Инсон маънавияти ва ижтимоий барқарорлик - Falsafa - Referatlar

Инсон маънавияти ва ижтимоий барқарорлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Инсон маънавияти ва ижтимоий барқарорлик Режа: 1. Ижтимоий фалсафада ижтимоий барқарорлик ва беқарорлик мезонлари. 2. Ижтимоий барқарорлик - жамият моддий фаровонлигини таъминлаш, фаровон турмуш шароитларини яратишнинг мухим асоси. 3. Ижтимоий беқарорликнинг ижтимоий офатларнинг пайдо бўлишига олиб келиши. Унинг тараққиёт мафкурасига зидлиги.

(2. Жамиятшунослик илмлари ривожланишидаги хусусиятлар) Умуман, ҳозирги замон жамиятшунослигида икки йўналиш кўзга яққол ташланмоқда. Биринчиси – фан-техника тараққиёти ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий муносабатларнинг усуллари, воситалари, янги коммуникация тизимларини глобаллаштириб, универсаллаштириб, интенсивлаштириб юбориши билан характерланади. Бу йўналишда жамиятни яхлит тизим сифатида муштарак ўрганишнинг муқобил назарий асослари, қарашлар системаси вужудга келди. Иккинчиси – жамиятнинг марказига ижтимоий муносабатлар субъекти бўлган инсон қўйилиб, уни ўрганиш жамиятшуносликнинг асосий тадқиқот объекти сифатида олиб қаралмоқда. Зеро, юқорида айтилган жараёнлар инсоннинг ижтимоийлашув даражаларини кучайтириб юборди. Бунинг натижасида эса, шахснинг индивидуаллашиш жараёнини, жамиятшунослик фанларининг тадқиқот объектларини шахс даражасида конкретлаштиришни тақозо қилмоқда. Шунингдек, жамиятшунослик фанларида ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини ўрганадиган фанлар дифференциялашуви (тармоқланиши) ҳамда турли ижтимоий ҳодисаларни ўрганадиган фан соҳаларининг интеграциялашуви (муштараклашуви) жараёнларини вужудга келтирмоқда. Масалан юқоридаги жараёнлар натижасида умумий социология таркибида «Оила социологияси», «Меҳнат социологияси», «Ёшлар социологияси», «Ҳуқуқ социологияси», «Экологик социология» ва бошқа шу каби йўналишлар пайдо бўлди. Шу билан бирга социологиянинг демографик, этнографик, географик ва бошқа шу каби фанлар билан боғлиқ бошқа интегратив йўналишлари ҳам вужудга келиши кузатилмоқда. Инсоният тарихини ва уни ўрганувчи жамиятшунослик фанининг асосий тадқиқот йўналиши - жамиятни илмий ташкиллаштириш, бошқариш, назорат қилиш учун турли ижтимоий гуруҳларининг эҳтиёжлари ва манфаатлари ўртасидаги муносабатларни ўрганишга йўналтирилган.

Жамиятни ташкил қилган структуравий элементларнинг эҳтиёжлари ва манфаатлари ўртасида зиддиятларнинг кескинлашуви турли йўналиш ва даражалардаги конфликтларни вужудга келтирмоқда. Уларнинг ижтимоий ҳаёт турли соҳаларида ўрганишда конфликтологиянинг конкрет йўналишларига асос бўлмоқда. Шунга кўра ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳаларида конфликтларнинг вужудга келиш сабабларини, намоён бўлиш хусусиятларини ўрганувчи махсус конфликтология фанлари пайдо бўладиган вақт узоқ эмас. Зеро, жамиятда, оилада, меҳнат жамоаларида, ижтимоий гуруҳлар ўртасида конфликтларнинг сабабларини ўрганиш, уларни бартараф қилиш, барқарор тараққиётни таъминлашга илмий асос бўлади. Маълумки, конфликтлашувчи томонларнинг агрессивлиги ёки муросага мойиллик характери - конфликтларнинг хусусиятларини белгилаб беради. Шу нуқтаи назардан, конфликтлашувчи томонларнинг агрессивлик хусусиятларини ўрганувчи махсус тушунчалар аппарати, категориялари тизими ҳамда бу ҳодисанинг қонунларини ҳар жиҳатдан системали тарзда чуқур ўрганувчи «Агрессиология» фани шаклланмоқда. Келажакда «Агрессиология» фани агрессив ҳатти-ҳаракатларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий ва руҳий жиҳатларини муштарак-мужассам ўрганувчи мустақил жамиятшунослик фанларидан бири бўлиши кутилмоқда. Чунки, ҳозирги даврда халқаро терроризм, диний экстремизмга оид ҳодисалар кўламининг кенгайиб кетиши инсониятни саросимага, тахликага солмоқда. Шахс ва жамият эҳтиёжлари, манфаатлари ўртасида зиддиятларнинг вужудга келиши сабаблари, уларнинг ривожланиш тенденцияси ҳамда истиқболлари ҳақидаги илмий таълимотлар муайян бир жамиятшунослик фани доирасида конкретлашади. Айниқса, манфаатлар ўртасидаги курашларнинг инсон қони тўкилиши, ҳаёти барбод бўлиши билан боғлиқ урушларга муносабати турли жамиятшунослик фанларининг шу муаммо доирасида тадқиқот предметини, мақсади ва вазифаларини белгилаб беради. Шу билан биргаликда инсоният тарихида бўлиб ўтган биринчи ва иккинчи жаҳон урушларининг мудҳиш

