Методология муаммолар ёндашувлар тушунчалар ва услублар - Falsafa - Referatlar

Методология муаммолар ёндашувлар тушунчалар ва услублар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Методология муаммолар ёндашувлар тушунчалар ва услублар Режа: 1. Методология: муаммолар,ёндашувлар, тушунчалар ва услублар 2. Гипотезалар ва назариялар, уларнинг предмети, таркиби 3. Турлари 1

Методология: муаммолар, ёндашувлар, тушунчалар ва услублар Ҳар қандай системанинг таркибий-функционал таҳлили шу системани ифодаловчи тушунчанинг мазмунини ифодаловчи тушунчанинг мазмунини очиб беришдан, яъни таърифлашдан бошланмоғи даркор. Бироқ таърифнинг ҳам ўзига хос мушкулликлари бор. Гап шундаки, ҳар қандай система муҳим ва номуҳим белгиларни ўзида жамлайди. Системани номловчи тушунча эса фақат муҳим белгиларни ифодаламоғи, шу тушунчага берилган таърифда ана шу муҳим белгилар санаб ўтилмоғи шарт. Лекин системани тадқиқ қилган мутахасислар тадқиқотнинг ракурсига қараб, у ёки бу белгиларни муҳим деб ҳисоблайдилар ва ўз таърифларини ҳам ана шу нуқтаи назардан баён қиладилар. “Методология” тушунчасининг таърифланиши ҳам ана шу ҳусусиятдан ҳоли эмас. Шу боисдан биз мазкур тушунчани тўғридан-тўғри таърифлашдан аввал унинг турлича талқинларини тилга олиб ўтишни маъқул топдик. “Методология” тушунчасига турлича таъриф берадилар. Хусусан, В.Ядовнинг фикрига кўра, “Методология-илмий тадқиқот принциплари системасидир”. 1 Албатта, принциплар методологиянинг муҳим таркибий қисмларидан биридир, лекин методология нафават норматив қоидалар, балки муаммолар ва ёндашувлар, услублар, усулларни ҳам ўзи ичига олади. Шу сабабли В.Ядовнинг фикрига қўшилиб бўлмайди. Методологияни методлар ҳақидаги таълимот сифатида талқин этган. А.Хожибоев, П.Алексеев, А.Паниннинг мулоҳазаларини ҳам асос қилиб бўлмайди. 2 Чунки мазкур дефиницияларда мантиқнингт асосий қоидаларидан бири бузилади. Унга кўра, таърифда тушунча мазмунини ташкил этувчи барча муҳим белгилар қамраб олиниши шарт. Бошқа бир файласуф – А.С. Кравцевнинг таъкидлашича, метология – инсон билиш фаолиятининг назариясидир. 3 Худди шу фикрни профессорлар 1 2 3 2

Е.К.Войшвилло ва М.Г.Дегтярёвлар ҳам уқтириб ўтадилар 4 .Унинг асосий вазифаси эса, мутахассисларнинг фикрига кўра, илмий билиш методлари ва шаклларини назарий жиҳатдан асослаб беришдир. Юқорида баён этилган мулоҳазалар ҳақиқатдан йироқ эмас, бироқ уларда услублар ва усуллар, принциплар ва императивларнинг нафақат илмий билишда, балки билишнинг ҳар қандай шаклида қўлланиши эътибордан четда қолади. А.А. Грицановнинг ёзишича, “метология-инсон назарий ва амалий фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш йўллари ҳақидаги таълимотдир”. Инсон фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш йўллари ҳақидаги таълимотдир” 5 . Инсон фаолиятининг турлари ва воситалари уларнинг ривожланганлиги даражасига, ечилиши зарур бўлган муаммолар характерига боғлиқ. Методологиянинг асосий мақсади ана шу “инсон – муаммо” системасидаги рационал, ақлга мувофиқ муносабатлар дастурини яратиш ва уни руёбга чиқаришдан иборат. Бизнинг фикримизча, айнан ана шундай таърифгина “методология” тушунчасининг мазмунини тўлиқ очиб бера олади. Методологиянинг фалсафий муаммолари Шарқда зардуштийлик таълимотида, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Нажмиддин Кубро, Азизиддин Насафийларнинг фалсафасида таҳлил қилинган. 6 Ғарбда эса методологиянинг фалсафий муаммолари Суқрот, Платон, Аристотель, Ф.Бэкон, Р.Декарт, И.Кант, Ф.Шеллинг, Г.Гегель, К.Маркс, Г.Хакен, Л.Пригожин ва бошқалар томонидан ўрганилган. 7 Хусусан, Платон, ўрта асрда ижод қилган схоластлар ва Г.Гегель диалектика, Р.Декарт радикал шубҳа, И.Кант априор билиш ва ақлни танқид қилиш, К.Маркс тарихни материалистик тушуниш, марксистлар материалистик диалектика, Л.Пригожин ва Г.Хакен синергетика услубларини шакллантирдилар. Ҳозирги замон мутахасислари “Фалсафа” ва “методология” тушунчалари ўртасидаги муносабатнинг моҳиятини аниқланишга кўпроқ 4 5 6 7 3

эътибор бермоқдалар. Дарҳақиқат, методология кўпчилик ҳолатларда фалсафа позициясидан таҳлил этилади. Иккинчи томондан эса, фалсафанинг ўзи методологиядир. Ушбу икик тушунча орасидаги муносабатни тўлиқ илғаб олиш учун метафилософияга, яъни фалсафа назариясига мурожат этмоқ зарур. Фалсафа назариясига кўра, фалсафа нафақат борлиқнинг турли шакллари улар орасидаги ўзаро алоқадорлик ҳақидаги маълумотлар йиғиндисидан, балки ушбу маълумотларни тўплаш имконини берадиган услублар, усуллар ва принциплар йиғиндисидан ҳам иборатдир. Бошқача айтадиган бўлсак, фалсафа бир томондан дунёқараш бўлса, иккинчи томондан методологиядир. Шунинг учун ҳам фалсафа дунёқараш сифатида қатор функцияларни бажаргани каби методология сифатида ҳам ўзига хос функцияларга эга 8 . Методология функциялари орасида энг асосийси- эвристик функция дир. Бу функциянинг моҳияти илмий билимларнинг кенгайиши, янги кашфиётлар қилиниши учун замин тайёрлашдан иборат. Фалсафий услублар мантиқ услублар билан биргаликда янги билимларнинг дунёга келиши учун пойдевор яратади. Бунинг натижасида категориялар системаси экстенсив ва интенсив тарзда ўзгариб, такомиллашиб боради. Янги информациялар нафақат оламни ўзлаштириш ва ўзгартириш, балки келажакни башорат қилиш учун ҳам қўлланилади. Фалсафий методология борлиқнинг турли шаклларига оид янги муаммоларини аниқлаш ва кун тартибига қўйиш, ушбу муамоларини тадқиқ этиш имконини берадиган тушунчалар аппарати, услублари ва усуллар мажмуини шакллантириш, янги гипотезалар тузиш ва охир-оқибатда яхлит илмий назарияни вужудга келтириш билан шуғулланади. Методологик функциялар туркумига мувофиқлаштириш функцияси ҳам киради. Маълумки, бирор объектни тадқиқ этишда бир услубни қўллаш кифоя эмас. Фанлар ўртасидаги қатъий чегара йўқола бораётган, турли 8 4

