Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери - Falsafa - Referatlar

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.5 KB

Ko'chirib olish

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери Режа : 1. Миллий ғояни амалга оширишнинг объектив ва субъектив омиллари. 2. Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий илдиз лари . 3. Миллий мафкурадаги асосий ғояларнинг дунёвий мазмуни ҳамда аҳамияти. 4. Миллий истиқлол ғояларини янада ривожлантиришнинг қонуний- ҳуқуқий масалалари.

Таянч тушунчалар : дунёқараш тамойиллари, мафкуранинг дунёвий илдизлари, мафкуранинг илмий асослари, мафкуранинг қонуний-ҳуқуқий асослари, ижтимоий муҳит, ижтимоий тараққиёт, ғояларнинг ижтимоий асослари, мафкуранинг такомиллашуви. Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери кишилар ўртасидаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий муносабатларнинг объективлиги ҳамда тарихий зарурияти билан белгиланади. Бу уларнинг шаклланиб, ривожланишига таъсир қилувчи ҳар бир ижтимоий макон ва тарихий замондаги турли омилларнинг ўзгаришлари моҳияти ҳамда йўналишларида намоён бўлади. Дарҳақиқат, миллий мафкуранинг ижтимоий-тарихий илдизлари чуқур бўлиб, бу илдизлар ундаги ғояларнинг мазмуни ва мақсадларини шакллантириб, ҳаётийлигини таъминлайди. Шунга кўра, миллий мафкурани ташкил қилувчи ғоялар моҳиятан бир бўлиб, улар ҳар бир давр ижтимоий муҳити талабларига жавоб бера оладиган мазмун ва шакл орқали намоён бўлади. Масалан, миллий мафкуранинг бош ғояси, ўз моҳиятига кўра, мустақилликни мустаҳкамлаш, фаровон ҳаётни барпо этиш, эркинлик ва озодликни тараннум этувчи фикрларни мужассамлаштиради. Аслида, бундай ғоялар ижтимоий тараққиётнинг барча даврларида мавжуд бўлиб, турли ижтимоий шароит ва тарихий босқичларда эса конкрет мазмун касб этади. Мазкур моҳиятга эга бўлган ғоялар эса, ўз даври ижтимоий муҳит талабларидан келиб чиқиб, ўша даврга хос услуб ва тушунчалар орқали реал мазмунга эга бўлади. Конкрет тарихий шароитларга хос бўлган ижтимоий талаблар ҳам ўша давр жамиятининг табиий муҳит билан ўзаро алоқадорлигидаги ўзига хослик, кишиларнинг теварак атрофдаги нарса ва ҳодисаларга бўлган алоҳида муносабатлар тизимининг шаклланишидан келиб чиқади. Бу эса миллий мафкуранинг таркибига кирувчи ғояларнинг объектив характерини , ижтимоий-тарихий илдизларини оч иб беришга хизмат қилади.

Тарихан шаклланган ҳар қандай мафкура муайян ижтимоий гуруҳларнинг манфаат ва мақсадларини ифода этувчи ғоялар тизимидан иборат. Шунинг учун ҳам ҳудудимизда узоқ ўтмишда яшаб ўтган аждодларимизни ҳаракатга келтирган, муайян муштарак манфаатлар томон сафарбар этувчи ғоялар ҳам жамиятнинг ўша давр стратегик мақсадларини ифода этувчи ижтимоий ҳодиса сифатида дунёга келган. Умуман ижтимоий талаблар орқали юзага чиққан ғоялар алоҳида субъектлар ёки ижтимоий гуруҳларнинг хоҳиш, иродасига боғлиқ бўлмасдан объектив мазмунга эга бўлади. Чунки, мазкур ғояларни келтириб чиқарувчи сабабларнинг ўзи ҳам алоҳида кишиларнинг хоҳиш иродасидан холи бўлиб, улар фақат маълум шахслар томонидан илғаб олинади ва системали баён қилиб берилади. Мисол тариқасида Ўрта Осиё халқларининг ёзма ёдгорлиги бўлган “Авесто” китобидаги “Дунё - қарама-қарши томонларнинг кураш майдонидан иборат” деган бош ғоянинг келиб чиқиш сабабларига тўхталиб ўтайлик. Нега шундай хулосага келинди. Энг қизиғи, қандай қилиб бундай ғоя айнан бизнинг минтақамиз халқлари томонидан таълимот даражасига кўтарилди. Ана шундай залворли фикрнинг туғилиши учун қандай сабаблар ва омиллар мавжуд эди? Бундай ғояларни келтириб чиқарувчи сабабларни биз шартли равишда икки гуруҳга бўламиз. Биринчиси - субъектга, ҳатто инсониятнинг хоҳиши ва иродасига боғлиқ бўлмаган объектив табиий шарт-шароитлардир. Унда ижтимоий муҳит эҳтиёжи орқали вужудга келган ғояларнинг характерини белгилаб берувчи шарт-шароитлар назарда тутилади. Бунга минтақамизнинг ўзига хос кескин континентал иқлимга эга эканлигини кўрсатиш мумкин. Бундай кескин бақарор иқлим шароитини дунёнинг бошқа биронта нуқтасида Маълумки, бугун биз юртимизда халқимиз хоҳиш- иродасининг ифодаси бўлган Конституция ва қонунлар асосида демократик, дунёвий давлат барпо эимоқдамиз. Бу давлат а вваламбор дунёвий тараққиётга, унинг илғор ютуқ ва натижаларига таянади. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

учратиш амри маҳол. Агар Хоразм воҳаси ва унга туташ ҳудудларда қаҳратон қиш 6-7 ойлар давом этишини, баъзи йилларда 30-40 даража совуқ бўлишини, Устюртда бу 50 даражагача пасайишини эсласак, саратон ёз кунларида 40-50 даража иссиқлик оддий одатий ҳолга айланишини ва бу ерларнинг иқлим шароитининг ўта кескин ўзгарувчанлиги кишиларнинг турмуш тарзига, ўзаро ахлоқий муносабатларига ва дунёни ўзига хос идрок этишларига таъсир қилмасдан иложи йўқ. Бир томони қақраб ётган сувсиз чўл ва сойлар ўзида ҳаёт нишонларини жам этган намлик, ям-яшил воҳа сон- саноқсиз балиғи мўл кўллар билан тўқнашади. Баҳорда онда-сонда ёмғир шивалаб, қаҳратон қиш азобидан эндигина чиқиб нафасини бир зум ростлаб, ёзнинг жазирама иссиғига шайланаётган чўл ва саҳрога Жайхуннинг шифобахш лойқа суви қақраган чўлнинг ўлик гавдасига жон киргизиб, бу ўлкада ҳаётнинг узлуксизлигини таъминлашга хизмат қилган. Шунинг учун ҳам жуғрофий муҳитнинг одамлар хулқ-атворига, яшаш ва тафаккур услубларига, ҳатто одамларнинг бўйи, ранги, қиёфаларининг ўзгаришига ҳал қилувчи таъсири тўғрисидаги илк илмий-фалсафий қарашлар ҳам айнан ана шу беқарор ҳудудда вужудга келганлиги бежиз эмасдир. “Бу серҳосил орол (воҳа) билан қутурган қум денгизи ўртасида ҳукмронлик учун азалий кураш бир нафас ҳам тўхтаган эмас. Унумдор тупроқ ва ранг-баранг ўсимликлар устига қум қуюни гирдибод бўлиб босиб келаверади. Аммо Ўкуз (Аму)дан муттасил оқиб келадиган ҳаётбахш сув қумни ивитиб, ҳосилдор қатламга айлантиради ва яна ўсимликлар барк уриб яшнаб, ҳаёт ғалаба қилади. Сўнг қум бўронлари барибир қутуриб, яшил (дунё)ни ютиб юборади. Чиндан ҳам, бу заминда истиқомат қилади-ган одамларнинг тарқоқ бўлиб яшашга имкони йўқ, табиатнинг ўзи, ҳастнинг ўзи уларни шу рухда тарбиялаган. Турмуш ва тафаккур тарзи-мизнинг ажралмас қисмига айланиб кетган мана шундай азалий тушунчалар минтақамизда яшаб ўтган улуг алломалар, мутафаккир зотларнинг қолдирган бебаҳо меросида ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топган. Ислом Каримов . (“Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

