асосий вазифаси-жамият мафкуравий эҳтиёжларини, манфаатларини, уларни қондириш имкониятларига мослаштиришга хизмат қилишдан иборат. Бу вазифаларни самарали ҳал қилиш учун: 1) миллат мафкуравий эҳтиёжлари ва манфаатларининг тарихий генезисини, уларнинг ҳаракатлантирувчи мотивларини, омилларини, механизмларни аниқлаш; 2) жамият ва шахс ғоявий муносабатларини уйғунлаштириш имкониятларини воқеликка айлантиришнинг мафкуравий усуллари ва воситалари самарадорлигини таъминлаш; Миллий мафкурамиз ҳар қандай миллатчилик ва шунга ўхшаган унсурлардан, бошқа элат ва халқларни менсимаслик, уларни камситиш кайфияти ва қарашларидан мутлақо ҳоли бўлиб, қўшни давлат ва халқлар, умуман, жаҳон ҳамжамиятида, халқаро майдонда ўзимизга муносиб ҳурмат ва иззат қозонишда пойдевор ва раҳнамо бўлиши даркор. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни -халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан ).

3) жамиятни ташкил қилган турли туман ижтимоий гуруҳларнинг ғоявий - мафкуравий муносабатларини мувофиқлаштиришда субъектив омилнинг ролини ошириб бориш зарур бўлади. Ҳар қандай юқори даражада ривожланган ижтимоий—сиёсий муҳитда ҳам миллий ёки умуминсоний мафкуралар шаклланиши, уларнинг уйғунлигини таъминлаш ўз - ўзидан содир бўладиган ҳодиса эмас. Бунда мафкуранинг шаклланишига ижтимоий - сиёсий муҳит: объектив шарт - шароит, имконият яратса, идеологик таълим - арбиянинг маориф, санъат, адабиёт, оммавий ахборот воситалари ва бошқа тарғибот—ташвиқот каби субъектив омиллари, уни реалликка айлантиради. Мафкура парадигмаларининг ижтимоий макон кўламига кўра, миллий ёки умуминсоний хусусиятлари бир-бирини истисно қилмайди, аксинча уларни конкретлаштириб ифодалайди. Шуни ҳам айтиш керакки, аксарият ҳолатларда, миллий характерга эга бўлган мафкура элементлари (ижобий ёки салбийлигидан қатъий назар) таъсир кўламини кенгайтириб, умуминсоний аҳамият касб этиши мумкин. И.Каримов таъбири билан айтганда: «мафкура жамиятда яшайдиган одамларнинг ҳаёт мазмунини, уларнинг интилишларини ўзида мужассамлаштиради. Ҳар қандай инсон, табиийки, мурод—мақсадсиз яшай олмайди. Бинобарин, токи ҳаёт мавжуд экан, мамлакатлар, давлатлар ва уларнинг манфаатлари бор экан. улар ўз тараққиёт йўлини, эртанги кун уфқларини ўзининг миллий ғояси , миллий мафкураси орқали белгилаб олишга интилади». 1 Зеро, мафкура миллат ижтимоий- маънавий қиёфасини белгилашда муҳим аҳамиятга эга. Айрим минтақаларда мафкуравий жараёнларнинг ғоят кескинлашиб кетиши ва уларни оқилона бартараф этиш зарурияти шу худуддаги давлатларнинг мавжуд иқтисодий, моддий-техник, интеллектуал имкониятларини сафарбар қилиб, биргаликда ҳаракат қилишларини талаб қилмоқда. Бундан ташқари, мафкуравий зиддиятларни ҳал этишда, маънавий қадриятларнинг: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий тарғибот-ташвиқот 1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард м ақсадимиз. -Т.: Ўзбекистон , 2000. 8.Т. –Б.490.