оқибатлари ва учинчи жаҳон урушининг хавфини, унинг даҳшатли оқибатлари жамиятшунослик фанларининг умумий муаммосига айланмоқда. Жумладан, учинчи жаҳон уруши бўлиш-бўлмаслиги эҳтимолликларининг жаҳон сиёсий харитасини ўзгартиришга оид - сиёсатшунослик, вужудга келиши мумкин бўлган экологик вазият ҳақидаги - ижтимоий экология, иқтисодий оқибатларини ўрганувчи - ҳарбий иқтисодиёт ва уларни умумлаштирувчи агрессияология фанининг вужудга келаётганлиги ҳам тасодифий эмас. Масалан, АҚШ иқтисодчи олимларининг ҳисоб-китобларига кўра, ишлаб чиқаришда бир ишчи ўрнини ташкил қилиш учун ҳарбий саноатга фуқаровий саноатга нисбатан 4 марта кўп моддий-молиявий маблағ сарф қилинади. Ҳарбий мақсадларга сарф-харажат қилинган 10 млрд. долларга 40 минг ишчига иш ўринлари яратиш мумкин. Дунёнинг бир йиллик ҳарбий харажатига 150 млн. га ерни маданий деҳқончилик учун ўзлаштириш, 1 млрд. кишини боқиш, 500 млн. аҳолига 100 млн. квартира, 650 млн. ўқувчига 1 млн. мактаб қуриш мумкин. 2 Ҳозирги даврда келиб фуқоролар уруши кўламининг кенгайиб, даҳшатли тус олиши характерлидир. Шунинг учун ҳам фуқоролар урушини вужудга келтирган сабабларни, уларни ҳаракатга келтирувчи механизмларни ўрганиш жамиятшунослик фанининг муҳим вазифаси бўлмоғи лозим. Чунки, инсоният тарихининг 1480-1941 йилларгача бўлиб ўтган 278 та урушнинг 78 таси фуқ а ролар уруши бўлган бўлса, қолган 200 таси давлатлараро сиёсий мож а ролар натижасида вужудга келган. 1945 йилдан ХХ I аср арафасигача дунёда 200 га яқин ҳарбий тўқнашувлар содир этилган. Шулардан ўндан тўққизтаси учинчи давлатлар томонидан амалга оширилган. 3 Жамият ҳаётида баркарорлик ва бекарорлик. Ҳар бир инсон ўз олдига қўйган мақсадларига эришиш учун осойишталик ва тинчликка муҳтож бўлгани каби жамият ҳам ўз олдига қўйган вазифаларини адо 2 Экономическая теория. М.: Пром-Медео. 1998. 590-бет. 3 Экономическая обозрение. М., 1998. 67-бет.

этиши учун ижтимоий-сиёсий барқарорликка эҳтиёж сезади. Барқарорлик нисбий сокинлик, ижтимоий тизимнинг нормал фаолият кўрсатиш имкониятидир. У турғунлик тушунчасидан кескин фарқланади. Ижтимоий- сиёсий турғунлик тушунчаси жамиятдаги мавжуд сиёсий, иқтисодий, маънавий системанинг таназзули аломатидир. Жамиятда барқарорлик беқарорлик билан, инқироз гуллаб-яшнаш билан алмашиниб туриши ҳам мумкин. Жамият маънавий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий соҳаларда муайян ютуқларга эришиб, ижтимоий имкониятларини рўёбга чиқариб бўлгач, унинг бундан кейинги тараққиёти йўлида янги муаммолар туғилади. Уларни ҳал этиш вазифаси пайдо бўлади. Жамият аъзоларининг маънавий салоҳияти, миллий психологиясига мос равишда мавжуд сиёсий система кишиларни бошқаришнинг ўзига хос усулларини ҳаётга татбиқ этади. Инсоният жамияти тарихида жамият барқарорлигини таъминлашнинг монархик, аристократик. тоталитар ва демократик усуллар амал қилиб келган. Жамият барқарорлигининг издан чиқиши кишилар психологясидаги салбий ўзгаришларда, қонунларнинг ишламаслигида, ижтимоий бурчнинг адо этилмаслигида, ижтимоий идеалларнинг йуқолишида, ғоя ва мафкурага лоқайдликнинг кучайишида, турли жиноий гуруҳларнинг пайдо бўлишида, ижтимоий адолат принципларининг бузилишида, давлат органларининг аҳолини бошқариш қобилияти кучсизланишида, турли конфликтларнинг кескинлашувида ўз ифодасини топади. Беқарорлик ички ва ташқи таҳдидлар туфайли вужудга келади. Беқарорлик бир ижтимоий-сиёсий тизимдан янги бир ижтимоий-сиёсий тизимга ўтиш даврида кескинлашиши мумкин. И.А.Каримов «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида...» асарида бозор муносабатларига ўтиш даврида оммавий норозиликлар, ҳатто фуқаролар уруши вужудга келиши мумкинлигини, жамият барқарорлигини таъминлаш учун етилган муаммоларни оқилона ҳал этиш зарурлигини кўрсатди. Жаҳон тажрибаси ҳар бир мамлакат халқларининг ўз тараққиёт йўлини танлаш ҳуқуқига эга бўлиши умумий