Бу муросасиз кураш гоҳ у, гоҳ бу томоннинг ғалабаси билан асрлардан бери давом этади” 1 . Дарҳақиқат, бирон бир халқнинг туб манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи ғоялар ёки ғоялар тизими, энг аввало, ана шу халқ яшаётган ҳудуднинг табиий шарт-шароитларининг ўзига хослигини ҳам муқаррар тарзда ўзида акс эттиришини объектив характерга эга эканлигини қайд қилиб ўтмоғимиз керак. Бугунги кунда Ўзбекистоннинг жуғрофий ўрни кишиларнинг ҳохиш- иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд, албатта. Шунингдек, табиий муҳит нафақат кишиларнинг қиёфаларига, балки ўша муҳитда яшаётган кишиларнинг ўзаро муносабатларига ва бу муносабатлар натижасида қарор топадиган ижтимоий муҳит талабларига ҳам таъсир этувчи омилга айланади. “Шарқ халқлари ва юртимиз аҳлига мансуб шундай белги-аломатлар ҳақида гапирганда, уларнинг тарихий-ижтимоий заминига алоҳида эътибор қаратиш лозим, деб ўйлайман, - дейди Президентимиз И.Каримов. -Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё ҳудудида аҳоли азалдан водийларда, катта сув манбалари - дарё ва анҳорлар бўйида яшаб келади. Атрофи чўл ва саҳролар билан ўралган, табиати, иқлими ғоят мураккаб бўлган минтақа шароитининг ўзи ана шу элат ва миллатларнинг минг йиллар давомида бир-бирига мослашиб, яқин елкадош бўлиб, бир-бирининг оғирини енгил қилиб яшашини тақозо этиб келади” 2 . Минтақамизда турли халқлар ва мамлакатларнинг мавжудлиги, уларнинг ҳар бири ўзига хос манфаатларга эгалиги ҳам объектив воқеликдир. Шундай қилиб, табиий муҳит нафақат кишиларнинг қиёфаларига, балки уларнинг ўзаро муносабатларига ва бу муносабатлар натижасида қарор топадиган ижтимоий талабларига ҳам таъсир этувчи омилга айланади. Миллий манфаатларни ўзида ифода этувчи ғоялар муқаррар тарзда мамлакат ҳамда қўшни мамлакатлар ҳаётидаги ижтимоий барқарорлик ёки беқарорлик муҳитининг қарор топиши билан ҳам бевосита боғлиқдир. “Бир 1 Мак Гахн. Хиванинг истило қилиниши. -Т.: 2000. -Б. 58. 2 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.:”Маънавият”, 2008. –Б. 9.

нарса равшанки, - деган эди, Президентимиз И.Каримов - барқарорлик ва жуғрофий-сиёсий мувозанат сақланиб қолган шароитдагина бу минтақа жўшқин ва собитқадам ривожланади, жаҳон ҳамжамияти учун муносиб шерик бўла олади” 3 . Дарҳақиқат, дунёвий тараққиёт йўли фақатгина миллий тарихий тажрибаларга суяниб ўз ривожланишини давом эттириб бўлмаслигини тақозо этади. Унда жаҳон халқлари томонидан тўпланган билимларга суяниш устувор масалага айланади. Жумладан, табиатшунослик ва ижтимоий фанлар соҳасидаги инсоният томонидан эришган ютуқларни ўзлаштириб олиб, милллий тараққиётимиз учун маънавий пойдевор яратиш муҳим вазифадир. Дунёвийлик тамойили мамлакат халқлари ҳаётида миллий, тарихий ва диний қадриятларимизга янгича муносабатлар тизимини яратиш зарурлигини келтириб чиқарди. Эндиликда миллий, тарихий ва диний анъана ва маросимларнинг барчаси қайта тикланиши керакми ёки миллатнинг кейинги тараққиётига асос бўладиган, жамиятнинг бош стратегик мақсадларини амалга оширишга имкон туғдирадиган миллий меросимизни қайта тиклаш зарурми, деган хақли савол туғилган эди. Ўз даври ижтимоий муҳити талабларига жавоб тариқасида қарор топган анъана ва маросимларнинг барчаси ҳам миллатнинг келгуси тараққиёти учун пойдевор бўла оладиган қадриятларга айланавермайди. Бир вақтлар қадим аждодларимизнинг маънавиятида мезон бўлиб хизмат қилган “Эзгу ният”, “Эзгу сўз” ва “Эзгу амал” бирлиги тамойили нафақат ўша давр маънавияти учун, айни пайтда ҳозирги давр маънавиятининг такомиллашувига ҳам тамал тоши вазифасини ўташи мумкинлигини ҳисобга олиб уни қадриятларимиз тизимига қўшмоғимиз лозим. Бироқ, бу ҳар қандай диний тасаввурлар ва маросимлар дунёвий тараққиётга мос келаверади деган гап эмас. Ўз навбатида, дунёвий тараққиёт ҳам диний тасаввурларни тўла инкор этмайди. Бу ўринда дунёвий демократик жамият “дунёвийлик - даҳрийлик эмас” тамойилига таянади. 3 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср б ў са ғ асида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.:Ўзбекистон, 1999. -Б.422.