фанлар “чорраҳасида” янги фанлар (астрофизика, биофизика, агробиология ва ҳоказолар) вужудга келаётган бир шароитда “бир предмет бир услуб” принципининг қўлланилиши тадқиқот самарасини пасайтиради. Масалан, молекуляр биология объектларини ўрнатиш учун тарихий-биологик методдан фойдаланиш билан чекланмасдан, органик химия, молекуляр физика, полимер бирикмаларнинг физик химияси, кибернетика методларига ҳам асосланиш керак бўлади. Шу боисдан илмий тадқиқотлар учун турли услубларни танлаш, уларни мувофиқлаштириш зурурияти юзага келади. Бундай вазифани фалсафа ўз зиммасига олади. Методологик функцияларнинг яна бири интегратив функция дир. ХVIII-ХIХ асрлардаги фан тараққиётининг муҳим тенденцияларидан бири янги фанларнинг шаклланиши бўлди. Бу турли объектларни ҳар томонлама ўрганиш имконини яратди. Лекин шу билан бирга фанлар орасидаги алоқадорлик, яхлилик сўна борди, фан инқирози юзага келади. Бундай шароитда илмий билимларни итеграциялаш ва унинг ёрдамида оламнинг яхлит манзарасини яратиш зарурияти пайдо бўлди. Бу муаммони ҳал қилиш учун оламнинг яхлитлиги ҳақидаги фалсафий принципга асосланиш керак. Ваҳоланки, олам яхлит экан, унинг инъикоси ҳам яхлит, бир бутун бўлмоғи шарт. Фалсафанинг яна бир метологик функцияси мантиқий гносологик функция дир. Мазкур функциянинг моҳияти шундан иборатки, фалсафа ўз услубларини, норматив қоидаларини, принциплприни ишлаб чиқиш, илмий билимларнинг тушунчалар аппаратини ва назарий структурасини мантиқан асослаб бериш билан ҳам шуғулланади. Юқорида тилга олинган функциялар ҳақида маълумотга эга бўлиш метологияни структуравий-функционал таҳлил қилиш имконини беради. Зеро, методологиянинг таркибини таҳлил қилишга бўлган эҳтиёж кучайиб бормоқда.Чунки ХIХ аср фанида билишга оид ўзгармас стандартларга ишонч кучли эди. Бунга сабаб шуки, аксарият ҳолларда объектнинг ўзгариб, ривожланиб боришига камроқ эътибор бериларди. Боз устига, фан 5

тараққиёти келажакда янги услуб ва усулларни вужудга келтириши мумкинлиги инобатга олинмасди. Бироқ ХХ аср тарққиёти билиш стандартларининг билиш жараёнига, ўрганилаётган объектнинг ривожланганлиги даражасига, тадқиқ этилаётган объектнинг типига боғлиқ эканлигини номоён қилди. Методология асосларида ижтимоий-тарихий, маданий-маънавий, инсон ва шахсга оид ўлчовлвр юзага келди. Унинг моҳиятини янгича англаш, янги позициядан туриб структуравий-функционал таҳлил қилиш эҳтиёжи шакллана борди. Хуллас, ҳозирги замон методологиясида билиш муаммоларининг динамикаси, билиш воситаларининг маданий-тарихий табиати категориялар ва тушунчалар мазмунининг ўзгарувчанлиги, янги услублар, усуллар ва принципларнинг шаклланиши билан боғлиқ муаммолар алоҳида аҳамият касб этмоқда. Мазкур муаммоларга доир мулоҳазалар қатор янги фалсафий тасаввурларни юзага келтирди. Хусусан, методология муаммоларини тадқиқ қилаётган мутахасисларнинг таъкидлашларича, методология нафақат билиш жараёнини таҳлил қилишга, балки инсон томонидан ижтимоий борлиқни ўзлаштириш мақсадида ташкил қилинган фаолият схемасини ўрганишга ҳам интилмоғи даркор. Афсуски, ўзбек фалсафасида мазкур муаммога бағишланган илмий тадқиқот ишлари сони ниҳоятда кам. Методология муаммолари кейинги йилларда чоп этилган саноқли китоблар ва мақолалардагина тадқиқ қилинади. 9 Бироқ методологиянинг структуравий таҳлилига бағишланган бирор фундаментал монография ёки илмий-фалсафий адабиётларда “методология” ва “метод”, “услуб” ва “усул” тушунчаларини палапартиш ишлатиш ҳоллари рўй бермоқда, қатор чалкашликларга йўл қўйилмоқда. Масалан, Ж.Тўленов ва З.Ғофуровлар “метод” тушунчасини “усул” тушунчаси билан тенглаштиради. 10 Натижада “Илмий метод нима?” деган саволга жавобан “усул” тушунчасининг таърифи келтирилади. М.Аҳмедова ва В.Хан таҳрири остида нашр қилинган “ Основы философии” ўқув 9 10 6