масалаларига янги техник-технологик воситалар билан илмий-амалий ёндошишга алоҳида эътибор бериш, уларни ҳал қилишнинг самарадорлигини белгилайди. Мафкуралар ўртасида зиддиятларни бартараф қилишда, маънавий интеграция жараёнларининг глобал масштабда кучайишида янгича сиёсий тафаккур усули ва унга мос келадиган амалий ҳаракатлар муҳим аҳамият касб этмоқда. Хусусан, бир томондан, XX асрнинг 80 - йилларидан бошлаб, халқаро миқёсда «сиёсий иқлимнинг» нисбатан мўътадиллашуви; иккинчи томондан, XXI аср бошларидаги мафкуравий жараёнларнинг хусусиятлари: ғайри инсоний диний экстремизм, фундаментализм, халқаро терроризм ғояларига қарши курашиш, ижтимоий-сиёсий зиддиятларни вужудга келтирган маънавий-мафкуравий сабабларни биргалашиб, ҳамжиҳатликда бартараф этиш зарурияти, оламшумул миқёсда мафкуравий муносабатлар ривожланишини барқарорлаштириш стратегияси ва тактикаларини ишлаб чиқишни тақозо қилмоқда. Бошқача қилиб айтганда, мавжуд сиёсий партия ва оммавий ҳаракатларнинг мазмунини, фаолият доирасини жамиятнинг: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маънавий муносабатларини умуминсоният мафкуравий манфаатлари асосида ўзгартиришга бўлган интилишлар тенденциясининг кучайганлигида кўрмоқдамиз. Сиёсий партиялар ва оммавий ҳаракатлар, фақатгина муайян ижтимоий гуруҳ эҳтиёжларидан келиб чиққан иқтисодий, сиёсий талабларгагина эмас, балки маънавий маданият билан боғлиқ мафаатларга ҳам алоҳида диққат-эътиборни қаратиб келмоқда. Уларнинг дастурларида миллий онг, маданият, ижтимоий-сиёсий фаоллик ва масъулиятни оширишдан иборат Олдимизда турган энг муҳим масала, бу – миллий истиқлол мафкурасини яратиш ва ҳаётимизда татбиқ этишдир. Миллий истиқлол мафкураси халқимизнинг азалий анъаналарига, удумларига, тилига, дилига, руҳиятига асосланиб, келажакка ишонч, меҳр- оқибат, инсоф, сабр-тоқат, адолат, маърифат туйғуларини онгимизга сингдириши лозим. Ислом Каримов. (“ Буюк мақсад йўлидан оғишмайлик ”. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ХII сессиясида сўзланган нутқдан, 1993 йил май).

мафкуравий масалаларига кенг ўрин ажратилган. Хусусан, миллий мафкуранинг тарихий меросга ворислик ва уни ижодий ривожлантириш асосида янгича сиёсий тафаккурни шакллантиришга йўналтирилган ғоявий таълим-тарбия вазифалари кун тартибига қўйилган. Миллий мафкурага асос бўладиган маданий меросни ижодий ривожлантириш мураккаб жараён бўлиб, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш эҳтиёжлари-тарихий шаклланган маданият даражасига, фаннинг парадигмаси «қолипига» мос келмаётир. Шунинг учун тарихий меросга муносабат икки йўналишда намоён бўлади: биринчиси, тарихий ғоявий - мафкуравий меросни, анъаналарни, умуминсоний кадриятларнинг таркибий қисми сифатида, асраб-авайлаш ва ижодий ривожлантириш; иккинчиси, мавжуд мафкуравий муносабатларни назарий билиш ва амалий ўзгартириш жараёнида, жамиятнинг янги маънавий ривожланиш даражасига мос келадиган ғоялар тизимини шакллантириб, ҳаётга жорий этишдан иборат. Миллий меросни ривожлантириш - ғоят муҳим педагогик-дидактик, мафкуравий вазифа бўлиб, унга онгли, ижодий муносабат-шахснинг маънавий жиҳатдан ўз-ўзини англаши ва амалий фаолиятида ифодалаш усулидир. Шу нуқтаи назардан, идеологияни ривожлантиришнинг тарихий негизлари ва мавжуд муқобил назарий қарашларни, умуминсоний мақсад ва манфаатларга мос турли воситаларни, услубларни мувофиқлаштириш кутилган натижаларни беради. Шунга кўра, ҳозирги даврда идеологиянинг мавжудлик ҳолатини, унинг тарихий меросни ижодий ривожлантириш даражаси сифатида олиб қараш керак. Ҳозирги пайтда мафкуравий жараёнларда субъект-объект муносабатларини ташкиллаштириш, бошқариш ва назорат қилиш методларида ҳам ўзгаришлар кузатилмоқда, Шу нуқтаи назардан, классик антропоцентризм таълимотига кўра, инсон - методология марказига қўйилиб, у социал ўзгаришлар ёки услублар гирдобида ўзини йўқотмасдан, аксинча фаоллашиб, «инсон омили» устуворлашувини кўрсатмоқда. Бу вазифанинг амалда бажарилиши учун:

Биринчидан, умуман ижтимоий-гуманитар фанлар, хусусан идеологиянинг билиш методологияси, яхлит система бўлиб, тасодифий услуб ва тамойилларнинг механистик йиғиндиси эмас, аксинча уларнинг амалда қўлланиши ҳар доим конкрет шарт-шароитларга боғлиқ тарзда модификациялашишни, яъни парадигмалари ўзгаришини тақозо қилади. Иккинчидан, бу системанинг мавжудлигини таъминловчи, келажакда ривожланиш истиқболларини белгиловчи асос-идеология фани методларининг нисбий мустақиллиги ва парадигмалари имманентлигини этироф этади; Учинчидан, идеология методологиясининг бутун системаси, уларнинг парадигмаларидаги конкрет ўзгаришлар даражаси - билиш предмети хусусиятларига мос келиши керак. Тўртинчидан, тадқиқот жараёнида ҳар доим самарали услубни эркин танлаш имкониятининг реаллиги — фан парадигмаларидаги турғунлик ва ўзгарувчанлик хусусиятларига боғлиқ бўлади. Бешинчидан, ижтимоий - гуманитар соҳада билишнинг мавжуд услуб ва тамойилларини динамик ўзгартиришда (ҳеч бирини мутлақлаштирмаган ҳолда) янги методологик ёндашув ва амалда ўзгартириш воситаларини топиш лозим. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий практика - методологиянинг ҳам, праксиологиянинг ҳам, асосий ҳаракатлантирувчи механизми, янги ғоялар ва назария парадигмалари ўзгаришининг асоси ҳисобланади . Миллий ғояни кишилар онгига сингдириш «технологияси», умуман манавий маданиятнинг «моддийлашуви» жараёнидир. Шунинг учун инсон онгига ва қалбига ғоявий таъсир қилувчи воситаларнинг техник - технологикМафкура фақат бугун эмас, балки ҳамма замонларда ҳам энг долзарб сиёсий- ижтимоий масала, ҳар қандай жамиятни соғлом эзгу мақсадлар сари бирлаштириб, унинг ўз муддаоларига эришиши учун маънавий-руҳий куч-қувват берадиган пойдевор бўлиб келган. Ислом Каримов. (“ Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюук келажакка ишончдир” асаридан).