Айни вақтда бугунги мураккаб ва шиддатли замонда жаҳонда ўз ўрнини топишга интиладиган ҳар қандай халқ ва миллат умумбашарий тараққиёт ютуқларини ҳар томонлама чуқур ва пухта эгаллаши шартлигини барчамиз яхши тушунамиз. Буюк маърифатпарвар бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудий ўтган асрнинг бошидаёқ “Дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдур, замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқаларга поймол бўлур”, деган ҳаққоний фикрлар билан Туркистон аҳлининг онгу шуурини ўйғотишга даъват этгани бежиз эмас, албатта. Бу сўзларнинг қанчалик ҳақиқат эканини бугунги юксак тафаккур ва технологиялар замони ҳам исботламоқда. Ислом Каримов. (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).Маълумки, ўтган асрнинг 70-йилларида халқаро майдонда «Ислом омили” деган тушунча кенг қўллана бошланди. Ислом тараққиёт йўлини дунёвий тараққиётга қарама-қарши қўйиб фаолият кўрсатаётган ташкилотларнинг бош мақсади, ислом идеалларини қайта тиклаш, жамиятнинг туб асосларини яна ислом шариати қонун-қоидаларига мувофиқ қайта қуриб чиқишдан иборат. Улар ғарб демократиясига қарама-қарши ўлароқ ўзларининг “Ислом демократияси” идеали учун кураш олиб бора бошлади. Идеал жамият сифатида 622 йилдан то 632 йилгача Муҳаммад алайҳиссалом томонидан бошқарилган Мадина даврдаги мусулмон жамоаси намуна сифатида олинди. Мазкур мафкура нефтга бой араб мамлакатларидаги баъзи корчалонлар томонидан ҳам маънавий, ҳам иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватланиб турилганлигини эслаб ўтиш кифоя. Оқибатда кам тараққий этган Африка ва Осиё мамлакатлари орасида бу мафкуранинг ташвиқот- тарғибот ишлари кучайтирилди. Афғонистонга совет қўшинларининг 1979 йил декабр ойида киритилиши эса, бу мафкуранинг жозибасини янада оширишга хизмат қилди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакатимиз олдида дунёвий ва ислом тараққиёт йўлидан бирини танлаб олиш масъулияти турар эди. Ҳақиқатан ҳам “дин, шу жумладан, ислом дини ҳам минг йиллар давомида барқарор мавжуд бўлиб келганлигининг ўзиёқ инсон табиатида чуқур илдиз отганлигидан, унинг ўзига хос бўлган бир қанча вазифаларни

адо этишидан далолат беради. Энг аввало, жамият, гуруҳ, алоҳида шахс маънавий ҳаётининг муайян соҳаси бўлган дин умуминсоний ахлоқ меъёрларини ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, ҳамма учун мажбурий хулқ-атвор қоидаларига айлантирган. Маданиятга катта таъсир кўрсатган. Инсоннинг одамлар билан баҳамжиҳат яшашига кўмаклашган ва кўмаклашмоқда” 4 . Дарҳақиқат, ислом динининг халқимизнинг умуминсоний қадриятларга айланган жуда кўп фазилатлари шаклланишидаги аҳамияти беқиёс. Бунга шубҳа йўқ. Лекин, Президентимиз И.Каримов айтганларидек: “Диний тизимларнинг ўзи ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг самарали дастурларини таклиф қилишдан олис. Диний фундаменталистларнинг амалдаги динлар вужудга кела бошлаган дастлабки шарт-шароитларга қайтиш ҳақидаги даъватларини эса асосли ва реал чора деб ҳисоблаб бўлмайди” 5 . Демак, мамлакатимиз халқлари ҳаётида ислом динининг ўрни бениҳоя катта. Уни жамият ҳаётидан ажратиб бўлмайди. «Диннинг юксак ролини эътироф этиш билан бирга - деб давом этади Юртбошимиз, - диний дунёқараш тафаккурнинг, инсоннинг ўзини ўраб турган дунёга, ўзи каби одамларга муносабатининг ягона усули бўлмаганлигини ҳам таъқидлаб ўтиш зарурдир” 6 . Бундан шу нарса маълум бўладики, инсоният тарихида азал-азалдан диний-мифологик ва дунёвий (фалсафий) тафаккур услуби ёнма-ён ривожланиб келган. Чунки, ҳаётда ҳар хил қарашлар ва мафкураларнинг бўлиши, уларнинг ранг-баранглиги ва ўзаро рақобатлашиши жамият ҳаётининг тўлақонли ривожланишини таъминлаб берувчи манба бўлганлигини эсда тутмоқ керак. «Дунёвий фикр дунёвий турмуш тарзи ҳам у (дин) билан ёнма-ён ва у билан тенг яшаш ҳуқуқига эга бўлган ҳолда 4 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.:Ўзбекистон, 1999. -Б.441 5 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.:Ўзбекистон, 1999. -Б.444 6 Ўша асар, 442-бет.

ривожланиб келган” 7 . “Зеро, -дея таъкидлайди И.Каримов ушбу фикрни давом этдириб, - фақат бир хил фикр юритувчи одамлардан таркиб топган жамият ўз ранг-баранглигини йўқотган бўлур эди» 8 . Президентимизнинг бу фикрлари мустақиллик йиллари мамлакатимизда амалга оширилаётган назарий ва амалий ишларда ўз ифодасини топмоқда. Дунёвий тараққиёт муқаррар тарзда демократик сиёсий тизимни тақозо этади. Демократик услубда бошқариладиган жамият эса дин ва диний ташкилотларга «дунёвийлик - даҳрийлик эмас» тамойилидан келиб чиққан ҳолда ўз муносабатлар тизимини шакллантиради. Бу муносабатлар тизимининг характери Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 31-моддасида ўз ифодасини топди. Унда шундай дейилади: «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон ҳоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди» 9 . Президентимиз томонидан ишлаб чиқилган, мамлакат келажагини белгилаб берувчи, дунёвий тараққиёт йўли концепцияси, француз маърифатпарварлари томонидан илгари сурилганидек, динни жамият ҳаётидан чеккага суриб чиқаришни эмас, балки дин халқ ҳаётининг ажралмас таркибий қисми эканлигини эътироф этиб, уни жамиятда ўта муҳим вазифаларни бажарадиган ва ижтимоий тараққиётга хизмат қиладиган қудратли куч сифатида қабул қилади. Лекин, жамиятнинг кейинги ривожланиши асосан дунёвий характерга эга бўлган ғояларга кўпроқ боғлиқ эканлиги назарда тутилади. Бу борада И. Каримов Афлотуннинг ҳам, француз маърифатпарварларининг ҳам илгари сурган тараққиёт йўлига 7 Ўша асар, 442-бет. 8 Ўша асар, 442-бет. 9 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т. , 2008. –Б.8. Айни пайтда шуни ҳам унутмаслик керакки, дунёвийлик – бу даҳрийлик дегани эмас. Дин ва диний эътиқод бутунлай рад этиладиган ҳаёт қандай ғайриинсоний кўринишга эга эканини кечаги тарихимиз мисолида яхши биламиз. Ислом Каримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан ).