қўлланмасида анализ ва синтез, индукция ва дедукция каби усуллар услуб сифатида талқин қилинади. 11 Кўриниб турибдики, Ҳар қандай методологик муаммони ҳал қилиш учун биринчи навбатда методологиянинг асосий тушунчалари мазмунини, улар орасидаги тафовутни англаб етишимиз зарур. Структуравий тахлилнинг асосий мақсади ҳам ана шундан иборат. Инсоннинг амалий ва назарий фаолиятини таҳлил қилар эканмиз, энг аввало инсон ҳал қилмоқчи бўлганмуаммонинг нафақат мазмуни, балки характериниҳам аниқлашимиз лозим. Бинобарин, муаммо-методологиянинг асосини ташкил этувчи илк тушунчадир. Муаммо - грекча “тўсиқ”, “қийинчилик”сўзларидан олинган бўлиб, кенг маънода ҳал этилиши зарур бўлган мураккаб назарий ёки амалий масалани англатади. Тор маънода эса муаммо деганда маълум мақсадга эришиш имконини берадиган воситалар камлик қилган, самара бермай қўйган вазиятни тушунадилар. Ҳар қандай тадқиқот ижодий характерга эга бўлгани туфайли муаммонинг аниқланиши ва тўғри қўйилиши билан боғлиқ. Айрим ҳолларда “муаммо” тушунчасини “масала” тушунчаси билан қиёслайдилар. Лекин ҳар қандай масала ҳам муаммо даражасига кўтарилавермайди. Аввалдан маълум бўлган билим мазмуни ва ҳажмини аниқлаш мақсадида ифодаланган масалани муаммо деб бўлмайди. Муаммо ҳам инсоният учун маълум бўлган билимларга таянади, лекин у янги жараёнлар, ҳодисалар, воқеалар, таркиблар ва қонунларнинг ҳали маълум бўлмаган моҳиятини очиб бериш мақсадида шакллантирилади. Ана шундай характерга эга бўлган масалагина муаммо сифатида тан олиниши мумкин. 12 Бошқача айтадиган бўлсак, муаммо- бу билимсизлик, билимнинг етишмаслиги ҳақидаги билимдир. Муаммо инсон билиш фаолиятининг асосини ташкил этиши, тадқиқот йўналишини белгилаши учун ҳаққоний характерга эга бўлиши, кун тартибига тўғри қўйилиши зарур. Юзаки муаммолар ёки ҳаққоний бўлсада, нотўғри 11 12 7

қўйилган муаммолар тадқиқотчининг билиш борасидаги фаолиятини ташкил қилиш қудратига эга бўлмайди. Ёндашув- тадқиқот стратегияси ва дастурини характерловчи парадигматик, синтагматик ва прагматик таркиблар ва механизмлар комплексидир. 13 Бошқача айтадиган бўлсак, ёндашувда муаммони бартараф қилиш учун асос қилиб олинган назарий ғоялар, методологик қоидалар, мақсадга мувофиқ деб топилган фаолият тури ўз ифодасини топади. Йигирманчи асрда тафаккур ва фаолиятнинг барча соҳалари методология нуқтаи назаридан баҳолана бошланди. Бундай шароитда методологлар феноменология, структурализм, синергетика, текстология каби ўнлаб ёндашувларни вужудга келтирдилар. Тадқиқот стратегияси ва дастурини танлашда объектнинг ўзига хос хусусиятлари, ривожланганлиги даражаси, шунингдек ёндашувнинг ишончлилиги меъёри ҳам инобатга олиниши шарт. Масалан, борлиқ ва унинг шакллари орасидаги ўзаро алоқадорликни тадқиқ этаётганда, объектив реалликни ўрганаётганда диалектика ва синергетикадан фойдаланиш мумкин. Лекин руҳ ва унинг махсуллари ҳақида гап кетганда тадқиқотларимиз феноменологик ёндашувга асосланиши мақсадга мувофиқ. Жамият тараққиётининг турли босқичларини тахлил қилишда эса ўзини оқламаган формацион ёндашувдан воз кечиб, цивилизацион ёндашувга мурожаат этган маъқул. Муаммони ҳал қилишда асос вазифасини ўтайдиган назарий ғоялар ва методологик қоидалар аниқланиши билан бир қаторда тадқиқот давомида қўлланиладиган тушунчалар аппаратини шакллантириш ҳам зарур. Тушунча – нарсалар, ҳодисалар ва воқеаларнинг муҳим белгиларини ифодаловчи тафаккур шакли. Ўз ҳажмига кўра тушунчалар бир турдаги нарсаларни умумлаштирган, яъни якка тушунчаларга ҳамда ўхшаш белгиларга эга бўлган турли нарсаларни умумлаштирган, яъни умумий 13 8

тушунчаларга бўлинади. Мазмунан ҳам тушунчалар бир неча турларига эгалар. Маълумки тадқиқотнинг хусусиятларига қараб, бир тушунчани турлича мазмунда ишглатиш мумкин. Шунингдек, илмий манбаларда тушунчанинг ҳажмига кўра ҳам турлича синфлар бирлашадилар. Шу боисдан маълум муаммони ҳал этишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган тадқиқотчи дефиницияга оид мантиқий қоидаларга, тушунчаларни бўлишга оид принципларга амал қилмай иложи йўқ. Бу борадаги энг асосий қоидалар қуйидагилардан иборат. Биринчидан, тушунчани таърифлаётганда унинг барча муҳим белгилари санаб ўтилиши шарт. Иккинчидан, бирор синф, тур ҳақида гапираётганда тушунчаларни ягона асосга кўра бўлиш зарур. Ҳар қандай муаммони ҳал этишга қаратилган тадқиқот тушунча ҳосил қилишдан бошланади. Маълум усуллар асосида тушунча шакллантирилгандан кейингина муаммо хусусида мулоҳаза юритиш, зарурий хулосаларга келиш, тегишли тавсиялар ишлаб чиқиш мумкин. Муаммо ҳақида тўғри тушунча ҳосил қилмасдан туриб тадқиқотни бошлаб бўлмайди. Акс ҳолда тадқиқотчининг фаолияти ёки натижасиз якунланади, ёки ёлғондакам хулосаларга олиб келади. Фалсафий адабиётларнинг баъзиларида “тушунча” ва “категория” тушунчалари ўртасида тенглик белгиси қўйилади. Аслида бундай эмас. Категория ҳам тушунча, бироқ ҳар қандай тушунча ҳам категория ҳисобланавермайди. Умумий, фундаментал характерга эга бўлган, воқеликдаги энг муҳим алоқаларни акс эттирадиган тушунчаларгина категория деб ҳисобланади. Категориялар умумлаштиришнинг энг юксак чўққисидир. Инсон назарий ва амалий фаолиятининг асл мақсадларига эришиш учун муаммонинг тўғри қўйилиши, тадқиқот стратегияси ва дастурининг аниқланиши, зарурий тушунчалар мазмуни ва ҳажмининг белгиланиши кифоя қилмайди, адбатта. Бунинг учун мақсадга элтгувчи йўлларни ҳам 9