хавфсизлик ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш гарови эканлигидан далолат беради. Ўзбекистон миллий мустақилликка эришганидан кейин ўз миллий- давлатчилик асосларини яратиш, ўзига хос ва ўзига мос тараққиёт йўлини белгилаш. ривожланишнинг ўзбек моделини яратиш имконига эга бўлди. Иқтисодий ривожланишнинг асосий мақсад ва вазифалари, уни амалга ошириш усуллари миллий ғоя ва мафкурада ўз ифодасини топади. Мулкни давлат тасарруф идан чиқариш, мулкчиликнинг турли шаклларини вужудга келтириш, хусусий мулкчиликни қўллаб-қувватлаш, тараққий этган мамлакатлар билан қўшма корхоналар қуриш, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш, чет мамлакатлар билан илмий, маданий ва техникавий ҳамкорликнинг миллий манфаатлар йўлида хизмат қилиши миллий ғоя ва мафкуранинг моҳиятидан келиб чиқади. Миллий мафкура ўзида жамият аъзоларининг эзгу орзу- умидларини, мақсадларини ифодалайди; уларнинг меҳнат фаоллиги, ижтимоий- сиёсий активлигини оширади, жамиятни такомиллаштириш учун хизмат қилади. Ҳозирги давр учун халқаро терроризм, экстремизм, фундаментализм ва бошқа ғайри инсоний ғояларнинг глобаллашуви ҳамда амалий ҳаракат кўламининг кенгайиши ижтимоий-сиёсий фанларнинг интеграциялашган ҳолда «Агрессиялогия» фани мақомини мустаҳкамлашни кун тартибига қўймоқда. Бугунги кунда халқаро терроризмнинг хусусияти ва уларни бартараф этиш йўллари ҳақида Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ ўн тўртинчи сиссиясида сўзлаган нутқида жумладан шундай деди: «Халқаро террорчи кучлар қайтадан бирлашиб, бош кўтаратаётган, ўта маккор ва ёвуз услублар қўллаётган бугунги мураккаб вазиятда ҳаётнинг ўзи халқаро ҳамжамият, жумладан, минтақамизда жойлашган барча давлатлардан бу балога қарши курашда ҳамкорликни кучайтиришни, бир ёқадан бош чиқариб, бундай

уринишларга кескин зарба беришни, ҳар қандай тажовуз ва террорчилик ҳуружларининг олдини олиш, уларнинг мафкуравий заминини йўқотиш ва аввало, ёшларимизнинг қалби ва онги, соғлом тафаккури учун курашни тақозо этмоқда ». 4 Бу вазифани мавсумбозлик ёки дабдабабозлик билан амалга ошириш мумкин эмас. Аксинча, уларнинг негизларини илмий таҳлил қилиш асосида изчил дастурларга таяниб аниқлаш ва бартараф қилишнинг самарали чора-тадбирларини топиш зарур. Шунинг учун бу фан шахс, ижтимоий гуруҳ ва жамият даражасида агрессив ҳодисаларнинг вужудга келиш сабабларини, ривожланиш қонуниятларини ва оқибатларини комплекс-системали таҳлил қилишнинг илмий асосларини кўрсатиши керак. Бу фаннинг асосий вазифаси агрессив ҳаракатларнинг маҳаллий, миллий худудий ва умуминсоний хусусиятларини аниқлашдан, муаммоларнинг амалий ечимларини топишдан иборат бўлиши лозим. Ҳозирги замон жамиятшунослигининг асосий тамойили: ғояга қарши фақат ғоя, фикрга қарши фақат фикр, жаҳолатга қарши маърифат билан курашишдан иборат бўлмоғи зарур. Бу тамойилнинг ҳаётийлигини собиқ Россия империясидаги октябр давлат тўнтаришининг оқибатлари ҳам, Ғарбда жамиятни эволюцион (тадрижий) ривожлантиришга доир ижтимоий- фалсафий фикрларнинг тарихи ҳам исботлаб берди. Индустриал ривожланган Ғарб мамлакатларида шахс эркинлиги, фуқаролик жамияти учун кураш тажрибалари, бошқаришининг демократик характери ҳақидаги қарашлари моҳиятини жамиятни модернизациялаштириш ҳақидаги муқобил илмий таълимотлар тизими ташкил қилади. Энг муҳими, жамиятнинг умумий ривожланиш қонунларига бўйсунган ҳолда вужудга келаётган миллий тараққиёт ғоялари жамиятшунослик фанларининг хусусиятларини белгилаб бермоқда. Шу назарияларга мос ҳолда жамиятшунослик фанларининг миллий йўналишлари 4 И.А.Каримов. «Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч ќудратимизга, халќимизнинг амжиатлиги ва букилмас иродасига боѓлиќ». Т:,Ўзбекистон, 2004, 23- бет.