қараганда Абу Наср Форобий фикрларига кўпроқ суянади. Агар ўрта аср давлатида раҳбар (хоким)га хос фазилатлар ўша давр ҳукмрон мафкурасининг алоҳида муҳим белгилари сифатида қайд қилинган бўлса, юртбошимиз томонидан илгари сурилган дунёвий тараққиёт концепциясида эса бу фазилатлар тараққиётнинг асосий омиллари сифатида тилга олинади. Мазкур тараққиёт йўлининг ўзига хослиги, биринчидан , диний ташкилотларига бошқа нодавлат ташкилотлар қаторида жамият ҳаётида ўзининг муносиб ўрнини эгаллашга имкон яратиш; иккинчидан , ижтимоий ҳаётда бошқа ташкилотлар томонидан амалга ошириш мумкин бўлмаган, фақатгина диний муассасалар уддасидан чиқиши мумкин бўлган вазифаларни бажаришлари учун шарт-шароитларни яратиб бериш; учинчидан , жамият тараққиётининг бош йўналишига дунёвий билимлар ва хулосаларни асос қилиб олиниши кўзда тутилади. Чунки XVII-XVIII асрдан бошлаб аввал Европа мамлакатлари, кейинчалик бутун дунё мамлакатларининг ижтимоий- иқтисодий тараққиётини таъминлаб берган омил айнан дунёвий фанларнинг ютуқлари бўлганлиги ҳеч кимга сир эмас. Президентимиз томонидан шакллантирилган ҳамда миллий ғоя ва мафкуранинг характерини белгилаб берувчи дунёвий тараққиёт концепцияси 1) миллий ўзига хосликка асосланиш; 2) жаҳон фалсафий ва илмий тафаккур ютуқларига таяниш; 3) диний қадриятларимиз (исломгача бўлган диний қадриятлар ҳам назарда тутилади) га алоҳида ҳурмат билан муносабатда бўлиш; 4) халқаро Фарзандларимизга ана шу ҳақиқатларни, яъни дунёвий ва диний қадриятлар ўртасидаги нозик муносабатларнинг моҳиятини ҳар томонлама тўғри тушунтириб беришимиз лозим. Тарих ва ҳаёт тажрибаси шундан далолат берадики, дунёвий ва диний қадриятлар бир- бирини тўлдирмас экан, бугунги куннинг оғир ва мураккаб саволларига тўлақонли жавоб топиш осон бўмайди. Шу маънода, биз муқаддас динимиз арконлари ва қадриятларини доимо улуғлаб, шу билан бирга, дунёвий ҳаётга ҳам қатъий ишонч билан интилиб яшаган тақдирдагина ўз эзгу мақсадларимизга ета оламиз. Ислом К аримов . (“ Юксак маънавият – енгилмас куч” асаридан).

муносабатларда умуминсониятнинг муштарак манфаатлари устуворлигини эътироф этади. Дунёвий характер касб этувчи миллий мафкура ўз таркибига диний эҳтиросларни жунбишга келтириб, диндан сиёсий мақсадларда фойдаланишни мақсад қилиб қўйган ғояларни қабул қила олмайди. Шунингдек, дунёвий тараққиётда жамиятдаги бирон-бир мафкуранинг ҳукмронлигига чек қўйилади. Умумхалқ иродасини қонун даражасига кўтариш имконияти бўлган демократик сиёсий тизимнинг шаклланишига кенг имкониятлар очиб беришни тарғиб қилувчи ғояларга суянади. Илғор мамлакатлар халқларининг фан-техника, ижтимоий–маданий ва бошқа соҳалардаги ютуқларини ўзлаштириб, миллий тараққиётни таъминлашнинг кенг истиқболларини очиб беришга хизмат қилувчи ғояларни ҳам ўз таркибига қамраб олади. Президентимиз И.Каримов ўз асарларида тарихий тараққиётнинг хозирги босқичида мавжуд ижтимоий муҳит талабларига тўла жавоб бера оладиган баркамол авлодни шакллантиришни ҳеч кечиктириб бўлмас вазифа қилиб белгилаб берди. Баркамол авлодни шакллантириш ғояси миллий мафкуранинг таркибига кирувчи, унинг туб мазмунини белгилаб берувчи ғоя бўлиб, уни амалга ошириш эса, замон руҳини ўзида жо этган, етук авлодни шакллантиришга боғлиқдир. Шунинг учун ҳам комил инсон образи кўп жиҳатдан у яшаган давр руҳи, ижтимоий талаблардан ташқарида намоён бўлиши мумкин эмас. Ижтимоий муҳитнинг ўзгариши билан ижтимоий муҳит талаблари ҳам ўзгариб боради. Демак, ўз даври жамиятлари учун етук инсон образи ҳам ўзгариб боради. Яъни, бир тарихий шароитларда жисмоний қудрат ҳал этувчи омилга айланса, бир бошқа шароитларда эса уддабуронлик ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Дарҳақиқат , да вр ўзгаргани сари комил инсон образиниг мезонлари ҳам ўзгариб боради. “Авесто” ёзма ёдгорлиги вужудга келган замонларда турли худолар (маъбудлар)га сажда қилувчи қабилалар манфаатларини ҳимоя

қилишга отланган жасур, бақувват, лекин маълум даражада жоҳил қаҳрамонлар ўрнига якка худолик ғояларига содиқ, эзгу ниятли, эзгу сўз ва эзгуликка амал қилувчи ўта изчил эътиқодли қаҳрамонлар образи юзага келди. Ҳақиқатан ҳам муқаддас “Авесто” битикларида шакллантирилган ғоялар тизимида ўша давр жаҳолатига ўз даврининг етук маънавият тимсолида эътиқод бутунлигини ўзида жо эта олган тақводор диндор образи қарама-қарши қўйилган эди. Қадимги, ўрта ва янги давр маънавиятида комил инсон образи турли атамалар орқали ифода қилиниб келинган. Масалан, қадимги Ўрта Осиё ва Эрон халқларида - изчил тақводор диндор образи, қадимги юнонларда - донишманд (файласуф) образи, ўрта аср мусулмон оламида эса иймони бутун маърифатли ҳукмдор (шахс) қиёфасида тасаввур қилиниб келинган. Янги давр Ғарбий Европасида эса етук (комил)лик тушунчаси соф дунёвий мазмунга эга бўлди. Яъни комиллик, биринчи навбатда, маърифатлиликни ўзида мужассамлаштирган бўлиши шарт қилиб қўйилади. Уларнинг фикрича, маърифатли (комил) инсон: 1) дунёвий илмлар билан қуролланган; 2) ўз даври ижтимоий муҳити талаблари асосида шаклланган ахлоқ нормаларига изчил риоя қилувчи; 3) гуманизм (инсонпарварлик) руҳида тарбия топган бўлишлари шарт қилиб қўйилади. Француз маърифатпарварлари диний билимларни, тоат-ибодат ва диний маросим талабларига амал қилишликни маърифатлиликнинг асосий белгиларига киритмаганлар. Лекин, ХХ асрнинг биринчи чорагида Туркистон жадидлари халқимизни диний ва дунёвий билимлар билан қуроллантириб, баркамол авлодни етиштириб, улар ёрдамида эса мустамлакачилик асоратидан қутилишни орзу қилган эдилар. Ўша давр Туркистон жадидлари эндиликда дунёвий илмларни чуқур ўзлаштирмасдан туриб жамиятни тараққиётга, инсонларни эса комилликка ундаш мумкин эмаслигини илғаб олган эдилар.