англаб олиш шарт. Бу борадаги мулоҳазалар методологияда “метод”, яъни “услуб” тушунчаси орқали ифодаланади. Услуб- методологиянинг марказий тушунчаларидан бири бўлиб, билиш жараёнида қўлланадиган принциплар, усуллар, императивлар системасидир. Унинг уч аспекти, яъни томони мафжуд: 1. Ҳар қандай услуб ўз мазмунига эга. Унда тадқиқот предмети ҳақидаги билимлар ўз аксини топади. Услуб билимга, назарияга асосланади. Айрим мутахасисларнинг таъкидлашича, услубнинг ўзи ҳам назария, лекин унда объектни билиш ва ўзгартиришга алоҳида эътибор берилади, холос. Услуб-объектни билиш мақсадида назариядан келтириб чиқарилган норматив қоидалар системасидир. 2. Ҳар қандай услуб ўзига хос тарзда қўлланилади. Чунки унда нафақат объектнинг, балки субъектнинг ҳам хусусиятлари ифодаланган. Ҳар қандай тадқиқот объектнинг мураккаблиги даражаси, ўрганилганлиги ҳолатига қараб амалга оширилади. Бироқ тадқиқотчи объектни ўрганишга ўз имкониятлари савеяси, илмий жиҳатдан тайёрланганлиги даражасига қараб киришади. Бунда унинг ўзи танлаган услублари ҳам катта аҳамият касб этади. Тадқиқотчи танлаган услубларнинг самарадорлиги тадқиқотнинг қулайлиги ва тафаккурнинг тежамлилиги даражасини белгилаб беради. Шу нуқтаи назардан услуб нафақат объектив, балки субъектив характерга ҳам эга. 3. Ҳар қандай услуб ўз қимматиги эга. Услубнинг қиммати унинг ишончлилиги, тежамлилиги ва самарадорлиги даражасига боғлиқ. Бизга маълумки, билиш услубларини уч гуруҳга бўлиш одат бўлган. Махсус услублар алоҳида фан миққиёсидагина қўлланилади. Ушбу услубларнинг объективасосини тегишли илмий қонунлар ва назариялар ташкил этади. Бундай услублар туркумига химиядаги сифатий таҳлил, физикадаги спектиал таҳлил, мураккаб системаларни ўрганишда қўлланадиган статистик моделлаштириш киради. Умумий услублар эса барча фанлардаги билиш 10

жараёнининг боришини характерлайди. Кузатиш, эксперимент каби услублар шулар жумласидандир. Универсал услублар эса инсон тафаккурини тўлиқ характерлаб беради. Атрофимизни ўраб турган оламни тушунишнинг умумфалсафий қонуниятлари, инсон ва унинг тафаккурига доир қонуниятлар мазкур услублар учун объектив асос вазиифасини ўтайди. Энг эътиборли универсал методлар туркумига диалектика, метофизика, синергитека ва бошқалар киради. Йигирманчи асрда файласуфлар томонидан бисёр эътироф этилган универсал услуб бўлмиш диалктика бир неча принцип ларни ўз ичига олади. Ҳозирги замон фалсафаси ушбу принципларни икки гуруҳга бўлади. 14 1. Билишда дастлабки асос вазифасини ўтовчи принциплар туркумига оьъективлик, системативлик, тарихийлик ва диалектик зиддият прициплари киради. Ҳодисалар, воқеалар моҳиятини ўрганиш вазифасини ўз олдимиздаги қўяр эканмиз, энг аввало, объективлик принципига амал қилишимиз керак. Ҳар қандай ақли расо киши учун объективлик-билишнинг дастлабки пойдеворидир. Мазкур принцип ҳақиқатга ва фақат ҳақиқатга интилишга, турли фактлар ва аргументлар ичидан нарса ёки ҳодисанинг асл табиатини ифодалайдиган, мақсадга мувофиқ бўлганларинигина танлаб олишга, текширилмаган манбаларни инкор қилишга ундайди. Тасаввуфки, татқиқотларда енг кўп бузиладиган принцип ҳам айнан объективлик принципидир. Фалсафий тафаккур тарихини Грециядан бошлаш урфи айнан шу принципнинг бузилиши эмасми? Шарқ фалафасининг инкор қилиниши объективлик принципига зид эмасми? Жаноб А.Н.Чанышев эркин давлат тузуми мавжуд бўган юртдагина фалсафа бўлиши мумкин, деб ўқтиради. 15 Шу боисдан фалсафа қадимги Грециядан бошланар эмиш. Лекин эрамиздан аввалги V асрда 130 минг аҳоли 14 15 11

яшаган Афинада 30 минг кишигина эркин бўлган 16 - эркин давлаттузуми деганда шуни тушуниш керакми? Қолаверса, Шарқ мамлакатларида ҳам аҳолининг ҳеч бўлмаса 20-25 фоизи эркин, озод бўлган. Бироқ фалсафий тафаккурнинг вужудга келишига бунинг даҳли йўқ (Дарвоқе, Жаноб А.Н. Чанышевнинг ўзи ҳам фуқороларнинг эркинлиги чеклаб қўйилган юртда ижод қилган). Фалсафа ҳамиша жаҳон цивилизациясининг илғор ютуқларидан баҳраманд бўлган юртда ривожланган. Тарихий воқеаларни, тарихий шахслар фаолиятини тадқиқ қилишда ҳам объективлик принципи бузилиши мумкин. Тарихни хронология ёки баёнчиликдан иборат деб тушунган совет тарихчилари Темур, Хожа Аҳрор Валий каби тарихий шахсларнинг фаолиятини қандай талқин қилганлари барчамизга аён. Замона зўрларининг қовоғига қараб битилган тарих ҳамиша объективликдан йироқ бўлади. Объективлик принципи системалилик принципи билан узвий алоқадор. Ушбу принцип моддий системаларнинг ички ва ташқи томонларининг фарқига боришни, нарса, ҳодиса ва воқеаларнинг шакли ва мазмуни, тасодифий ва зарурий томонлари орасидаги тафовутларни англаб олишни талаб этади. Системалилик принципи тафаккурни элементлар ва улар орасидаги ўзаро алоқадорликни илғаш сари етаклайди. Бироқ нарса, ҳодиса, воқеаларнинг таркибини ўрганиш билан чекланиб, уларнинг динамикасини эътибордан четда қолдириш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Демак, системалилик принципи билан бир қаторда тарихийлик принципига ҳам амал қилишимиз керак. Айнан ана шу принцип моддий системаларни ривожланишда тадқиқ этишни тақазо этади. Диалектик зиддият принципи эса, ўрганилаётган объектга мавжуд бўлган ички зиддиятларни аниқлашга, шунингдек мазкур зиддиятларни бартараф этиш йўлларини излаб топишга ўндайди. 16 12