жиҳатларини тадқиқ қилишда мафкуравий манфаат нуқтаи назаридан ёндошиш устуворлашиб бормоқда. Бунда идеология «инсон—жамият» мафкуравий муносабатлардаги ижтимоий, тарихий ва технологик жабҳаларни ўзаро боғлаб, уларнинг мазмунини очишга ёрдам беради ҳамда инсон ижтимоий—амалий фаолиятининг махсус намоён бўлишидир. Шу нуқтаи назардан, ижтимоий—сиёсий муносабатларни идеология фани кашф қилган қонуниятларга асосан ташкил қилиш билан, жамиятнинг барқарор ривожланишини таминлаш мумкин. Умумлаштириб айтганда, биринчидан, миллатнинг тарихий тараққиёти даражаларига мос равишда вужудга келган бунёдкор ғоялари: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, аҳлоқий муносабатларнинг мазмунига айланиб боради ва уларнинг глобаллашиш тенденциясини ўрганиш — миллий идеологиянинг тадқиқот объекти ва предмети доирасини белгилайди. Иккинчидан, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий ҳаёт йўналишларининг глобаллашуви, интеграциялашуви ўзига хос индивидуал миллий ғоя шаклларини ва уларни назарий ва амалий жиҳатдан ўрганадиган миллий идеологиянинг умуминсоний идеология парадигмалари билан уйғунлигини истисно қилмайди. Учинчидан, турли ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий— маданий муносабатларнинг нисбатан мустақил ривожланишини ифодалайдиган идеология фани парадигмаларининг муайян манфаатларга боғлиқ ҳолда дифференциялашиш хусусиятлари намоён бўлмоқда. Тўртинчидан, ҳозирги замонда ижтимоий муносабатларнинг интеллектуал асослари, техник—технологик коммуникация воситалари ривожланиши билан жаҳон миқёсида муқобил мафкура йўналишларининг тарихий Ҳозирги энг муҳим, энг долзарб вазифамиз – жамиятимиз аъзоларини, авваламбор, вояга етиб келаётган ёш авлодни камол топтириш, уларнинг қалбида миллий ғоя, миллий мафкура, ўз Ватанига меҳр-садоқат туйғусини уйғотиш, ўзлигини англаш, миллий ва умумбашарий қадриятлар руҳида тарбиялашдан иборатдир. Ислом Каримов . (“ Ҳушёрликка даъват” асаридан).

интеграциялашув, интенсивлашув, глобаллашув ва универсаллашув жараёнлари кучаймоқда. Таянч тушунчалар: Мафкура, идеология, миллий идеология, идеология парадигмалари, мафкуравий муносабат, мафкура назарияси, мафкура муқобиллиги, мафкуравий манфаат, идеология функциялари.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Т. : 200 8 . 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Миллий ғоя ва маънавий- маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги Қарори.-«Халқ сўзи». 2006 йил, 26 август. 3. Каримов И. Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т. : «Ўзбекистон», 1997. 4. Каримов И. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин. –Т. : Ўзбекистон, 1999. 5. Каримов И. Миллий мафкура – давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий-маънавий куч-қудрат манбаи. Ғ Т. 8. - Т. : Ўзбекистон, 2000. 462-474 бетлар. 6. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт–пировард мақсадимиз. Т.: Ўзбекистон, 2000. 490,491,505, 565,566 бетлар. 7. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. 8. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. - Т.: Ўзбекистон, 2001. 9. Миллий истиқлол ғояси. –Т.:Академия, 2005. 10. Мустақиллик мафкураси ва Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг иқтисодий, ижтимоий ва маънавий негизлари. -Т. : Университет, 2001.

O'xshashlar

Миллий тараққиётда ғоявий-мафкуравий хавфсизлик ва муроса масаласи

Эстетиканинг предмети, мақсади ва вазифалари

Социологиянинг предмети ва объекти

Тарихий тараққиёт ва унинг ғоявий - мафкуравий мезонлари

Ҳозирги дунёдаги ғоявий-мафкуравий жараёнларнинг хусусиятлари