Мамлакатимиз ўз мустақиллигини қўлга киритган дастлабки кунлардан бошлабоқ Президентимиз И.Каримов жамиятнинг бош стратегик мақсадларидан келиб чиққан ҳолда «баркамол авлод”, “комил инсон” тушунчаларининг мазмунини бойитиш, мезонларини ҳам қайта кўриб чиқиш зарурлиги масаласини кун тартибига қўйган эди. У ўзининг қатор асарларида жамият тараққиётини таъминлайдиган ягона куч дунёвий илмлар эканлигини алоҳида қайд қилар экан, мамлакатимиз ёшларини илғор саноатлашган мамлакатлар тажрибаларини чуқур ўрганишга, олган билимларини юртимиз равнақи, жамиятимизнинг эзгу мақсадлари йўлида сарфлашга даъват этади. Лекин, ҳар қандай дунёвий илм эзгу мақсадсиз ҳаётга тадбиқ этиладиган бўлса, унда у пировард натижада ҳам ижобий, ҳам салбий оқибатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкинлигини ҳам эсдан чиқармаслик кераклигини уқтирган эди. Агар дунёвий илмлар эзгу ниятсиз ўрганилса ва қўлланилса қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини Ер юзи айри минтақаларидаги бугунги аянчли ҳолатнинг ўзи исботлаб турибди. Демак, буни чуқур таҳлил қилиб шундай хулосаларга келишимиз мумкин. Дунёвий илмларга эзгулик руҳини жо этибгина бугунги куннинг баркамол авлодини тарбиялаш мумкин. Ваҳоланки, етуклик фақат (француз маърифатпарварлари айтганидек) дунёвийлик, ахлоқийлик ва гуманизм- дангина иборат эмас. Шуни ҳам қайд қилишимиз лозимки Президентимиз “маърифат” тушунчасига янги мазмун беради. У француз маърифатпарварлари томонидан маърифатли (комил) инсон тушунчасининг мазмунини ташкил этувчи дунёвий илмлар, ахлоқ ва гуманизм эллементларидан ташқари, маърифатлилик ўз ичига яна инсониятнинг келгуси тақдири олдидаги масъулиятни чуқур ҳис қилишни ҳам, шунингдек гуманизм тушунчасининг мазмунини янада кенгайтириб, эзгулик руҳида тарбия топишни ҳам ўз ичига олишни назарда тутади. Шунинг учун ҳам у: «Жамият тараққиётининг асоси,

уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган ягона куч - маърифатдир” 10 дея таъкидлаганда шубҳасиз ҳақ эди. И.Каримов таълимотиидаги комиллик (маърифатлилик) фақат дунёвий илмларни ўрганиш билан кифояланмайди, балки бу тушунчанинг туб мазмуни дунёвий илмлар билан бир қаторда эзгулик руҳини ҳам қамраб олади ва субъектнинг ҳолатини, позициясини аниқлаб берувчи фалсафий категорияга айлантирилади. Чунки эзгулик гуманизм тушунчасини ҳам қамраб олади. Агар гуманизм барча инсонларга яхши, эзгу муносабатда бўлиш билан кифояланса, эзгулик тушунчасида эса, ҳар қандай табиий ва ижтимоий ҳодисаларга эзгу муносабатларда бўлиш назарда тутилади. Ижтимоий ҳодисаларга эзгу муносабатларда бўлиш эса, манфаатлари турли хил бўлган ижтимоий-сиёсий кучларга ҳам бағрикенглик билан ёндашишни тақозо этади. Бу эса жамиятда сиёсий бағрикенглик муҳитининг қарор топишига имкон туғдиради. Аслида «сиёсий бағрикенглик” тушунчаси “сиёсий плюрализм” тушунчаси билан айнан бир эмас. Агар биз “сиёсий бағрикенглик” деганда манфаатлари зид сиёсий кучлар ҳаракатига имкони борича лоқайд, бефарқ қарашларни тушунсак, сиёсий плюрализм эса ҳар қандай мухолиф сиёсий кучларнинг фаолияти қонун асосида кафолатланишини назарда тутамиз. Шунингдек, миллий бағрикенглик ҳам миллатларнинг ўз миллий қадриятларини, эҳтиёжларини амалга ошириш учун шарт–шароитларни қарор топтиришни назарда тутиб, уларнинг яшаш шароитлари қонунлар орқали кафолатланиши, миллий тотувликнинг қарор топишига олиб келади. Бу эса миллий мафкура таркибига кирувчи миллий тотувлик ғоясининг ҳаётга тадбиқ этилиш кафолати бўлиб хизмат қилади. 10 Каримов И . Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.:Ўзбекистон, 1999, -Б. 135. Ота-боболаримиз неча асрлар мобайнида шу бепоён минтақада қандай ҳамжиҳат бўлиб, қан-дай қадриятлар асосида яшаб келган бўлса, бу-гун ҳам, таъбир жоиз бўлса, тарих ва ҳаёт гарди-ши, табиатнинг ўзи бизни — бутун Ўрта Осиё халкларини айнан ана шундай дўстлик ва ҳам-корлик руҳида ҳаёт кечиришга даъват этмоқца. Ислом Каримов . (“Юксак маънавият – енгилмас куч асаридан”).

Ўзбекистон Республикаси кўп миллатли давлат бўлиб, аҳолининг тўртдан уч қисми ўзбеклар ва қолган қисми турли миллат ва элатларга мансуб фуқаролар ҳисобланади. Мамлакатга ўз номини берган миллатнинг бошқа этник бирликларга бўлган муносабатларига қараб миллий муносабатлар шаклланади. Ўзбеклар қадим-қадимдан бошқа халқларга нисбатан бағрикенглик кўрсатиб дунёга танилган халқдир. Чунки Буюк ипак йўлида жойлашган Ватанимиз ҳудудида азал-азалдан кўплаб этник гуруҳлар ёнма-ён ёки аралаш яшаб келганлар. Шунинг учун ҳам диний ва миллий бағрикенглик (толерантлик) ҳеч муболағасиз миллатимизнинг муҳим белгиларидан бўлиб қолган. Президентимиз И.Каримов кўпгина асарларида миллий тотувлик муҳити ижтимоий барқарорликни таъминлаб берувчи энг асосий кафолат эканлигини таъкидлаб келди. У ўз асарларида кўп миллатлилик ҳар бир миллатнинг миллий эҳтиёжларини инобатга олиб сиёсат олиб борилган тақдирда, мамлакатда ижтимоий барқарорлик, демократик жараёнлар жадаллашиши ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёт суръатининг ўсиши юз беришига асос бўлиши мумкинлиги тарихда исбот қилинган ҳақиқат эканлиги тўғрисида гапириб ўтади. Агар, миллий эҳтиёжлар инобатга олинмай кейинги қаторга тушуриб қолдирилган тақдирда «бутун-бутун халқлар ва мамлакатларни анча орқага улоқтириб ташлаган ижтимоий-сиёсий фалокатларга олиб борганини кўрсатувчи мисоллар ҳам оз эмас. Зеро кўп элатлилик нафақат айрим давлатларнинг, балки бутун-бутун минтақаларнинг ҳам ички сиёсий барқарорлигига ва миллий хавфсизлигига путур етказувчи бош омилга айланади” 11 -деб ёзган эди Юртбошимиз. Президентимизнинг собиқ иттифоқ республикалари раҳбарлари ичида биринчи марта «ҳар қандай миллат, у нақадар кичик бўлмасин инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай миллий бирликнинг, унинг тил, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ бўлиб кетиши Ер юзидаги маданий ва генетик 11 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.:Ўзбекистон, 1999. -Б.471.