2. Тадқиқот жараёнида тўғридан-тўғри қўлланиладиган принциплар туркумига мавҳумликдан конкретликка бориш принципи, мантиқийлик ва тарихийлик бирлиги принципи ва бошқалар киради. Мавҳумликдан конкретликка бориш принципи тадқиқот ибтидосини ва якунини белгилаб олишни, унинг асосий босқичларини аниқлашни, система элиментлари орасидаги асосий алоқаларга ориентация қилишни талаб этади. Ушбу принцип турли назарияларни шакллантиришда ва ифодалашда катта роль ўйнайди. Шу ўринда таъкидлаб ўтмоқ лозимки, фикрни конкретликдан мавҳумликка ёки мавҳумликдан конкретликка йўналтириш объектнинг хусусиятларига боғлиқ. Айтайлик, табиат ва унинг ҳодисаларини тадқиқ этаётганда конкрет ҳодиса ўрганилади ҳамда тегишли хулосалар (мавҳумлик) чиқарилади. Бироқ ижтимоий воқеаларни билишнинг ўзига хос хусусиятлари мавжудки, унда фикрларимиз идеал жамият ҳақидаги тасаввурлардан конкрет воқеага қараб боради. Мантиқийлик ва тарихийлик бирлиги принципи ҳам ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Бизга маълумки ҳар қандай нарса, ҳодиса ёки воқеанинг моҳиятини ўрганиш учун унинг ички мантиғини ( яъни унинг элементлари орасидаги зарурий алоқаларни) аниқлаш керак. Бироқ объект ички мантиғи узоқ давом этган тараққиёт усулидир. Шу боисдан моҳиятни ўрганишда тарихийлик ҳам эътибордан четда қолмаслиги даркор. Мантиқийлик ва тарихийлик бирлиги принципи ана шу икки ўзига хосликни бир-биридан ажратмаслкни, яъни моҳиятни англаш учун ҳам мантиққа, ҳам тарихийликка, динамикага эътиборни қаратишни талаб қилади. Мазкур принципларнинг ҳар бири бир неча талабларни, фалсафа тили билан айтганда, императивларни қамраб олади. Масалан, биргина тарихийлик принципи объектнинг моҳиятига эътибор бериш императиви, объектнинг вужудга келиш сабабларини ўрганиш императиви, объектни ўрганишда диалектика қонунларидан фойдаланиш императиви, объектнинг ривожланишидаги қонунийликка эътиборни қаратиш императиви, объект 13

ривожланишининг йўналишларини аниқлаш императиви, объект 17 ривожланишининг асосий теденцияларини аниқлаш императиви, нафақат объектнинг, балки уни ифодаловчи тушунчанинг ҳам тарихини ўрганиш императиви ўзига қамраб олади. Дарвоқе,приципнинг оддий императивдан фарқи ҳам ана шунда. Императив-бажарилиши зарур бўлган қатъий талабдир, принцип эса ана шундай бир неча талаблар йиғиндисидир. Бир неча принцип эса услуб таркибидан жой олади. Биз юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, услуб-нафақат принциплар, балки усулларнинг ҳам йиғиндиси ҳисобланади. Анализ ва синтез, мавҳумлаштириш ва идиаллаштириш, умумлаштириш, умумлаштириш ва таққослаш, дедукция ва индукция, аналогия ва ҳаказолар шундай усулларга киради. Ушбу усуллар умуммантиқий, умумгносеологик характерга эга бўлиб, инсон тафаккури томонидан билишнинг ҳар қандай даражасида қўлланилади. Тафаккурнинг юқорида тилга олинган усуллари фикримизнинг йўналишини (умумийликдан хусусийликка, хусусийликдан умумийликка, мавҳумликдан конкретликка, конкретликдан мавҳумликка ва ҳаказо) кўрсатади. Албатта, объектни тадқиқ қилишда қанчалик самарали бўлмасин, бир услубнинг қўлланилиши мақсадга мувофиқ эмас. Бунинг учун бир неча услублардан фойдаланилади. Айрим ҳолларда эса мутлақо янги услуб ва усулларга мурожат этилиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Маълум мақсадга эришиш имконини берадиган усуллар йиғиндисини методика деб юритилади. Методика тадқиқот учун зарур бўлган услуб ҳамда усулларни танлаш санъатини, илмини ҳам англатади. Хуллас, методология-инсоннинг назарий ва амалий фаолиятини ташкил этиш ва амлга ошириш йўллари ҳақидаги таълимот бўлиб, унинг асосий таркибий қисмларини муаммо, ёндашув, тушунча, услуб, принцип, императив усул ташкил этади. Илмий-фалсафий методология эвристик, мувофиқлаштириш, интегратив ва мантиқий-гносеологик функциялрнини 17 14

бажаради. Методологиянинг моҳияти, таркиби, функциялари ва бугунги кундаги муаммоларидан хабардор бўлиш тадқиқот фаолиятини мақсадга мувофиқ ташкил этиш ва амалга ошириш малакасини шакллантиради. Тўғри илмий методологик позициядан бажарилган тадқиқот эса фан учун олий қадрият ҳисобланган илмий гипотезалар ва назарияларнинг вужудга келиши учун замин яратади. Гипотезалар ва назариялар, уларнинг предмети, таркиби ва турлари Мақсадга мувофив амаалга оширилган тадқиқот ишлари янги билимларнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Айрим ҳолларда янги информация мавжуд назарияларга зид бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда ушбу информациян ҳақиқатга яқин илмий мулоҳазалар ёрдамида асослаб бериш зарурияти туғилади. Бошқача айтганда, асосланмаган информацияга таалуқли илмий фаразни шакллантириш эҳтиёжи вужудга келади. Табиат, жамият, инсон ва унинг тафаккурига доир ҳодиса ва воқеалар ҳақидаги илмий асосланган фаразни гипотеза дейдилар. Мутахасислар гипотезани уч турга бўлиб ўрганадилар. Бундай бўлишга гипотезаларнинг предмети асос бўлади. Чунончи, ҳар қандай гипотеза объект, унинг бўлаги ва бир элементга тегишли билимларни асослашга қаратилгандир. Шунга кўра, гипотезалар умумий, жузъий ва хусусий характерга эга. Умумий гипотезаларда бутун объект, нарсалар синфи ҳақидаги илмий фаразлар акс эттирилса, жузъий гипотезалар объектнинг бир бўлагига доир фикрни жамлайди. Хусусий гипотезалар объектнинг бир элементи ҳақидаги илмий фаразни ифодалайди. Албатта, гипотезалар бир кунда сеҳрли таёқчанинг шарофати билан ҳосил бўла қолмайди. Гипотеза- узоқ муддат давомида тўғри методологик позициядан олиб борилган тадқиқотнинг натижаси, қудратли ақлнинг мислсиз меҳнати ҳосиласидир. Шундай экан, гипотезалар ўзининг шаклланиши жараёнида бир нече босқични босиб ўтади. Чунончи, биринчи босқичда аввалдан мавжуд бўлган назариялар ёрдамида асослаб бўлмайдига фактлар мажмуи аниқланади. Иккинчи босқичда мазкур фактларни асослаш 15

имконини берадиган гипотеза шакллантирилади. Шуниси аҳамиятлики, бу босқичда бир неча олимлар тмонидан қатор муқобил гопотезалар шакллантирилиши ва узоқ вақт биргаликда мавжуд бўлиши ҳам мумкин. Янги фактларнинг маълум бўлиши ва билимлар ҳажмининг ошишигина улардан бирини кун тартибидан олиб ташлайди. Гипотезалар шаклланишининг учинчи босқичида гипотезадан келиб чиқадиган оқибатлар аниқланади. Бунда илмий асосланган фаразни оддий; мантиқсиз хаёлдан ажрата билиш зурур. Гипотезадан келиб чиқадиган оқибатлар детерминация принципига асосан таҳлил ва талқин қилиниши шарт. Тўртинчи босқичда ана шу оқибатлар фан қонунлари ва тажриба натижалари билан солиштирилади. Ниҳоят, бешинчи босқичда- агар гипотезадан келиб чиқадиган оқибатлар ҳақиқатдан йироқ ва илмий назарияларга зид бўлмаса- гипотезалар асосланган билимларга ёхуд назарияларга айлантирилади. Бироқ, бу мулоҳазалдан ҳар қандай гипотеза вақт ўтиши билан назарияга айланади, ҳар қандай назария эса дастурилаввалда гипотеза сифатида мавжуд бўлган, деган хулоса чиқариб бўлмайди. Амалиётда асосни топмаган гипотеза вақт ўтиши билан илм саҳнасидан тушгани каби, воқеликни миядаги ҳаққоний инъикоси бўлган фикр тўғридан-тўғри назарияни шакллантириши ҳам мумкин. Айтмоқчи, гипотеза ва назария орасидаги тафовут ҳам айнан ана шу ерда яққол намоён бўлади. Мазкур икки тушунча ҳаққонийлиги даражаси билан ажралиб туради. Гипотеза шартлт равишда асосланган фикр бўлса, назария- мутлақо тўлиқ исботланган билимлар системасидир. Назариянинг моҳияти ҳақидаги мулоҳазалар билан танишсак, бунга янада амин бўламиз. Назария- тушунчалар ва хукмлар каби воқеликнинг тафаккурдаги инъикосидир. Бироқ, тушунча ва хукмдан фарқли ўлароқ, назария алоҳида бир фикрдан иборат эмас. Назария-воқеликка, воқеликнинг бирор соҳасига, ёҳуд воқеликдаки бирор ҳодисага таалуқли билимлар системасидир. Бошқача айтадиган бўдсак, назарияда системага, подистемага ёки бириор бир элиментга доир билимлар жамланади ва асосланади. Назариянинг предмети 16

ҳодисаларнинг ўзига хос синфига тааллкуқли бўлиши мумкин. Иссиқлик назарияси, магтизм назарияси шулар жумласидандир. Шунингдек, назария воқеликнинг айрим акспектларини ифодалаши ҳам мумкин (масалан, макон ва замон назарияси). Бундай ташқари, мутахасислар методологик характердаги назарияларни ҳам қайд этадиларки, уларда билиш услублари ва усуллари ҳақидаги билимлар системалаштирилади. Назария қайси характерда бўлмасин, маълум функцияларни бажаради. Ҳозирги замон фалсафасининг маълумотларига қараганда, ҳар қандай назария ўрганилаётган ҳодиса ёки воқеалар ҳақидаги маълумотларни системалаштириши, тушунтириши, улардаги ички қонуниятларни аниқлаши лозим. Бунда назариянинг тушунтириш функцияси алоҳида аҳамият касб этади. Дарҳақиқат, бирор ҳодиса ёки воқеанинг моҳиятини тушунтириб бериш унинг унинг хусусида назария яратиш билан баробардир. Мазкур фикрни тескари ифодалаш ҳам мумкин: назарияни яратиш – ҳодиса ёки воқеанинг моҳиятини тушунтириб бериш демакдир. Назариянинг тушунтириш, баён қилиш функцияси айниқса табиий – илмий соҳада яққол намоён бўлади. Айтайлик, механикадаги ҳаракат назариялари куч, масса, тезлашиш, тезлик каби омилларнинг қай тарзда алоқадорлигини тушунтириб беради. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, мантиққа ва математикага доир манбаларда назария деганда мантиқан изчил бўлган ҳукмлар, мулоҳазалар йиғиндиси тушунилади. Демак, ушбу манбаларда таъкидланишича, назария таркибига нафақат аввалдан маълум бўлган ва ҳаққонийлиги, чинлиги исботланган ҳукмлар, балки ушбу ҳукмлардан келтириб чиқариладиган янги ҳулосалар ҳам киради. Албатта,ушбу таърифда назариянинг муҳим характеристикалариқайд этилган, бироқ унда гносеология нуқтаи назаридан муҳим бўлган хусусиятлар эътибордан четда қолган. Аниқроқ айтадиган бўлсак, назария нафақат мантиқан изчил бўлган билимлардан, балки бтлимларнинг (боз устига, илмий асосланган билимларнинг) системасидан иборатдир. 17

Ҳодиса ёки воқеа моҳиятини билиш унинг таркибини таҳлил қилишни талаб этади. Хуш, назариянинг моҳиятини белгилаб берувчи таркибий қисмлари нималардан иборат? Назария таркининг энг муҳим қисмларидан бири эмпирик асосдир. Эмпирик асос деганда кузатиш воситасида аниқланган фактлар йиғиндиси, шунингдек шу фактларни ифодаловчи тушунча ва ҳукмлар тушунилади. Масалан, моддаларнинг тузилишига доир молекуляркинека назариянинг эмпирик асосни воқеликда кузатилган суюқликларнинг буғланиши, жисмлар ҳолатининг ўзгариши ва бошқалар ташкил қилади. Эмпирик асосда жамланган илмий маълумотлар назарияни шакллантириш учун бошланғич материал вазифасини ўтайди. Шу боисдан, айрим мутахасислар ушбу базисни назария таркибига эмас, назария аргументлари таркибига ҳам киритадилар. Назариянинг иккинчи муҳим таркибий қисми унинг назарий дарасидир. Назарий даража, биринчидан, эмпирик асосда келтириган фактлар умумлаштирилди, янги хулосалар ҳосил қилинади. Эътиборлиси шундаки, назариянинг назарий дарасидаги умумлаштиришлар ва хулосалар янги тушунча ва ҳукмларининг вужудга келишига олиб келади. Юқоридаги фикрламиздан кўриниб турибдики, назариянинг эмпирик асоси ҳам, назарий даражаси ҳам ўз тушунчалари ва ҳукмларига эга. Шу нуқтаи назардан назария – ўзаро алоқадор бўлган тушунча ҳукмлар системасидир. Демак, назариянинг моҳиятини тўлиқлоқ англаб олиш учун унинг таркибидаги тушуунчаларнинг типлари ҳақида алоҳида, ҳукмларнинг типлари ҳақида алоҳида мулоҳаза юритмоқ зарур. Назария таркибидан жой олган тушунчалар икки типга бўлинадилар: 1. Ҳодисаларнинг асосий ҳусиятлари ва компонентларини умумлаштирадиган тушунчалар. Масалан, механикада механик ҳаракатга боир траектория, тезлик, тезланиш, шунингдек куч, масса, импулсь, кинетик энергия каби тушунчалар қўлланилади. Мазкур тушунчалар ҳодисаларнинг асосий ҳусусиятларини ифодалайди. 18

2. Ўрганилаётган ҳодисалар ва нарсаларни ифодаловчи тушунчалар. Ушбу тушунчалар ёрдамида ҳодисалар классификацияси аслга оширилади. Эътиборли томони шундаки, ҳодисаларни турли синфларга бўлишда (яъни классификациялашда) юқорида тилга олинган хусусиятларга таянилади. Масалан, “механик ҳаракат” тушунчаси билан бир қаторда “тўғри чизиқ бўйлаб механик ҳаракат”, “тебранба ҳаракат” каби тушунчалар ишлатилади. Назарияларда тушунчалар билан бир қаторда ҳукмларнинг ҳам роли бекиёсдир. Ҳукмлар ҳам тушунчалар каби икки типга бўлинадилар: 1. Ўрганилаётган соҳага доир қонунларни ифодаловчи ҳукмлар. 2. Мувофиқлик мулоҳазалари. Ушбу мулоҳазаларда ўрганилаётган ҳодисалар билан уларни ифодаловчи термин ўртасидаги мувофиқлик ифодаланади. Масалан, жисм иссиқлиги-уни ташкил этган заррачалар ҳаракатининг кинетик энергиясидир. Бунда, “жисм иссиқлиги” тушунчаси ўрганилаётган ҳодисани ифодаласа, “уни ташкил этган заррачалар ҳаракатининг кинетик эниргиясидир”ибораси ҳодисани акс эттирувчи терминни ифодалайди. (шу муносабат билан эслатиб ўтишимиз зарурки, тушунча нафақат бир сўздан иборат бўлиши мумкин. Шунингдек, термин деганда ҳам фақат бир сўзни назарда тутиш мантиқдан эмас). Эмпирик асосга оид тушунчалар ва ҳукмларда фақат факт қайд қилинса, назарий даражага тегишли тушунча ва ҳукмларда ҳодисалардаги зарурийлик назарда тутилади. Улар орасидаги асосий тафовут ҳам ана шундан иборат. Хуллас, назариянинг таркибини эмпирик асос ва назарий даража ташкил қилади. Ҳар иккала подсистема ўз тушунчалари ва ҳукмларига эга. Ўз навбатида, мазкур тушунчалар ва ҳукмлар ҳам турли типларга эга бўладилар. Бироқ мазкур таркибга эга бўлган ҳар қандай билимлар системаси ҳам назария ҳисобланавермайди. Чунки назарич мазкур таркибга эга бўлиш билан бир қаторда асосланган, яъни чинлиги исботланган бўлмоғи шарт. Зеро, асосланганлик-назариянинг муҳим харакеристикасидир. Бирор бир объектни тадқиқот қилишга киришган ҳар қандай тадқиқотчи назария 19

яратишни мақсад қилиб қўяди. Чинакам назария эса ўрганилаётган воқеликка мувофиқ бўлмоғи зарур. Бундай мувофиқликка эга бўлмаган назария ёлғондакам назариядир. Дарвоқе, ёлғон назариялар ҳам бўлиши мумкин. Масалан, XVII-XVIII асрларда ижод қилган химиклар флогистон назариясини шакллантирадилар. Мазкур назарияга кўра, ҳар бир модда флогистонлардан (грекча phlogistos-ёнилғи сўзидан) иборат бўлиб, қизиш ва ёниш жараёнида улар камайиб борадилар. Бироқ миқдорий услублар асосида тадқиқот ўтказган француз химиги А. Лавуазьв (1743-1794) қизиш ва ёниш жараёнида кислароднингролини асослаб бергандан кейин мазкур назария пучга чиқди. Назариянинг ҳаққонийлиги кўрсатувчи энг асосий мезон ижтимоий амалиётидир. Ижтимоий амалиёт ишлаб чиқариш фаолияти, тажрибалар ва назарий билимларни инсон фаолиятига жорий қилининг турли шаклларини ўз ичига олади. Бунда инсон фаолияти моддий саҳнасига тааллуқли бўлмаслига ҳам мумкин. Чунончи, математика ва мантиқ натижалари қўлланиладиган илмий фолият турлари ҳам ижтимоий амалиёт ҳисобланади. Лекин, шунга қарамай, ижтимоий амалиёт билимларимизнинг ҳаққонийлигини кўрсатиб берувчи ягона мезон эмас. Чунки биринчидан, ҳар қандай билимни ҳам амалда қўллаб бўлмайди. Масалан, инсоният тарққиёти тенденцияларга доир билимларимизни ёки ижтимоий башорат натижаларини олайлик. Бундай билимларнинг амлда қўллаб бўлмаслигини англаб етиш учун Луқони Ҳаким бўлиш шарт эмас. Иккинчидан, айрим ҳолларда мутлақо ёлғон фикрлар ҳам амалда ўз исботини топиши мумкин. Айтайлик, биз тилга олиб ўтган флогистон назарияси ҳам амалда ўз исботини топган эди. Лекин бу билан назария ҳақиқатга айланиб қолмади. Ниҳоят учинчидан, амалиёт назариянинг амалий қиммати аниқланиши мумкин. Худди шунинг учун ҳам назария ҳаққонийлиги кўрсатувчи мезонлар ҳақида гапирганда ижтимоий амалиёт билан бир қаторда мантиқий изчилликни ҳам тилга олиб ўтиш даркор. Воқеликни зиддиятсиз, изчил, мувофиқ аргументлар асосида ёритиб берадиган назариягина ҳақиқийдир. 20

Бунинг устига, назариянинг барча таркибий қисмлари бир-бири билан боғланган ва алоқадор бўлишизарур. Ана шундай назариягина ҳаққоний деб тан олиниши мумкин. Назариянинг ҳаққонийлигини, илмийлигини кўрсатувчи бошқа мезонлар ҳам мавжуд. Масалан, Карл Поппер ҳар қандай назарияни ҳам (ҳоҳ у чинакам назария бўлсин, ҳоҳ ёлғон) исботласа, асосласа бўлади, деб ҳисоблайди. Ҳақиқатдан ҳам, Маркснинг назарияси аъло даражада исботланган ва асосланган, ҳавас қилса арзигулик изчилликка эга эди. Лекин бу билан у чинакам назария бўла қолмади. К.Поппернинг фикрича, айнан ана шу ҳаддан зиёда асосланганлик, изчиллик кишини толиқтиради. Ушбу мулоҳазалар асосида К. Поппер фальсификационизм методологиясини ишлаб чиқади. Унга кўра, чинакам назария амалдаги фактларга зид бўлиши зарур, ана шундагина назария илмий харктерга эга бўлади. Хусусан, Марк ва Адлер таълимоти барча фактларга мос бўлгани туфайли ёлғон эди. Хуллас, назариянинг ҳаққонийлигини кўрсатувчи мезон уни рад қилиш имкониятининг мавжудлигидир. 18 Назария назарияси ҳақида фикр юритар эканмиз, назарияларнинг турларини ҳам баён этишимиз лозим. Бироқ назарияни турларга бўлар эканмиз, тушунчаларни турли асосларга кўра бўлиш мумкинлигини эслаб ўтишимиз керак бўлади. Шу нуқтаи назардан, назарияни ҳам бир неча асосга мувофиқ бўлиш мумкин. Масалан, ўз предметига кўра назариялар учга бўлинишини (воқеликка доир назариялар, воқеликнинг айрим томонига, якка хусусиятига доир назариялар) биз айтиб ўтдик. Шунингдек, назарияни борлиқнинг қайси мавжудлик усулига киришига қараб ҳам бўлиш мумкин бўлади. Хусусан, моддий борлиққа доир назариялар билан бир қаторда маънавий борлиққа тааллуқли назариялар ҳам мавжуд. Қизиғи шундаки, ушбу икки система ўз подсистемаларига эга. Масалан, моддий борлиқни акс эттирувчи назариялар туркумига табиий-илмий ва гуманитар назариялар 18 21

киради. Маънавий борлиққа доир назариялар ҳақида мулоҳаза юритганда математика ва мантиққа оид назарияларни тилга оладилар. Ҳозирга замон мантиқшунос олимлари назарияни тузилиш усулларига қараб бўлишни маъқул ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрига кўра , назария аксиоматик ва гипотетикодедуктив туркумларга бўлинади. Ушбу назарияла р нинг характерли хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1 . Аксиоматик назариялар. Назариянинг номланиши унинг асосий характерини кўрсатиб турибди. Зеро, ушбу назарияларнинг асосий қисми аксиомалардир. Бошқача айтадиган бўлсак, ушбу назариялар аксиомалар системасига асосланади. Барчамиз аксиома деганда исбот талаб қилмайдиган ҳукмни тушунишга одатланганмиз. Бироқ фанда ҳамиша ҳам бундай бўлавермайди, иккинчи томондан эса, фанда ҳатто аксиома ҳам исбот талаб этади ва исботланади. Масалан, гиометрия аксиомалари ҳам амалий фаолият натижалари билан асосланганлигидан кейингина қабул қилиниди. Мантиқ аксиомалари эса семантикага доир дедуктив назариялар таркибида исботлаб ўтилади. Худди шунинг учун ҳам аксиоматик назариялар исбот талаб қилмайдиган бир неча аксиомалар системасидан иборат, уларни асослаб ўтиришнинг ҳожати йўқ, деган фикрга келиб бўлмайди. Такрорлаб ўтамизки, ҳар қандай чинакам назария исботланган бўлиши шарт. 2 .Гипотетик-дедуктив назариялар. Ушбу назариялар билишнинг дедуктив усули ёрдамида фикрлаш йўли шакллантирилади. Аниқроқ айтадиган бўлсак, турли ҳодисалар ва воқеалар аввал кузатилади, сўнгра улардаги умумийлик аниқланади. Бундай умумийлик асосида шу ҳодисаларнинг моҳияти тўғрисида гипотеза яратилади. Мазкур гипотезалар ижтимоий амалиётда текширилгандан кейин, танқидий фикр чиғириғидан ўтказиладигандан сўнггина назаричга айлантирилади. Гипотетик-дедуктив назарияларни шакллантириш жараёнида назарий ва эмпирик тадқиқотлар бирлиги айниқса яққол намоён бўлади. 22

Хуллас, методологик тўғри позициядан амалга оширилган илмий тадқиқот турли гипотезаланинг ва назарияларнинг шаклланишига олиб келишига мумкин. Уларнинг ҳар иккаласи илмий термин, илмий бирлик бўлишига, машаққатли тадқиқот маҳсули эканлигига қарамасдан бир- биридан ниҳоятда фарқланади. Хусусан, гипотеза-шартли равишда илмий асосланган фараз бўлса, назария-ўзаро алоқадор, изчил асоланган, ҳаққонийлиги мантиқ ва ижтимоий амалиёт ёрдамида исботланган билимлар системасидир. Ҳам гипотеза, ҳам назария ўзининг эмпирик асосига ва назарий даражасига, тушунчалари ва ҳукмларига эга. 23

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002. 24

O'xshashlar

Фалсафа – методология

Диалектика – методология ва тараққиёт назарияси

Ҳозирги дунёдаги глобал муаммолар

Илмий тадкикот методологияси фанининг максад ва вазифалари. фан ва ижод ҳақида асосий тушунчалар

Билиш методологияси асосий тушунчалар