вужудга келди ва ривожланмоқда. Хусусан, миллий менталитет билан боғлиқ жамият тизимини, шахс типларини ўрганиш, уларнинг эркинликларини таъминлаш йўллари ҳақидаги ижтимоий-сиёсий, маънавий-ахлоқий миллий назариялар, таълимотлар тизими вужудга келмоқда. Бу жараёнда икки тенденция кўзга ташланади, яъни миллий характердаги жамиятшунослик фанлари жаҳон халқларининг ижобий тажрибаларини умумлаштириш ва ижодий ўзлаштириш ҳамда миллий ғурур, ифтихор, эътиқодлар асосида миллатларнинг ўзлигини англаш жараёни кучаймоқда. Бу тенденциялар ўртасидаги мақсадга мувофиқликни таъминлаш - умуминсоният цивилизацияси манфаатларига бўйсундириш йўлларини, усулларини, воситаларини топиш-ҳозирги замон жамиятшунослигининг асосий вазифаларидан биридир. Ҳар қандай жамиятда цивилизация типлари ва даражаларининг хилма- хиллигига қарамасдан, миллатларнинг ижтимоий «қиёфасини» сақлаб қолиш, умумжаҳон цивилизациясида ўз ўрнини топиш масаласига доир илмий қарашлар жамиятшунослик фанларининг муҳим хусусиятини белгилайди. Ҳозирги даврда «инсон-инсон», «инсон-жамият», «жамият-жамият», «инсон-табиат», «жамият-табиат» муносабатларининг ўзгариши бу тизимлардаги инсон омилининг роли билан боғлиқ бўлиб келмоқда. Шу нуқтаи назардан инсоннинг табиатини ўрганиш, хусусан, юқоридаги тизим элементларига таъсир қилиш каналларини аниқлаш жамиятшунослик фанларининг мазмунини конкретлаштирмоқда. Албатта, инсоннинг ижтимоий муносабатлари (ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий, иқтисодий ва бошқалар) тизимида айрим муносабат йўналишининг устуворлигини эътироф этиш ва мутлақлаштириш натижасида муайян детерминистик қарашлар (жамият ҳақидаги таълимотларда асосий йўналиш сифатида) вужудга келаётир. Натижада шахсни яхлит ижтимоий ҳодиса сифатида ўрганиш ғоясига путур етмоқда. Масалан, шахснинг сиёсий, ҳуқуқий, диний, ирқий, ахлоқий қарашларини бир-биридан ажратиб мутлоқлаштириш ҳозирги замон жамиятшунослик фанларига хос хусусият

бўлиб қолмоқда. Ваҳоланки, шахснинг моҳиятини ижтимоий муносабатлар тизимининг муқобиллашган, айни пайтда, мувофиқлашган ҳолати намоён қилади. Шунинг учун ҳам ҳозирги замон жамиятшунослик фанларининг фалсафий методологияга бўлган эҳтиёжи кучайиб бормоқда. Бошқача қилиб айтганда, ҳозирги замон жамиятшунослигининг илмийлик мезонини муайян ижтимоий ҳодисани муқобил фалсафий таълимотлар асосида комплекс- системали таҳлил қилиш, объектив илмий хулосага келиш билан белгилаш мумкин. Инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичидаги ижтимоий-иқтисодий муносабатлар глобаллашуви ва универсаллашуви жараёнларининг жамият мафкуравий муҳитига, инсон онгига таъсирини объектив талқин этиш масаласи, маълум маънода жамиятшунослик фанлари олимлари диққат- эътиборидан четда қолмоқда. Зеро, юқорида айтилган жараёнлар жамиятшунослик фанларининг тадқиқот объектларини ва парадигмаларини ўзгартириб, янги типдаги «логосфера», яъни таълимотлар олами шаклланишига, мантиқий маданият тизимининг ўзгаришига олиб келмоқда. Яъни ижтимоий - гуманитар фанларнинг мафкуравий жараёнларни комплекс тарзда, системали-структурали таҳлил қилиш зарурияти турли (метафизик, диалектик, герменевтик, синергетик ва бошқа) методлар, таълимотлар синтезлашувини, умуминсоният цивилизацияси манфаатлари асосида ўзаро муросага (консенсусга) келишини тақозо қилаётир. Ижтимоий-гуманитар фанлар соҳасида «конфронтацион мантиқ» мутлақо нисбий ва шартли характер касб этаётган бир пайтда, жамиятшунослик фанларининг илмий метод ва таълимотлари, плюрализм тамойиллари классик ва ноклассик қарашлари ўртасидаги ворислик муносабатларини, уларнинг ўзига хос тарихий аҳамиятини истисно қилмайди. Лекин, бу борада Президентимиз И.Каримов «FIDOKOR» газетаси мухбири саволларига берган жавобларида, ҳақли равишда эътироз билдириб: «биз мамлакатимизда ижтимоий фанларнинг ривожи замон талабларидан ортда қолаётганини тан олишга

мажбурмиз. Бу борада хато ва камчиликларни зудлик билан бартараф этиш чораларини кўришимиз лозим», деган эди. 5 Дарҳақиқат, мустақилликкача бўлган даврдаги жамиятшунослик адабиётларида умуминсоний ғояларни ижтимоий ҳодиса сифатида тадқиқ қилиш муайян манфаатлар доирасида чекланиб қолган бўлиб, уни зўрлаб синфийлаштириш тенденцияси устувор бўлди. Яъни, ижтимоий тараққиёт мезонларига синфий–партиявий позициядан ёндошилиб, унинг амалий натижалари ҳамда ижобийлик мазмуни, фақатгина жамият сиёсий тизимининг, якка ҳукумрон мафкуранинг манфаатлари билан боғланган. Ваҳоланки, ҳар қандай ғоя, шу жумладан миллий мафкура ҳам, муайян ижтимоий гуруҳларнинггина манфаатларига асосланса, барқарор ижтимоий тараққиётнинг инъикосига, сиёсий муносабатларнинг ҳаракатлантирувчи кучига айлана олмайди. Аксинча, жамиятни таназзулга олиб келиб, ижтимоий-сиёсий барқарор тараққиётга путур етказади. Ижтимоий–сиёсий муҳитнинг жамият ғояси, мафкураси шаклланишига ёки ғоя ва мафкураларнинг жамият тараққиётига таъсирини ўрганишда объектив ва субъектив омиллар, тарихий шарт-шароитлар, имкониятлар бирлиги асосида ёндашиш - жамиятшунослик фанларининг муҳим йўналиши бўлган идеология комплекслигини таъминлайди. Шунинг учун ҳам бундай таҳлил муқобил мафкураларнинг вужудга келишини, мавжудлик хусусиятларини ва ривожланиш истиқболларини муайян ижтимоий макон ва тарихий замонда кўрсатиш учун зарур бўлган илмий-методологик тамойил бўлиб ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан, мафкураларни конкрет жамиятларнинг (жуғрофий, этнографик, демографик ва бошқа ижтимоий- сиёсий йўналишларидаги) ривожланиш хусусиятлари ва даражаларини миллий менталитет билан боғлаб таҳлил қилиш зарурияти – жамиятшунослик фанининг муҳим йўналиши бўлган Миллий идеологияни тақазо қилади. 5 И.Каримов Миллий истиќлол мафкураси- халќ эътиќоди ва буюк келажакка ишончдир.-Т.: «Ўзбекистон». 2000. 26-бет.

Миллий идеология фанининг мақомини белгилайдиган юқорида кўрсатилган хусусиятлари, унинг асосий вазифалари кўламини белгилаб беради. 6 Яъни, миллий идеология ҳар бир миллатнинг ижтимоий воқелигини илмий билишнинг махсус, нисбатан юқори даражаси сифатида қуйидаги вазифаларни бажаришга қаратилгандир: - синтетик вазифаси –миллатнинг маънавий-тарихий борлиғи ҳақидаги алоҳида, махсус билимларни, уларнинг манфаатлари асосида бир бутун тизимга мантиқий изчил бирлаштиришдан иборат ; -гносеологик вазифаси ғоявий–мафкуравий муносабатларнинг ўзаро сабабий боғланишлари ва даҳлдорликларини аниқлаб, уларнинг келиб чиқиш генезисини, ривожланиш характеристикасини мантиқий изоҳлайди; - методологик вазифаси - муайян назария базасида илмий тадқиқот фаолиятининг йўналишларини белгилайдиган, самарадолигини таъминлайдиган ҳар хил усуллар, услубиятларини шакллантиради; - праксиологик вазифаси – миллий мустақиллик ва ривожланиш ғояларининг амалиётга тадбиқ қилиниши, яъни борлиқни ўзгартириш учун ҳаракатдаги қўлланма, дастур бўлиши билан характерланади; - прогностик (олдиндан кўра билиш) вазифаси - илмий фаразлар, назариялар асосида мафкуравий жараёнларнинг мавжуд ҳолати, ривожланиш тенденцияси, унинг келажакдаги хусусиятлари ҳақида хулосалар чиқарилади. 7 3. Миллий-мафкуравий омилларнинг таъсири ҳақида Жамият тараққиётининг ҳар қандай босқичларида «инсон сифати»ни, жамият ижтимоий-сиёсий характерини белгилайдиган ғоявий-мафкуравий муносабатлар ҳал қилувчи аҳамият касб этган. Айниқса ҳозирги даврда жамият мазмунини белгиловчи маънавий-маданий омиллар тизимида мафкуравий жараёнларнинг интенсивлашиб, универсаллашиб ва 6 С.Мамашокиров, А.Ўтамуродов. ЎзМУ хабарлари. 2003, 2-сон. 97-бет. 7 Миллий истиќлол ѓояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., Ўзбекистон, 2000, 46-47- бетлар

глобаллашиб бориши билан «инсон сифат»ларини ўрганишда идеология фанининг аҳамияти ўзгача характер касб этмоқда. Ҳеч қандай жамиятда миллат ва Ватан манфаатларини ҳимоя қила олмайдиган шахснинг ҳам, жамиятнинг ҳам «мафкурвий сифатлар»ини юқори деб баҳолаб бўлмайди. Буни аниқлаш учун жамият ҳодисаларига нисбатан омиллар таҳлили йўналишларининг уйғунлашуви зарур. Жамият ва шахс мафкуравий сифатларини ўрганадиган идеологиянинг илмийлигини, ҳаётийлигини белгилайдиган асосий мезонлардан бири - инсониятнинг эҳтиёж ва манфаатларини ҳисобга олган ҳолда, конкрет жамият ва шахсни ўзгартиришдир. Бошқача айтганда, «мафкуранинг ҳаётийлиги унинг халқ табиатига, турмуш ва тафаккур тарзига нечоғли мос бўлиши, энг муҳими, жамиятнинг миллий манфаатларини, орзу интилишларини қай даражада акс эттириши билан ўлчанади. Фақат шундай мафкурагина ҳаёт ва давр синовларига бардош беради, одамлар унга ишониб, ўзининг иймон-эътиқоди сифатида қабул қилади. Шундагина, у энг замонавий қуролдан ҳам кўра кучли руҳий – маънавий қудрат касб этади». 8 Идеологиянинг фан сифатида шаклланиш ва ривожланиш қонуниятларини, инсон маънавиятининг таркибий қисми бўлган ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий ва бошқа шу каби қадриятлардан, уларнинг ривожланиши хусусиятларини ўрганадиган махсус жамиятшунослик фанларидан мустақил тарзда тушунтириб бўлмайди. Зеро, муайян ижтимоий муносабатлар ҳам, уларни ўрганувчи махсус фанлар ҳам, жамият ҳаётини тартибга солиб, бошқариб турадиган субъектив омил тарзида «инсон-инсон», «инсон- жамият», «жамият-жамият» муносабатларининг ўзаро таъсирини ва ривожланишини илмий асослашда, инсоният цивилизацияси тақдирида муҳим аҳамиятга эга. Миллий идеологияга асос бўладиган маънавий-маданий меросни ижодий ривожлантириш мураккаб жараён бўлиб жамиятнинг ижтимоий- 8 И.Каримов. Миллий истиќлол мафкураси - халќ эътиќоди ва буюк келажакка ишончдир.-Т:, Ўзбекистон, 2000, 6-бет.

иқтисодий ривожланиш эҳтиёжларига, тарихий шаклланган маънавий маданият даражасига мос келмаётир. Шунинг учун ҳам жамиятшунослик фанларида тарихий меросга муносабат бир-бири билан боғлиқ икки йўналиш уйғунлигини тақазо қилади, яъни: биринчиси – тарихий меросни, анъаналарни умуминсоний қадриятларнинг таркибий қисми сифатида асраб- авайлаш ва ижодий ривожлантириш; иккинчиси – мафкуравий муносабатларни назарий билиш ва амалий ўзгартириш жараёнида, жамиятнинг янги маънавий ривожланиш даражасига мос келадиган ғоявий тизимларни шакллантириб, ҳаётга жорий этишдан иборат. Миллий меросни ривожлантириш - мураккаб педагогик-дидактик, мафкуравий вазифа бўлиб, унга онгли, ижодий муносабат шахснинг маънавий жиҳатдан ўз-ўзини англаши ва амалий фаолиятида ифодалаш усулидир. Шу нуқтаи назардан, жамиятшунослик фанларини ривожлантиришнинг тарихий негизлари ва мавжуд муқобил назарий қарашларни, умуминсоний мақсад ва манфаатларга мос бўлган турли мафкуравий воситаларни, услубларни бир-бирига мувофиқлаштириш кутилган натижаларни беради. Шунга кўра, ҳозирги даврда идеологиянинг мавжудлик ҳолатини, унинг тарихий меросини ижодий ривожлантириш даражаси сифатида олиб қараш керак. Ҳар қандай тарихий даврда жамиятшунослик фанлари ривожланишининг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маънавий, ҳуқуқий- қонуний негизларини яратиш жамият барқарор тараққиётининг назарий- методологик асоси ва имконияти ҳисобланади. Шунинг учун ҳам давлат сиёсатида жамиятшунослик фанларини ривожлантириш алоҳида аҳамиятга эга бўлган вазифа ҳисобланади. Жамият маънавий-маданий ҳаётини эркинлаштириш (либерализм) ғоясининг демократик мазмуни ижтимоий-гуманитар фанлар ривожланишига асос бўлади. Жамиятшунослик фанлари назарий, амалий, методологик жиҳатлардан «инсон-инсон», «инсон-жамият», «жамият-жамият» ва бошқа

структуравий элементларнинг муносабатларини ташкиллаштириш, бошқариш, назорат қилишда муҳим аҳамият касб этмоқда. ХХ асрнинг сўнги ўн йиллигида дунёда «социалистик» деб аталган сиёсий тизимнинг, собиқ СССР ҳудудида эса, «қизил империя»нинг парокандаликка учраши билан, дунёнинг қарама-қарши қутбларга бўлинишига барҳам берилди. Дунё сиёсий майдонида мустақил давлатларнинг вужудга келиши натижасида, жамиятшунослик фанларида ҳам ўзига хос муқобил йўналишлар пайдо бўлди. Шу жумладан, Ўзбекистоннинг миллий мустақилликка эришиб, демократик ҳуқуқий давлатни, фуқаролик жамияти асосларини шакллантириши, жамиятшунослик фанларини ҳукмрон коммунистик мафкура диктатурасидан ҳоли қилишнинг ижтимоий-сиёсий имкониятларини вужудга келтирди. Бугунга келиб Ўзбекистонда бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтишнинг «ўзбек модели», умуман ижтимоий-сиёсий ҳаётни, хусусан маънавий-маданий соҳани эркинлаштириш жараёнининг миллий хусусиятларини намоён қилмоқда ва бу жамиятшунослик фанларининг мазмунини белгилаб бермоқда. Шуни эътироф этиш керакки, миллий жамиятшунослик фанларини ривожлантириш бошқа йўналишларга нисбатан оғир кечмоқда. Чунки, жамиятшунослик фанларини демократиялаштириш, эркинлаштиришнинг асосий хусусияти бир томондан, бу жараёнлар учун бир хил андозадаги қатъий белгилаб қўйилган ахлоқий нормалар, ҳуқуқий меъёрлар, универсал ижтимоий қоидалар мавжуд эмаслигидир. Иккинчи томондан, жамиятшунослик фанларининг нисбатан мустақил ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий асосларини мувофиқлаштириш билан боғлиқ ташкилий қийинчиликларни бартараф қилиш оғир кечмоқда. Шу билан биргаликда, уларнинг барчаси учун хос бўлган умумий қонуниятлар, талаблар ҳам мавжуд. Яъни, 1) жамият маънавий маданиятини ривожлантиришнинг устувор мақсадларини, вазифаларини амалга ошириб, унинг барқарор ўсиш истиқболларини, шахс баркамоллигини таъминлайдиган миллий ва

умуминсоний манфаатлар бирлиги; 2) инсонларнинг миллатидан, ирқидан, диний эътиқодидан, иқтисодий аҳволидан, сиёсий қарашларидан, маданий савиясидан қатъи назар, ҳуқуқий масъулияти ва ижтимоий фаолият эркинликларининг устуворлиги; 3) умуминсоният цивилизациясининг ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий, маънавий қадриятлар ва тарихий меросларига таяниши ҳамда миллий анъаналарини ривожлантириши; 4) миллат тарихий тараққиёти қонуниятларига, менталитет хусусиятларига мос тарзда жамиятшунослик фанларини эркинлаштириш имкониятлари ва шароитларининг ўзгариши; 5) мавжуд тизимнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий муносабатларида кескин зиддиятга бормаслик ва муросасозлик хусусиятлари; 6) жамиятшунослик фанларини эркинлаштириш – жамият маънавий-маданий ҳаётининг динамик ўзгаришларини демократик тамойилларга, умуминсоний ахлоқий нормаларга асосланиб, босқичма- босқич амалга оширадиган сиёсий куч ва имкониятларни топиш муҳим аҳамиятга эга. Бозор иқтисодиёти муносабатларига асосланган жамиятда ижтимоий- гуманитар фанларни ривожлантиришнинг муҳим демократик тамойилларидан бири - ҳуқуқлар, имтиёзлар, имкониятлар тенглиги шароитида миллий манфаатлар асосида мувофиқликни таъминлашдир. Зеро, демократик жамият фикр, сўз, матбуот, эътиқод соҳаларида амалий фаолият эркинлиги учун шарт-шароит ҳамда имконият яратади. Шу нуқтаи назардан, жамиятшунослик фанларини сиёсатдан эркинлаштиришнинг демократик тамойиллари, бир томондан, халқаро ташкилотлар қабул қилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари устуворлигини эътироф этиши; иккинчи томондан, миллатнинг тарихий шаклланган маънавий-аҳлоқий меъёрлари ва қадриятларига асосланиши, ўзлигини англаши билан умуминсоний моҳиятини намоён қилади. Жамият тараққиёти билан жамиятшунослик фанларининг барча соҳаларини мутаносиб ривожлантиришнинг ижтимоий макон ҳамда тарихий замондаги хусусиятлари ўзгариб, уларнинг мақсадларида ва вазифаларида

ички бирлик вужудга келаётир. Хусусан, республикамизда бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтишнинг ҳозирги босқичида, ижтимоий- сиёсий фанлар соҳасининг мазмунидаги ўзгаришлар - умуминсоний демократик тамойиллар ва андозаларни миллий тараққиёт жараёнларига кенгроқ қўллаш билан характерланади. Бу жараённинг самарадорлиги, давлат тизимидаги «қонунчилик, ижро ва суд тармоқларининг ўзаро мувозанати ва мутаносиблигини, шу билан бирга, уларнинг мустақиллигини таъминлаш, ҳар қайси тармоқ ўз вазифа ва бурчини бажариш учун амалий механизмларни ҳаётда ташкил қилиб бериш» билан боғлиқ. Ҳозирги даврда жамиятшунослик фанларининг ғоявий асослари ва ривожланиш тамойиллари, унинг анъанавий шаклланган тарихий қадриятларидан келиб чиққан бўлиб, демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуришнинг туб сиёсий мақсадларини ифодалайди. Яъни, шахс ва жамият эркинликларини кенгайтириш; давлатнинг марказий ва юқори бошқарув органлари ваколатларини босқичма-босқич қуйи тизимларга, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тузилмаларига ўтказиш; нодавлат, жамоат ташкилотлари – фуқаролик институтларининг бошқарувчилик ролини оширишдан иборат. Жамият маънавий-маданий тараққиётининг демократик хусусиятлари давлат сиёсий функцияларини қандай усуллар ва воситалар билан амалга оширишига боғлиқ бўлади. Шу нуқтаи назардан, Президентимиз таъкидлаганидек, «давлатнинг куч қудрати – аввало, демократик институтларнинг мустақил фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиш, фуқаролар ва жамиятнинг барча сиёсий, ижтимоий салоҳиятини рўёбга чиқариш, тадбиркорлик ва иқтисодий ташаббуслар эркинлиги учун имкониятларни ташкил этиб бериш қобилияти билан ўлчанади». Зеро, жамиятни бозор муносабатлари талабларига кўра қайта қуришда давлатнинг бош ислоҳотчилик роли жамиятшунослик фанларини ривожлантириш вазифаларни қандай уддалаши билан белгиланади.

Ўзбекистонда миллий мустақилликни мустаҳкамлашнинг маънавий асосларини – жамиятшунослик фанларини ривожлантиришда, давлатнинг бош ислоҳотчилик роли қуйидаги хусусиятларида намоён бўлмоқда: Биринчидан – маънавий-маданий ҳаётни ташкиллаштириш, бошқариш, ва назорат қилишнинг сиёсий институтлари тизимини, мукаммал механизмларини, воситаларини вужудга келтириб, узлуксиз такомиллаштирмоқда; Иккинчидан - демократик конституционализмга асосланган амалдаги қонуний-ҳуқуқий асосларининг маънавий-маданий ҳаётни ривожланлаштириш манфаатларига мос келиши, ислоҳотчилик роли самарадорлигини белгилайдиган мезон бўлиб ҳисобланади; Учинчидан - давлатнинг халқаро маънавий-маданий муносабатларни эркинлаштириш сиёсати миллий манфаатларга ва умуминсоний демократик тамойилларга, тенденцияларга мос келмоқда; Тўртинчидан- жамиятшунослик фанларини эркинлаштиришни миллий давлатчиликнинг мавжудлиги ва ривожланишини таъминлайдиган омиллиги англаниб, сиёсий фаолиятга назарий асос бўлмоқда. Лекин, шуни ҳам алоҳида таъкидлаш керакки, жамиятшунослик фанларини ривожлантириш жараёнига кенг халқ оммасини жалб қилиш, унинг интеллектуал салоҳиятини, сиёсий онги ва фаоллигини ошириш билан, давлат функциялари устидан назорат қилишни кучайтириш мумкинлигини, халқаро миқёсда эришилган амалий тажрибалар кўрсатиб бермоқда. Чунки, «ҳар қандай давлат тизими, унинг аппарати ва маъмурий органлари демократик андозаларга қанчалик жавоб бермасин - барибир ўз кучини, қолаверса ўз зўравонлигини ўтказишга ҳаракат қиладиган тизим бўлиб қолаверади» 9 . Умумлаштириб ва аниқроқ қилиб айтганда, умуман ижтимоий- иқтисодий муносабатлар тизимига, хусусан жамиятшунослик фанлари 9 И.Каримов. Янгиланиш ва ўзгаришлар жараёни ортга ќайтмайди. Иккинчи чаќириќ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг саккизинчи сессиясидаги маърузаси. "Ишонч". 2002 йил 5 апрел

ривожланишига давлат аралашувини чеклашда демократик тамойилларнинг қарор топиши: 1) жамиятшунослик фанлари соҳасида зиддиятларини кескинлаштирувчи инқилобий ўзгаришлардан, сиёсий қарашлардаги радикализмдан воз кечиш ва умуминсоният манфаатлари устуворлигини эътироф қилиш; 2) маънавий-маданий муносабатларни демократиялаштириш, бу соҳада инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонун устуворлиги тамойилига амал қилишни таъминлаш, халқаро инсонпарвар ҳуқуқ меъёрларига қатъий риоя этиш; 3) миллатлараро маънавий-маданий муносабатлар эркинлиги, маданиятлараро толерантлик, жамият маданияти тараққиёти учун ҳар бир шахс, ижтимоий гуруҳлар ва миллатларнинг масъулият ва имкониятлари тенглигини таъминлаш; 4) маънавий-маданий соҳани бошқаришни эркинлаштиришга доир муқобил ғояларнинг мавқеларини эътироф этиш ва ҳурмат қилиш, халқаро маънавий-маданий муносабатларда сиёсий плюрализм, миллийлик ва умуминсонийлик уйғунлиги тамойилларига амал қилиш; 5) маънавий-маданий жараёнларни бошқаришда кенг халқ оммасининг, сиёсий партиялар, ижтимоий институтлар иштирокини таъминлаш ва фаолиятини демократик тамойиллар асосида ташкил этиш билан характерланади. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш даврида бу вазифаларнинг изчил амалга оширилиши жамиятшунослик фанлари тарихий тараққиётнинг тақозоси бўлиб, ижтимоий ҳаётининг барча соҳаларидаги ислоҳотлар самарасини ва жамиятни эркинлаштиришнинг мазмунини белгилайди. Зеро, инсоннинг, жамиятнинг маънавий эркинлиги - демократиянинг моҳиятини ташкил қилади. Буни ўрганиш эса, ҳозирги давр жамиятшунослик фанлари тизимининг асосий вазифасидир.

Таянч тушунча ва иборалар: иррационализм; позитивизм; неопозитивизм; неотомизм ; прагматизм; экзистенциализм; ҳозирги ижтимоий тараққиёт; модернизация; жамиятшуносликдаги ҳозирги қарашлар.

O'xshashlar

Шахс ва инсон фаоллиги ижтимоий узгаришларнинг мухим омили

Инсон ва жамият фалсафаси

Инсон тушунчаси, мохияти ва мазмуни

Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари

Инсон. Шахс