фонднинг, шахс имкониятларининг қашшоқлашувига олиб келади», - дея берган баҳоси мамлакатда ўтказилаётган миллий сиёсатнинг бош мезони ва кафолатига айланди. Юртбошимиз ўз асарларида миллий ҳиссиёт билан боғлиқ бўлган иккита нарсани юрт осойишталиги ва мамлакат тараққиёти учун ўта хавфли деб топди. Булардан биринчиси буюк давлатчилик шовинизми бўлса, иккинчиси эса, агрессив миллатчилик ҳодисаларидир. Шовинизм тушунчаси XVIII аср охири XIX аср бошларида Наполеон армиясида хизмат қилувчи унтер офицер Ф.Шовен номи билан боғлиқ. У француз маданиятининг бошқа Оврўпо халқлари маданиятларидан устун эканлигини таъкидлар, шунинг учун ҳам французлар бошқа халқлар устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатиб, маданият тарқатишга хақли, деган хулосаларни тингловчиларга сингдирар эди. Кейинчалик бирон бир миллат ёки ижтимоий гуруҳ манфаатлари бошқа ҳар қандай манфаатлардан устун эканлигини даъво қилувчи қарашлар, кайфиятлар шовинизмнинг бир кўринишлари сифатида қоралана бошланди. 1914 йилда Биринчи жаҳон уруши бошланиб кетганда ҳам унга ёндошувлар урушга бўлган муносабатларига қараб иккига бўлиниб кетган эди. Австро-Венгрия социал-демократларининг етакчилари миллий манфаатларни бошқа ҳар қандай манфаатлардан устун деб ҳисоблаб, Оврўпо социал-демократик ҳаракатида миллий шовинистик йўналишга асос солган эдилар. Бундай ҳаракат 1919 йилда Муссолини раҳбарлигида фашистлар партиясининг тузилиши ва унинг Италияда ҳокимият тепасига келишига олиб келган эди. Кейинчалик Германияда фашистлар партияси 1933 йилда Гитлер бошчилигида ҳокимият тепасига чиқиб, иккинчи жаҳон уруши оловини ёқишга сабабчи бўлган эди. Европа социал-демократик ҳаракатида миллий-шовинизм ҳаракатига қарама-қарши ўлароқ, синфий манфаатларни бошқа ҳар қандай манфаатлардан устувор эканлигини даъво қилувчи большевиклар партияси Россияда 1917 йилда давлат тўнтариши орқали давлат тепасига келиб,

пролетариат диктатурасини ўрнатган эди. Оқибатда синфий шовинизм давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Миллий ва синфий шовинизм фашизм ва большевизм кўринишларида яққол гавдаланди. Улар аслида бир моҳиятга эга, лекин турли кўринишдаги турли шакл ва мазмунларда ўзларини намоён этган эди. Моҳиятан улар битта миллат ёки синф манфаатларини бошқа ҳар қандай ижтимоий манфаатлардан устувор эканлигини даъво қилиб чиқдилар. Улар сиёсий тазйиқ услублари, механизмлари, алоҳида мафкура ҳукмронлигининг ўрнатилиши, алоҳида олинган партиянинг жамият устидан ҳукмрон мавқега эгалигини қонунлаштириб, моҳиятан бир хилдаги тоталитар сиёсий тузумни яратган эдилар. Уларнинг сиёсий шиорларининг мазмуни ҳам бир, яъни “ким бизга қўшилмаса, демак, у бизга душмандир”. Бундай қалтис йўлнинг нақадар оғир оқибатларга олиб келишини аниқ тасаввур эта олган Президентимиз И.Каримов мустақил мамлакатимизда олиб борилажак миллий ва синфий муносабатлар сиёсатида бунга асло йўл қўйиб бўлмаслигини таъкидладилар. Миллий ва синфий шовинизм сиёсати муқаррар тарзда тобе миллатлар ҳамда ижтимоий гуруҳларнинг очиқ ёки ўз-ўзини яширин тарзда ҳимояланишга ўтишни, миллий қадриятларнинг ашаддий ҳимоячиларига айланиб, мамлакатда ишончсизлик руҳининг вужудга келиши учун шарт- шароитларнинг етилишини тезлатади. Миллий ва сиёсий (синфий) тотувлик муҳитини яратиш мамлакатнинг дунёвий тараққиёти учун энг муҳим кафолат бўлиши мумкин. Бунинг учун эса, аввалом бор, кам сонли этник бирликларнинг миллий эхтиёжларини қондира оладиган ҳуқуқий кафолатлар яратилиши керак. Қонун йўли билан Миллий мафкурамиз ҳар фандай миллатчилик ва шунга ўхшаган унсурлардан, бошқа элат ва халқларни менсимаслик, уларни камситиш кайфияти ва қарашларидан мутлақо холи бўлиб, қўшни давлат ва халқлар, умуман жаҳон ҳамжамиятида, халқаро майдонда ўзимизга муносиб ҳурмат ва иззат қозонишда пойдевор ва раҳнамо бўлиши даркор. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан ).

сиёсий ва ҳуқуқий асосланган миллий эҳтиёжлар дахлсизлиги кафолати миллий ва сиёсий экстремизмнинг олдини олишга имкон туғдиради. Фуқароларнинг миллий, диний, мулкий ҳуқуқларининг дахлсизлиги таъминланган ижтимоий муҳитнинг қарор топиши миллий ғояни амалга оширишнинг кафолати бўлиб хизмат қилади. Диний бағрикенглик муҳитининг қарор топишида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг виждон эркинлигини кафолатлайдиган 31-моддасининг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Бу модда мамлакатимизда демократик жамият қуришнинг муҳим кафолати бўлиб хизмат қилади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси дунёвий тараққиёт йўлида ривожланиб, эркин фуқаролик жамиятини барпо этиш бош стратегик мақсад қилиб белгилаб қўйилган. Дунёвий тараққиётнинг қонуний маҳсули эса умумхалқ иродасини қонун даражасига кўтарадиган демократик тамойилларга асосланган сиёсий тизимдир. Ҳар қандай демократик жамиятда дин давлатнинг сиёсий муассасалари қаторидан жой олиши мумкин эмас. Лекин, демократик тамойилларга асосланган давлат диннинг жамият таркибида тўлақонли фаолият олиб бориш учун кафолат вазифасини ўтайди. Аммо диний мафкуралардан сиёсий мақсадларда фойдаланиш чеклаб қўйилади. Диннинг сиёсийлашуви бошқа ҳар қандай сиёсий манфаатларнинг ифодаси бўлиб , миллий мафкураларнинг чекланишига олиб келиши мумкин. Шуни ҳам таъ к идлаш лозимки, динлараро бағрикенглик нафақат бошқа диний эътиқодларга, балки бошқа ҳар қандай дунёқараш ва мафкураларга нисбатан ҳам либералларча муносабатларнинг қарор топиши учун маънавий- руҳий асос бўлиб хизмат қилади. У барча диндорлар онгини мутаассиблик иллатидан қутулишига имкон туғдиради. Ёшларнинг онгини дунёвий илмлар билан суғориш учун муҳим гносеологик муҳитнинг шаклланишига имкон туғдиради. Бу эса миллий ғоянинг дунёвий мазмунини эътироф этишга, бугунги ижтимоий тараққиётда умуминсоний қадриятларга айланган дунёвий илмларнинг устуворлик мавқеи қонунийлигининг ифодаси сифатида рўёбга чиқишини таъминлайди.

Миллий мафкура таркибига кирувчи ғояларни амалга оширишда мамлакатнинг ташқарисида ва ичидаги ижтимоий-сиёсий вазият ҳам ўта муҳим аҳамият касб этади. Яна шуни қайд қилиш лозимки, ҳар қандай мафкура жамиятдаги ижтимоий гуруҳнинг муайян сиёсий манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи сиёсий онгнинг бир кўриниши сифатида намоён бўлади. Сиёсий онг иккита босқичга бўлиниб, қуйи босқичи ижтимоий психология ва юқори босқичи эса сиёсий идеология (мафкура) деб аталади. Сиёсий онгнинг қуйи босқичи бўлган ижтимоий психология жамиятдаги мавжуд сиёсий кучлар ва улар ўртасидаги сиёсий (яъни, шахс билан жамият ўртасидаги, ижтимоий табақаларнинг жамият ёки давлатга ва бошқа ижтимоий-сиёсий ташкилотларга, синф ёки миллатларнинг сиёсий тузумга, ўзаро муносабатларига доир) муносабатлар кишиларнинг кундалик онг даражасида акс эттирилишини ўзида мужассамлаштиради. Бунда махсус тайёргарликдан ўтмаган (ёки мутахассис бўлмаган) кишиларнинг мавжуд сиёсий муносабатларга бўлган фикрлари, кайфиятлари, қарашлари ўз аксини топади. Бундай қарашлар “жамоатчилик фикри” ёки “ижтимоий фикр” тушунчаси орқали ифода қилинади. Сиёсий онгнинг юқори босқичи бўлган сиёсий идеология (мафкура)да эса ана шу ижтимоий психология даражасидаги фикр ва қарашларда муайян ижтимоий гуруҳ, қатлам, табақаларнинг манфаатлари акс эттирилади. Бу қарашлар, ўз навбатида, илғор фикр юритувчи етакчилар ёрдамида муайян мантиқ асосида системалаштирилади ва у сиёсий мафкура сифатида қарор топдирилади. Миллий мафкура ва унинг таркибига кирувчи ғоялар ҳам муайян ижтимоий гуруҳ ва миллатларнинг манфаатларини ифода этувчи сиёсий онгнинг юқори босқичи бўлиб дунёга юз очмоқда. Лекин ҳар қандай мафкура каби миллий ғоя ва мафкуранинг ҳам ҳаётийлигини таъминлаб берувчи асос доимо ижтимоий психология ҳисобланади. Миллий мафкура халқимизнинг хоҳиш истаги, манфаатлари ва иродасининг ифодаси бўлган ижтимоий психологиядан ажралса, унда

заминидан ажралган, қуриган чинорга ўхшаб қолади. Агар биз сиёсий мафкурани катта бир чинорга ўхшатсак, унда чинорнинг яшнаб ўсиши учун унинг илдизлари орқали ҳаётий зарур элементлар билан таъминлаб берувчи ҳосилдор тупроқ (замин)ни ижтимоий психология деб тушунмоғимиз керак. Демак, мафкуранинг ҳаётийлигини таъминлаб берувчи манба (асос) доимо ижтимоий психология ҳисобланади. Муайян мафкура фуқароларнинг хоҳиш- истаги, манфаатлари ва иродаси ҳисобланган ижтимоий психологиядан ажралса у жамият тараққиётига тўсиқ бўлувчи зарарли ҳодисага айланади. Бундай шароитда ижтимоий психология мафкурани ҳаётий зарур озуқалар билан таъминлай бошлайди. Миллий мафкура ҳам жамоатчилик фикри, хоҳиш-истакларини ўзида жам этган ғоялар билан қанчалик даражада суғорилса шунчалик халқнинг руҳиятига мос келади ва пировард натижада халқимиз онгида – ўзининг умрбоқийлигини таъминлайди ҳамда мамлакатда ижтимоий барқарорликнинг қарор топишига маънавий асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий барқарорлик эса, ўз навбатида, мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий юксалишига кафолат бўлиб хизмат қилади. Миллий мафкура ижтимоий гуруҳлар манфаатларидан келиб чиққан ҳолда умумий мақсади бир, лекин бу мақсадга бориш йўллари, усуллари бир- биридан фарқ қиладиган турли хил шаклларда ва кўринишларда намоён бўлади. Миллий мафкуранинг бош стратегик мақсади мустақил тараққиётимизни таъминлашдан иборатдир. Миллий тикланиш мафкураси эса, халқимизнинг узоқ йиллар мобайнида унутилиб кетган, миллатнинг фақат ўзига хос ривожланишини таъминлаб беришга хизмат қиладиган, миллий қадриятларимизни қайта тиклашни мақсад қилиб олган ғоялар тизимини ўз ичига олади. Шунингдек, миллий мафкурада асосий устувор Миллий мафкура воситасида элу юрт бирлашади, ўз олдига буюк мақсадлар қўяди ва уларни адо этишга қодир бўлади. Миллатнинг, халқнинг ҳамжиҳатлиги эса ҳар қандай тараққиётнинг гаровидир. Ислом Каримов. (“ Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин” асаридан) .

йўналиш миллат тараққиётига хизмат қиладиган ғоялар тизимига берилиб, бошқа белгилар эса иккинчи қаторга суриб қўйилади. Миллий мафкура мамлакат ва миллатнинг муштарак стратегик мақсадлари умумий, лекин уни амалга ошириш йўллари ва усуллари ҳар хил бўлган бошқа ижтимоий гуруҳ манфаатларининг ифодаси бўлиб шаклланган турли мафкураларнинг қарор топиши учун кафолат бўлиб хизмат қилади. Умумий мақсади бир, лекин бир-биридан фарқ қиладиган мафкураларнинг ҳар бири муайян ижтимоий гуруҳлар манфаат-мақсадларининг ифодаси бўлиб майдонга чиқиши бир моҳият (яъни, бош стратегик мақсад)нинг турли мазмунларда ўз ифодасини топишидан дарак беради. Бундай ҳолат мамлакат тараққиётининг келгуси босқичларида амалга оширилиши керак бўлган демократик жамиятнинг асосий белгиларидан бири - мафкуравий ранг- баранглик (плюрализм) муҳитининг шаклланишига етарли асос, кафолат бўлиб хизмат қилади. Жамиятимизда кечаётган ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий ва бошқа барча соҳалардаги чуқур ислоҳотлар жараёнининг туб мақсади мамлакатимиз мустақиллигини таъминлаш, ижтимоий мулкнинг якка ҳукмронлигига барҳам бериб, кўп укладли мулчилик шаклларини қарор топдириш, дунёвий тараққиёт йўлидан бориб, халқ иродасини қонун даражасига кўтарадиган демократик сиёсий тузумни барпо этишдан иборатдир. Бундай ижтимоий-сиёсий мақсадларнинг бош кафолати бўлиб Ўзбекистон республикаси конституцияси ҳисобланади. Унда жамиятимизнинг умумий тараққиёт йўли қилиб бозор муносабатларига суянган, эркин, фаровон ҳаётни таъминлайдиган демократик тузумни барпо этиш белгиланди. «Асосий қонуннинг демократик жамиятни қарор топишига қўшган жуда катта ҳиссаси шундан иборатки, -дея таъкидлайди Президентимиз И.Каримов, - у мавҳум жамият ёки умуман халқнинг эмас, балки, муайян инсоннинг эҳтиёжлари, манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликларига қаратилгандир”. 12 12 Каримов И. Кучли давлатдан кучли жамият сари. -Т.:«Шарқ”, 1998 –Б. 85.

Лекин, жамиятимизда юз бераётган янги ижтимоий-иқтисодий тузумнинг тўлиқ шаклланмаганлиги, эски тузум психологиясининг кучли тарзда сақланиб қолиши, илғор демократик мамлакатлар тажрибасини ўрганиш тугалланмаган бир шароитда, айниқса, ижтимоий структура (таркиб) тўла етилмаган ва ниҳоят, фуқароларимизнинг ҳуқуқий ва сиёсий онги етарли даражада камол топмаган ҳолатда мафкуравий зиддиятлар мамлакатимиз ички ҳаётида салбий оқибатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам мамлакатимиз бозор иқтисодиётига ўтиш даврида миллатнинг умумий манфаатларини ифода этувчи, мамлакатнинг дунёвий тараққиётига сафарбар эта оладиган, жамиятнинг туб сиёсий-ижтимоий мақсадларини изчил баён қилиб бера оладиган ва энг асосийси, Ватанимиз мустақиллигининг дахлсизлигини изчил ҳимоя қилувчи миллий мафкурани шакллантириш кун тартибига қўйилди. Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида жамият ҳаётида бирон-бир мафкуранинг якка ҳукмронлигига йўл қўйилмаслиги таъкидлаб ўтилади. Конституциямизда тилга олинган бирон-бир мафкура деганда, алоҳида олинган ижтимоий сиёсий қатлам ёки гуруҳларнинг манфаатларига мос келувчи қарашларнинг тизими бўлиб шаклланган сиёсий кучларнинг мафкураси назарда тутилади. Вужудга келган вазият бирон-бир алоҳида олинган сиёсий гуруҳ ёки қатлам манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи сиёсий дунёқарашни эмас, балки, мамлакат фуқаролари, барча ижтимоий гуруҳ ва қатламларнинг муштарок манфаатларини ўзида акс эттирувчи миллий мафкурани шакллантиришни тарихий заруриятга айлантирди. Биз юқорида қайд қилган миллий мафкуранинг шаклланиши бошқа ижтимоий гуруҳ манфаатларини ифода этувчи мафкураларнинг вужудга келишига монелик қилмайди. Аксинча, жамиятнинг умумий стратегик мақсадларига зид бўлмаган ижтимоий сиёсий мафкураларнинг самарали фаолият олиб боришлари учун шарт-шароитлар яратиб беришга имкон

туғдиради. Чунки, ўзига хос сиёсий мақсадлар ва уларнинг изчил баёни бўлиб шаклланмаган сиёсий партияларнинг бўлиши мумкин эмас. Гап бу ерда жамиятда алоҳида олинган ижтимоий гуруҳлар манфаатларини ўзида мужассамлаштирувчи мафкураларнинг якка ҳокимлигига йўл қўймаслиги тўғрисида кетмоқда. Асосий қонунимизда мамлакатимизнинг келгуси тараққиёт йўналишилари, хусусан, дунёвий тараққиёт, кўп укладли мулк шакллари, эволюцион тараққиёт йўли, Виждон эркинлигининг кафолатлари, эркин фуқаролик жамиятига ўтиш каби ва бошқа асосий йўналишлар қонун йўли билан кафолатланади. Миллий мафкуранинг шаклланиши кишилар онгида сиёсий ва ҳуқуқий муносабатларга, муайян қарашларнинг уйғонишига кучли таъсир қилувчи омилга айланади. Кишиларнинг ҳуқуқий ва сиёсий онгининг янада юксалишида жуда катта аҳамият касб этади. Чунки кишилар миллий ғоянинг туб мазмунини таҳлил қилиш орқали умуминсониятнинг муштарак қадриятларига айланган “Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари декларацияси”даги асосий қоидалар, халқаро ҳуқуқ нормалари ҳамда сиёсий муносабатлардаги муҳим ўзгаришлар ва бу ўзгаришларнинг келгуси йўналишлари тўғрисида етарли маълумотлар олишга эришадилар. Шунингдек, улар (кишилар) бу олган тасаввурлари билан ўзлари яшаётган ижтимоий ҳаётни таққослаш орқали жамиятдаги мавжуд сиёсий ва ҳуқуқий муносабатларга ўзига хос муносабатларни шакллантиради. Бу эса кишиларда мамлакатдаги сиёсий ва ҳуқуқий жараёнларга фаол муносабатлар тизимининг шаклланишига имкон туғдиради. Фуқароларнинг сиёсий ва ҳуқуқий онгидаги ўзгаришларни ривожлантиришга олиб келади. Узоқ ва яқин тарихдан яхши маълумки, бирон мамлакатда, бирон давлатда яккаю ягона ғоя ёки мафкура ҳукмронлик қилар экан, бу жамият, бу давлат, албатта, инқирозга юз тутади. Ислом Каримов . ( Миллий мафкура – давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий-маънавий куч-қувват манбаи” асаридан )

Хулоса қилиб айтганда, миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери ҳамда гуманистик мазмуни жамият ижтимоий-сиёсий системасини ташкил қилган структуравий элементлар ўртасидаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий муносабатларни демократик тамойиллар асосида ташкиллаштириш, бошқариш ва назорат қилишнинг объективлиги ҳамда тарихий зарурияти билан белгиланади. Зеро, миллий тараққиёт ғоясининг ижтимоий-тарихий илдизлари, уларнинг мавжудлигини ва келажакда яшовчанлигини таъминлайди. Хусусан, миллий мафкуранинг бош ғояси, ўз моҳиятига кўра, мустақилликни мустаҳкамлаш, фаравон ҳаётни барпо этиш, эркинлик ва озодликни тараннум этувчи фикрларни мужассамлаштиради. Ҳар қандай ғоя ижтимоий муҳит талаблари асосида вужудга келувчи ҳодисадир. Ижтимоий муҳит ва унинг талабларининг ўзгаришига сабаб бўлувчи омиллар кишиларнинг хоҳиш иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган объектив характерга эгадир. Лекин ғояларнинг туғилиши, мафкураларнинг шаклланишида алоҳида олинган субъектнинг роли ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Миллий ғоя ва мафкура дунёвий характерга эга бўлиб, у мантиқ ва тажриба синовидан ўтган билимларга асосланади. Жамиятимизда кечаётган жараёнларнинг объектив характери миллий ғоя ва мафкурани ҳаётга тадбиқ этиш заруриятини белгиловчи муҳим омилдир. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси жамиятда мафкуравий ранг- барангликни вужудга келтиришда бош кафолатдир.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т. , 200 8 . 8 бет. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. –Т. : Ўзбекистон, 1999. 422, 441,442, 471 бетлар. 3. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.8. -Т. Ўзбекистон, 2000. 4. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. -Т. : Ўзбекистон 135 бет. 5. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т. : Ўзбекистон, 2001.

O'xshashlar

Миллий гоя ва мафкуранинг дунёвий мазмуни ва уни такомиллаштириш кафолатлари

Жамият ривожида миллий истиқлол ғояси ва мафкуранинг ўрни

Миллий истиклол гояси ва мафкурасининг дунёвий мазмуни

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок