Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқда фалсафа ривожининг асосий босқичлари - Falsafa - Referatlar

Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқда фалсафа ривожининг асосий босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

173.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқда фалсафа ривожининг асосий босқичлари Режа: Ҳинд фалсафаси Ҳиндистонда мусулмон фалсафаси Хитой фалсафаси Қурия фалсафаси Япон фалсафаси

Ҳиндистонда V - VII асрларга келиб феодал тузуми шаклланди. Брахманлик ва буддавийлик ўз ўрнини ҳиндувийлик динига бўшатиб бера бошлайди. Ҳиндувийлик қадимги фалсафий мактабларга сезиларли таъсир ўтказди. IV асрдан Х асрларгача бўлган даврда Ҳиндистон фалсафасида қадимги фалсафий таълимотларга (сутралар) серунум шарҳлар ёзиш давом этди. Адабиётларда бу давр шарҳлар даври деб аталди. Агар эрамизнинг IV асрида файласуф Пурандара Чорвоқа –Локаята мактаби таълимотини шарҳлаган бўлса, V асрда файласуф олим Ватсьяна Нья ва Вайшешика мактаблари шарҳлари устида иш олиб борди. Бу фалсафий таълимот VI асрда Парашастапада, Х асрда эса Узаяна томонидан шарҳланди. Ишвара Кришна Санкхья фалсафий мактабига шарҳлар ёзди. Ушбу шарҳлар ўша даврнинг мафкуравий қоидалари асосларини ҳисобга олган ҳолда битилди. Бу даврда будаввийликнинг турли оқимлари яна қайтадан пайдо бўла бошлади. Ана шундай оқимлардан бири дзэн-будаввийлик эди. «Дзэн» сўзи санскритча сўз «дхьяна» - карахтлик ҳолати (медитация) дан олинган бўлиб, хитойча «чьан» ва японча «дзэн» га айланган эди. Дзэн – будаввийлик Моҳаянанинг катта мазҳабларидан бири бўлиб, унга биноан будаввийлик моҳиятини қалбни ёритишга олиб келувчи ички туйғу билан англаш ва идрок қилиш мумкин. Дзэн-будаввийликнинг асосчиси (биринчи патриархи) ҳинд роҳиби Бодхикарма эди. У янги таълимотга асос солган бўлиб, унга кўра, илоҳиёт ва мавҳум фалсафага нисбатан афзалликни Будда таълимотини шахсан бевосита тушунишга беради ва қайд этадики, диний сиғинишдан кўра, тафаккур ва шахсий интизом муҳимроқдир. Унинг фикрича, дзэн бу «анъана ва муқаддас матнларни ошиб ўтиб, уйғонган онгга бевосита ўтишдир». Дзэн - будаавийликнинг асосий қоидаларини дзэннинг олтинчи патриархи Хуэй Нэн (662-713) ишлаб чиқди. Моҳаяна таълимотининг ҳеч қандай нарса айрим ва мустақил ҳолда абадий яшамайди, деган қоидасидан келиб чиқиб, у воқейликни эскича турдаги қарашлардан қутилтириб, ҳар қандай расм-русумларни қалбни ёруғлаштирувчи восита эканлигини рад этди. Анъанавий буддавийлик томонидан тавсия этилган зўр бериб уриниш ўрнига, у истак қўзғатувчи ички сабаб натижасида ҳосил қилинадиган дилни ёритмоқни қарама-қарши қўйди. Юрак ёруғлик ва севинчга воқейликни эскича қабул қилиш усулидан қутилган тақдирдагина эришади. Ҳинд фалсафаси

Дзэн шу нарсадан келиб чиқадики, ҳар бир кишига Будданинг онги бўлган туғма онг хосдир. Ибодатдаги бирлашиш Худо билан эмас, балки Будда онги билан юз берадики, у инсоннинг табиий моҳиятининг ўзи бўлиб одатда худбинлик маркази бўлган қоидавий фикр орқали босиб турилади. Бу моҳиятни фақат бирданига содир бўладиган ички ёруғлик сатори орқали англаш мумкин. Саторининг ҳолати доимий бўлмасдан, ёришган онгнинг учқунига ўхшашдир. Дзэн - буддавийлик бошқа таълимотлардан шуниси билан фарқ қиладики, дил ёришган лаҳзада олинадиган билимнинг қоидавий шаклланиш имконини рад этади. Азоб-уқубат боғланганлик натижасидир, хоҳ у моддий нарсаларга бўлсин ёки хоҳ ғоявий нарсаларга. Боғланганлик воқейликни тизимли ёки қоидавий асосда тушунишга уриниш бўлиб, унинг оқибатида буддавийлик усулига хос бўлган ички туйғули қабул қилишни йўқотиб қўйиш мумкин. Воқейликни тўғридан-тўғри тушунишга қаратилган ва ақлий назарий қоидаларга таянадиган талқинларга йўл бермайдиган дзэн таълимоти, унинг назарий асосини энг кам миқдорга тушуриб юборади 1 . XI - XII асрлар давомида Ҳиндистон Маҳмуд Ғазнавий, сўнгра Чингизхон томонидан ҳужумга учради. Бу Ҳиндистоннинг маданияти ва мафкурасига салбий таъсир этди. Жавоҳирлал Неру бу ҳақда ёзган эди: «Ҳиндистоннинг чет эл босқинчлари томонидан босиб олиниши натижасида, мамлакатнинг маданий ҳаёти узоқ давом этган инқирозни бошидан кечирди» 2 . Аммо шу билан биргаликда Ғазнавий мулозимлари орасида бизнинг буюк ватандошимиз Абу Райҳон Беруний ҳам бор эдики, у ҳиндларнинг маданияти, илм-фани ва маънавиятини чуқур ўрганиб, ўз тадқиқотларида баён қилди. Бу тадқиқотлар орқали Ҳиндистон ҳақида Марказий Осиё халқлари кўп нарсани билдилар. Шу даврда Ҳиндистонга тасаввуф ғоялари кириб кела бошлади. Жумладан, суфийлар тариқатининг Сухравардия, Чиштия ва Нақшбандийа каби қоидалари кенг ёйилди. Ҳиндистонда феодал тузумнинг таназзули диний бидъат ва мазҳаблар ҳаракати ҳамроҳлигида юз бердики, у тарихга « бхакти ҳаракати » номи билан кирди. Ҳаракатнинг йирик иштирокчилари орасида Кабир ва Тулси Дас ном қозондилар. Кабир ҳиндлар билан мусулмонларни яқинлашишга чақирди. Унинг фикрича, ҳар бир диннинг маъноси расм-русумларда эмас, балки ахлоқий покликка риоя этишдадир. Кабирнинг нуқтаи назарича, Худо табиатнинг барча ҳодисалари ичига киради ва жонли мавжудотларнинг 1 Мэл Томпсон. Восточная философия. –М., 2000. 359-б. 2 Дж. Неру. Открытие индии. –М., 1955. 233-234-б. Ҳиндистонда мусулмон фалсафаси

нафасидир. Мусулмонлар ва ҳиндларнинг Худоси биттадир. Шуни қайд этиш лозимки, Ҳиндистонда қараб чиқилаётган даврдаги тасаввуф буддавийлик ва ҳиндувийлик билан кўшилиб кетган эди. Суфийлар Ҳиндистонда икки катта гуруҳга бўлинадилар. Уларнинг бири Башар бўлиб, унинг тарафдорлари суннага эътиқод қилар эдилар. Иккинчиси Бешар бўлиб, унинг мухлислари шариат қонунларига риоя қилишни мажбурият ҳисобламас эдилар. Ўрта асрлар Ҳиндистонининг Фани ва маданияти тараққиётида Амир Хисрав Деҳлавий катта ўрин тутади. У 1253 йилда туғилган бўлиб, Чиштия суфийлик тариқатининг вакили эди. Маълумотларга қараганда, унинг ижодий мероси 1 миллион сатрдан иборат. Унинг машҳур асарлари ичида «Хамса», «Ҳаёт ўртаси», «саккиз беҳишт боғлари» ва бошқалар бор. Ўзининг барча асарларида Деҳлавий табиат гўзаллигини, ватанни, адолат, халқлар ўртасида дўстлик ва инсонни васф этди. У ўз асарларини форс ва араб тилларида ёзди. Алишер Навоий уни ўзининг устози ҳисоблар эди. Жавоҳарлал Неру унинг ижодидан завқ олар эди. Ўрта асрлар Ҳиндистон ижтимоий-фалсафий фикрлари ривожига Шоҳ Валиулоҳ сезиларли ҳисса қўшди. У 1703 йилда диний арбоб Абдураҳим оиласида таваллуд топди. 14 ёшигача Нақшбандийа мактабида таълим олди, сўнгра отаси асос солган мадрасада 16 йил дарс берди. Унинг қарашлари асосида Қуръон ва ҳадислардаги ғоялар ва қоидалар ётади. Ҳадисларни чуқурроқ ўрганиш мақсадида у Маккада бўлади. Ўзининг ҳаёти маъносини Ҳиндистонда мусулмонлар жамоасини нуфузини мустаҳкамлашда деб билди. Шоҳ Валиулоҳ фалсафа ва диний мавзуларда 50 дан ортиқ асар ёзди. Унинг асарларида давлатни бошқариш муаммолари, турли ижтимоий гуруҳларнинг ҳолати таҳлил қилинади, шунингдек, душманлар ҳужумидан ватанни ҳимоя қилиш масалалари тадқиқ этилган. Ўз қарашларида Шоҳ Валиулоҳ фалсафий антропоморфизм (одамларга хос хусусиятларни бошқа нарсага ҳам хос деб ҳисоблаш)ни танқид қилиб, унга қарши тасаввуфий ва пантеистик таълимотни қўйди. Худони у табиат билан бирликда деб тушунади. Мутафаккирнинг фалсафий таълимоти марказида ахлоқий ва ижтимоий- сиёсий масалалар ётади. Валиулоҳнинг нуқтаи назарича, инсон фақат Аллоҳнинг махлуқигина эмас, балки жамиятнинг ҳам аъзосидир. Шунинг учун барча хайрли ишларнинг мезони одамларнинг ижтимоий фаровонлигидир. Унинг асосида барча соҳаларда адолат ётади. Ижтимоий бойликни ғайри одилона тақсимлаш катта гуноҳдир. Ҳар қандай меҳнаткаш одам моддий жиҳатдан таъминланган бўлмоғи лозим. Акс ҳолда жамият ҳалок бўлади. Шоҳ Валиулоҳ фикрича, адолат тушунчасини кишиларнинг

ҳатти - ҳаракати, иқтисодиётнинг ҳолати ва сиёсий тузумнинг йўналишидан ажратган ҳолда олиб қараш мумкин эмас. Валиулоҳ ақидасича, жамият аъзоларининг таълим-тарбияга шундай эҳтиёжлари борки, улар қуйидаги масалаларни ҳал қилиш жараёнида амалга оширилиши мумкин: 1. Деҳқончилик ва ҳунармандчиликни ривожлантириш. 2. Ўртача солиқни жорий қилиш. 3. Давлат ерлари миқдорини ошириш. 4. Чорикорларга ерни ижарага беришни тўхтатиш. 5. Давлат қонунларини бажармайдиган ер эгаларининг мулкини мусодара қилиш. 6. Армияни (қўшинни) кучайтириш. 7. Ҳалол кишиларни қозиликка сайлаш. 8. Ҳукмдорларни умумхалқ сайловида сайлаш. Ҳукмдорлар мутлақ зарурдирлар, акс ҳолда урушлар ҳеч қачон тугамайди - дейди Шоҳ Валиулоҳ. Унинг фикрича, давлат сиёсати ижтимоий жавобгарлик ва иқтисодий тенг ҳуқуқликка таяниши лозим. Мутафаккирнинг ғоялари ҳинд тарихининг кейинги даврларига, айниқса мустамлакачиликдан қутилган мустақил Ҳиндистон ва Покистон тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатди. Хитойда Сун сулоласи (960-1278йй.) ҳукмронлиги даврида янги конфуцийчиликка асос солиб, уни бошлаб берган «сунн мактаби» фалсафий мактаби шаклланди. Унинг энг эътиборли вакиллари Чжу Си ва Ван Янман бўлиб, ўз қарашларига мувофиқ келадиган чжусианлик ва ванянминизм йўналишларига асос солдилар. Чжу Си (1130-1200) мумтоз конфуцийчилик матнларининг билимдони бўлиб, уларни синчиклаб таҳлил қилди. У анъанавий конфуцийчилик фалсафасини назарий жиҳатдан тизимга солиб, ягона бир шаклга келтирди. Илк конфуцийчиликка нисбатан солиштирганда унинг таълимоти ақлга кўпроқ таянган ва метафизикона эди. Конфуцийчиликнинг асосий тушунчалари унда янгича руҳда, концептуал аҳамиятга эга бўлиб қолади. Масалан, агар илк конфуцийчиликда « Ли» тушунчаси тартиб ва ҳатти - ҳаракат меъёрини англатувчи тушунча бўлса, Чжу Сида у, ўз аввалги маъносини сақлаган ҳолда, ахлоқий тушунчадан воқейликдан устун турган «Тайдзи» , яъни азалий, доимий ва умумий қоида бўлган «Буюк ҳудуд» ни англатувчи мутлақ фалсафий тушунчалардан бирига айланади. Ли ашёларнинг ҳақиқий табиатини, яъни уларнинг энг аввалги моҳиятини гавдалантириади. Ли нинг жисмоний ва моддий тўлдирилиши Ци дир. Ци - буХитой фалсафаси

оламнинг сон-саноқсиз ашёларининг кўплигидир. Ли ва ци нисбати Чжу Си қуйидагича ҳал қилади: «аввал Ли , кейин Ци ». Коинот ҳақидаги чжусианелик қарашлари ҳам шунга мувофиқ қурилади. Унда биринчи сабаб Тайдзи ци ни келтириб чиқаради, бунинг учун эса, у ўзгаришлар жараёнини ва узлуксиз уйғунликни қидириш бошланганлигини эълон қилувчи Инь - ян ҳаракатига ташаббус бағишлайди. Бу ўз навбатида 5 табиат ҳодисанинг – сув, олов, ёғоч, металл ва тупроқни барпо қиладики, улар инсон фаолиятида мужассамлашади ва инсонни дунё жараёнига қўшилганлигини акс эттиради. Ахлоқ табиий кучларнинг бир-бирига нисбатини ифода қилади. Тайдзи туфайли табиат ҳодисаларининг қўшилмаси ўз асосига кўра ҳаракатсизликка эгадир. Бундан «5 доимий табиат ҳодисалари» ҳақидаги таълимот, «исмларни тақсимлаш», «исмларни тузатиш» ҳақидаги қарашлар келиб чиқадики, улар Осмоннинг иродаси сифатида талқин қилинадилар. Конфуцийчиликнинг асосини ташкил қилувчи ўз-ўзини юксалтириш ҳақидаги масалада Чжу Си шундай фикрни ёқлайдики, асосий восита мумтоз рисолаларни ўрганиш йўли билан конфуцийчиликнинг асосий назарий билимларини эгаллаш мумкин. Шундай қилиб, Чжу Си конфуцийчиликда энг яхши назарий ишлаб чиқилган тизимни вужудга келтирди. Ван Янмин (1472-1529) Чжу Сининг замондоши ва рақиби эди. Чжу Сидан фарқли ўлароқ, унда ли билан ци ўртасида қирра учирилади. Ли – дунёнинг, коинотнинг моҳияти бўлиб «бизнинг юрагимизда» жойлашгандир, юрак моҳияти эса – бу туғма билимлардир. Ци - бу туғма билимларнинг ёйилишидир. Ли - бу шундай нарсаки, ци ни тақозо этади. Нарсалар моҳиятини билиш бу туғма билимларни аниқлашдир. Шунга мувофиқ равишда Ван Янмин ўз-ўзини билиш ва тажрибага катта диққат - эътибор беради. Агар Чжу Си фикрича, ўз-ўзини такомиллаштириш, иллатлардан тузалиш воситаси сифатида ли ни тушуниш бўлса, Ван Янминда муҳим нарса ўзининг ҳатти-ҳаракатлари ва фикрларини таҳлил қилишдир, яъни туғма билимларни тушуниб олишни ўрганишдир. Агар Чжу Сида билим ( ли ни билиш) фаолиятдан олдин келса, Ван Янминда билим ва фаолиятнинг бирлиги қоидададир. Бу ерда буддавийликнинг, ҳаммадан аввал Чань мактабининг таъсири сезилади. Умуман конфуцийчилик даосизмнинг кўп ғоялари билан суғорилган. Шу билан бирга янги конфуцийчилик мукаммал қоидавий асосга эга. Шу сабабдан ҳам у сезиларли даражада хитой фалсафасигагина эмас, балки бутун узоқ шарқ фалсафасига катта таъсир кўрсатди.

VII асрда Қурия Қироллиги Силла ҳукмронлиги остида бирлашди. Кейинчалик унинг ўрнига Коре сулоласи (918- 1392) ҳокимият тепасига келдики, бу сулола даврида буддавийлик ўзининг энг гуллаб - яшнаган равнақига эришди. Аммо буддавийлик ибодатхоналари томонидан ерларнинг ўзлаштирилишига қарши норозилик, конфуцийчилик ва даосизм томонидан бўлган мухолифат, сулоланинг алмашиши, давлат мафкурасини ҳам алмашишига олиб келди. Илк Чосон ( XIV - XII асрлар) даврида янги конфуцийчилик фалсафаси. Ли сулоласининг (1392-1910) ҳокимият тепасига келиши билан янги конфуцийчилик Қурияда расмий мафкурага айланди. Янги конфуцийчилик аввал бошданоқ буддавийликка нисбатан ўз муносабатини ифодалашга уринди. Ли Сэка (1328-1396, « салимхакпха » мактаби) учун буддавийлик фақат сиёсий институт сифатида маъқул эмас эди. Аммо унинг сафдоши Чон Мон Чжу буддавийликни сиёсий танқидининг ўзи билан чегараланмай, буддавийлик йўлининг ўзини тўғрилигини шубҳа остига олди. « Кванхакпха » мактабининг вакиллари бўлган Чон До Чон (1337-1398) ва Квон Гын (1352-1409) буддавийликни кескин танқид остига олдилар. Чон До Чон буддавийликнинг руҳларнинг кўчиб юриши назариясини танқид остига олиб, баданнинг ўлиши билан руҳнинг ҳам ўлишлигини қайд этди. У шунингдек, буддавийликнинг билиш қоидаси бўлган «ўз-ўзича хаёлга ботмоқ» ни ҳам рад этди. Билишни файласуф «ашёлар билан тўқнашиш ва ҳатти - ҳаракатлар тажрибасига» асосланган нарса деб тушунди. Легистлар мактаби Чон Гван Чо (1482- 1519) номи билан боғлиқдир. Легистларнинг орзуси қонунларга асосланган марказлашган давлат қуриш эди. Чон Гван Чо таълимотида лозим бўлган йўлни тасаввурини ифода қилувчи До тушунча муҳим ўрин тутади. До йўлидан бориш ҳар қандай инсонга ахлоқий камолотга эришиши имкониятини беради. Бунда ахлоқий меъёрларга риоя этилишини таъминлайдиган ўзаро назоратни амалга оширувчи қишлоқлардаги конфуцианча жамоа катта роль ўйнайди. Чон Гван Чо «ахлоқий бошқариш» ва «халққа муҳаббат» га асосланган «шоҳона йўл» қоидасини ишлаб чиқди. XV - XVI асрларда моддий ибтидо бўлган бирламчи ки га асосланган мактаблар пайдо бўла бошлади. Бу Ким Си Сып (1435-1493) ва Со Кён Док (Хвадама, 1489-1546) таълимотлари эди. « Югирон » мактаби кейинги файласуф номи билан боғлиқдир. Со Кён Док мутлақ бўшлиқ сифатидаги йўқликни рад этади. Унинг фикрича, дунёвий макон моддий бўлиб чексиздир ва замонда беинтиҳодир. Моддий жавҳардан ташқарида бўш макон йўқдир: Қурия фалсафаси

«Чексиз макон тўлалигича тўлдирилган ва бунинг устига шунчалик жипски, унда ҳеч қандай ўрта оралиқ йўқдир» 3 . Уни энг кичик ва ҳаракатдаги чангга ўхшаш шаффоф жавҳар бўлган ки тўлдирган. У тўхтовсиз равишда ўзгаришда (тўпланиш ва тарқалиш) дир. У абадийдир, негаки, охиригача тарқалиб кетмайди. Тарқалиб кетиш «боши ва охири ҳам» бўлмаган шаффоф ва бўшлиқки кўринишидаги худудга эга. Шундай қилиб, ки абадийлигининг сабаби унинг ўзидадир . Билиш назариясини Со Кён Док шунга асосида қурадики, билимнинг келиб чиқиш нуқтаси - ашёларнинг ўзи тажриба, кузатиш, мантиқий фикрлаш билим асбобларидир. Мутафаккир ижодий тафаккурга катта аҳамият бериб, олим киши мумтоз матнларни ижодий тафаккур орқали билиб олиши лозим, деб ҳисоблайди. «Чурипха» мактаби Ли нинг бирламчилигига, яъни фаоллик қоидаси ва қиёфа ташкил топишига асосланади. Бу мактабнинг энг йирик вакили Ли Хван (Тхвеге, 1501-1570) эди. «Бидъатни фош этиш ва ҳақиқатни шарафлаш» чақириғи унга тааллуқли эди. Чжусианликни ҳимоя қилиш нуқтаи назарида турган Тхвеге , унга мухолифатда бўлган барча таълимотларни танқид қилди. Тхвеге назарича, ли билан ки ўртасида ажралмас алоқа мавжуд. Аммо у етакчилик ўрнини ли га беради. Фақат ли гина ашёлар моҳиятини ифода қилади. Билиш икки босқични босиб ўтади: тажрибавий (ўз тажрибасига асосланиб ашёларга яқинлашиш) ва ақлий (ашёларнинг ли сини билиш). Одамнинг биологик хусусиятлари ҳақидаги фанда (антропология) Тхвеге чжусианлик таълимотининг инсонни «биринчи» ва «иккинчи» табиати ҳақидаги ақидасига мансубдир. «Биринчи табиат» барча кишиларга хос бўлса, «иккинчиси» улар ўртасидаги фарқни шарт қилиб қўяди. Кишилар « юқори даражадаги донолар », « оддий одамлар » ва « жоҳиллар »га бўлинадилар. Биринчи тоифадагилар руҳий ва ҳатти - ҳаракат жиҳатидан «самовий ли » йўлидан борувчилар бўлиб, конфуцийчилик ахлоқи қонунларига тенг келадиган даражадаги мукаммаллик намунасидирлар; иккинчи тоифадагилар руҳан мукаммалликка эришиш зарурлигини биладилар, аммо ўзларининг амалий ҳатти-ҳаракатларида бунинг учун ҳеч нарса қилмайдилар; учинчи тоифадагилар «самовий ли » ни тушунмайдилар ва унга эргашмайдилар. Ли Хван жойларда конфуцийчилик қоидаларини мужассамлашганлигини назорат қилувчи қишлоқ жамоаси лойиҳасини ишлаб чиқди. 3 История Корейской философии. –М., 1988, 132, 136 -б.

«Чугипха» мактаби . Бу даврни хотималаштирувчи янги конфуцийчилик фалсафасининг энг йирик вакили Ли И (Юльгок, 1536-1584) эди. Ли И Қурия фалсафасининг таянч тушунчаларини дуалистик равишда талқин қилишдан келиб чиқади: « ли » ва « ки » бир - бирларидан ажратилиши мумкин эмас. Улар ўртасида оралиқ йўқ. Билиш жараёни уч босқичдан ташкил топади: қуйи, ўрта ва олий. Биринчи босқич шунга ўхшайдики, бирор одам бошқалардан тоғ ҳақида эшитган, аммо уни ўзи кўрмаган. Иккинчи босқич «тоғни узоқдан мушоҳада қилиш»га ўхшайди. Учинчи босқич тоққа чиқиш билан баробардир. Аммо билиш шу билан тугамайди. Ҳосил қилинган билимлар ҳақиқатлигини аниқлаш учун уни амалда текширишдан ўтқазиш лозим. Юльгокнинг сиёсий таълимоти ўша замонга хос бўлган «қироллик йўли», «инсонпарварона бошқарув» ва «халққа муҳаббат» тушунчалари билан боғлиқ бўлган қарашларга асосланган эди. Порахўрлик ва оғир солиқлар халққа юк бўлиб тушар эди. Инсоннинг «ёмон табиати» эмас, балки халқнинг ночор аҳволи – исён ва жиноятчиликларнинг сабабидир. Шунинг учун ислоҳотлар ўтказиш – замон тақозосидир. XVII асрдаги кейинги Чосон – XIX асрнинг биринчи ярмидаги Қурия фалсафаси. Ислоҳотлар зарурлиги ошкор бўлса ҳам, бироқ чжусианлик замон талабига жавоб бермас эди. Қурияни конфуцийчилик мамлакати деб эълон қилган ҳукумат чет эллилар билан алоқа қилишни тақиқлаган эди. Мамлакатда мухолифат кучи янада ошиб борди. Бу – Чжу Сининг мумтоз матнлар шарқчиси сифатидаги обрўига қарши туриб, бевосита Хан сулоласи давридаги қадимги Хитой матнларига мурожаат этган « Хан таълимоти » мактаби; «Бизнинг ақлимиздан ташқарида ҳеч нарса мавжуд эмас» деган қоидани олға сурган Ван Янмин маслакдошлари мактаби; Им Сон Чу фалсафаси , сирхак ва пурхак мактаблари эди. XVIII асрдаги Қурия моддиюнчилик таълимотнинг энг йирик вакили Им Сон Чу (Нокмун, 1711-1788) эди. Унинг борлиқ ҳақидаги таълимотининг моҳияти қуйидаги парчада ўз ифодасини топган: « ки » ўзи билан коинот маконини тўлдирган; у замонда ҳам, маконда ҳам чексиздир; пайдо бўлиш эса, ўзини намоён бўлишининг сабаби сифатида келиб чиқадиган моддий ибтидонинг фақат вазифалари бўлган барча мавжудотнинг тараққиёти ва заволидир» 4 . Им Сон Чунинг билиш назарияси қуйидаги принципларга асосланади: тафаккур, ҳис-туйғу ва ҳаяжонланиш ташқи дунё билан ўзаро таъсир 4 Ўша ерда, 324 -б.

натижасида келиб чиқади; ҳақиқий билим тажрибага асосланиши лозим, барча кишиларнинг «руҳи» «энг мукаммал донолар» да ҳам, «оломон одамлари»да ҳам бир хилдир. Агар ўз ўзини баркамолликка эриштириш билан шуғулланилса, ли ишга эришиши ҳар бир кишига муяссар бўлиши мумкин. «Ҳақиқатга эришиши учун муайян воқейликка интилиш» шиорини олға сурган « сирхак » мактаби вакиллари Қуриядаги аҳволни ҳар томонлама танқид қилиб, мамлакатни замонавийлаштириш лойиҳасини таклиф қилдилар. Сирхакчилар тақдим этган дастур учун умумий бўлган қуйидаги хусусиятлар қайд этилган эди: схоластик ақидага айланган чжусианликни танқиди, хурофот ва умидсизлик кайфиятларини фош этиш, кваго тизимини бекор қилинишини талаб қилиш, қулдорликка барҳам бериш, кишиларни «аслзодалар» ва «зоти пастрлар» га, «қонуний туғилганлар» ва «харомлар»га ажратишни бас қилиш, ерни тенг миқдорларда тақсим қилиш ва бошқалар. Сирхакни мактаб сифатида шаклланишининг ва билимлар тизимини ишлаб чиқилганлигининг асосчиси Лю Хен Вон (1622-1673) эди. Унинг фикрича, ашёларнинг қонунлари уларнинг ўзларидан ажратилмаган бўлиб, фақат улар орқалигина намоён бўла оладилар: «ашёлар бўлмаганда – уларнинг ли си ўзини намоён қила олмаган бўлар эди». Ҳар қандай нарсани таъкидлаш, далил ва исботга асосланмоғи лозим. Бундай талабни дин ва сирли оламга ишониш ақидалари қониқтира олмайди, чунки улар жоҳилликка асосланган. Қурия муаммоларни ҳал қилишни аждодлар йўлидан бориш ва шахсан ахлоқий камол топтириш воситасида кўрганлардан фарқли ўлароқ, Ли Хен Вон диққат-эътиборни ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларга қаратди. « Пукхак» мактаби ёки «Шимолдан келган илм» ( Хон Дэ Ен, 1731-1783, Пак Чи Вон, 1737-1805, Пак Че Га, 1750-1805, Чон Як Ден, 1762-1836 ) бевосита «сирхак» мактаби таъсири остида шаклланди. Баъзида уни ундан ажралиб чиққан бир тармоқ ҳисоблайдилар. Хон Дэ Ен конфуцийчиларнинг схоластик баҳсларига салбий муносабатда бўлди. Илм аниқ билимлар асосига қурилмоғи лозим. Хон Дэ Еннинг ўзи ўша замон Қуриясининг энг йирик риёзидонлари ва астрономларидан бири эди. Унинг таъкидлашича, Коинот ўз ибтидоси ва интиҳосига эга бўлмаган нарса бўлиб, унинг чексиз кенгликлари ки билан тўлган. Инсон ва унинг руҳи билан биргаликда барча ашёлар, унинг тўпланиши ва тарқалиши натижасида ташкил топадилар. Билиш назариясида Хон Дэ Ен руҳнинг ўлмаслиги ва осмонларга кўтарилиши ҳақидаги тасаввурларга кескин қарши чиқиб, уларни «яхшилик

томон интилишнинг қониқтирмаган акс садоси» деб ҳисоблади. Файласуф табиатнинг энг мураккаб сирларини билишга қодир бўлган ақлнинг куч- қудратига ишонар эди. Мамлакатдаги турғунликнинг сабабларидан бири сифатида мутафаккир аслзодалар ўртасида меҳнат обрусининг пастлигини кўради. У умумий мажбурий меҳнатни жорий қилишни ва келиб чиқишидан қатъий назар дангасаларни жазолашни талаб қилди. Пак Чи Вон ҳам чжусианлик схоластикасини танқид остига олиб, унинг қадимги даврлардаги мавқеини бўрттириб кўрсатишга қарши чиқди. Қадимги дунё донишмандлари томонидан ёзилган матнлар ўзгаришларга дучор бўлган ҳаётнинг барча масалаларига жавоб беришга қодир эмаслар. Барча борлиқ ягоналикда бўлиб, келиб чиқиш жиҳатдан ягона манбага эгадир. Коинотнинг барча жисмлари ва табиий унсурлар шоли донасига ўхшаш энг кичик чанглардан ташкил топгандирлар. Дунё доимий равишда тўхтовсиз ўзгариш ҳолатидадир. «Сирхак» мактабининг бошқа вакиллари сингари Пак Чи Вон ҳам ғойибий нарсаларга ишониш, фол кўриш, буддавийлик ва католиклик эътиқодларини танқид остига олади. Ерга мулкчилик масаласида Пак Чи Вон шундай фикр билдирадики, у ҳамма вақт ҳам аслзодалар ихтиёрида бўлмаган. Ҳар бир киши ердан ўз улушини олишга ҳақли, аммо унинг миқдори чегараланган бўлиши керак. Агар шундай қилсагина бировларнинг ерини босиб олишга барҳам берилади, негаки, бирорта одам қонунда белгилангандан кўра кўпроқ ерга эга бўла олмайди. Пак Чи Вон табақаларга бўлинганлик тизимини фош қилиб, бекорчилик билан вақт ўтказадиган аслзодаларни «чигирткалар» деб атайди. Чон Як Ен нуқтаи назарича, бизни ўраб турган дунё ягона воқей дунёдир. Барча коинотнинг асосида шаклсиз моддий жавҳар бўлган «Буюк Ҳудуд» ётади. Кейинчалик бу биринчи ибтидо бўлган жавҳар бўлакларга бўлинишга бошлайди ва шаклланади. Буюк Ҳудуд (якка) осмон ва ерни барпо қилади. Осмон ва ер қарама-қарши хусусиятларга ва маконга эга. Осмон бу - енгил ва тиниқ бўлиб юқорида жойлашгандир; ер эса - оғир ва лойқа бўлиб қуйида жойлашгандир. Осмон ва ер (икки), бир-биридан ажрашиб осмон, ер, сув ва олов (тўрт) га айланади. Тўртлик, бир-биридан ажрашиб саккизликка айланади: - осмон, ер, сув, олов, момақалдироқ, шамол, тоғлар ва сув ҳавзалари. Осмон ва оловнинг ўзаро таъсири момақалдироқ ва шамолнинг келиб чиқишига сабаб бўлади, ер билан сувнинг эса ўзаро таъсири тоғлар ва сув ҳавзаларининг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Кейинчалик самовий жисмлар, ўсимликлар ва ҳайвонлар келиб чиқадию агарчи жонсиз табиат, ўсимликлар, ҳайвонлар ва инсон турлича бўлсалар ҳам, уларнинг барчаси

ўзида ки ни мужассамлаштиради. Ли ашёларнинг ўзида мавжуд бўлиб, улардан бошқа бирор-бир жойда бўлмайди. Дунёда ўзгармайдиган нарсанинг ўзи бўлмайди. Барча ашёлар ўзгариш қонунига бўйсунадилар. Чон Як Ен инсон табиатининг «туғма»лиги ҳақидаги назарияни танқид остига олади. Инсоннинг ҳатти - ҳаракати бу касб этилган одатланишдир. Агарчи бундай нуқтаи назар файласуф томонидан изчил ифодасини топмаган бўлса ҳам, у кишиларни гўё табиат томонидан берилган табақаларга бўлинишига қарши чиқадли. Агарчи у кишиларни «донолар» ва «жоҳиллар» га бўлган бўлса ҳам, бу сифат ва фазилатларни касб қилинган ҳисоблар эди. «Жоҳиллар» агар сайи-ҳаракат қилса, «донолар» сафига қўшилиши мумкин бўлар эди. Ўтмишда ҳукмдорлар мамлакатни умум қабул қилинган ахлоқий меъёрлар асосида - яъни «одоб» ва «расм-русумлар»га биноан бошқарганлар. Кейин ахлоқ ўрнига қонун келган. Бироқ қонунга қўрқитиш, куч ишлатиш ва мажбурлаш ҳамроҳлик қилади. Улар асосида эса «хайрли бошқарув» ни амалга ошириш мумкин бўлмай қолади. Бундан шу нарса келиб чиқадики, бошқатдан ахлоқ асосида бошқаришга қайтиш лозим бўлади. Феодализм даврида Япония шундай давлат эдики, унда феодал аслзодалар ва ҳарбий табақа бошқа тоифалар устидан, яъни деҳқонлар, шаҳарликлар, ҳунармандлар ва савдогарлардан юқори турувчи олий тоифа эди. Японияда илк феодализм даври VI асрнинг ўрталаридан XII аср охирларигача давом этди. Унинг бошланиши Тайка тўнтариши («Буюк ўзгаришлар») деб аталган вақтдан ҳисобланади. Марказлаштириш натижасида император бошқаруви қарор топди. Жой билан рус ҳукмрон доиралари бўлса, сёэнлар қўлида акс эттирар ҳамда IX - XI асрлар давомида деҳқонлар қўзғолонини бостириш мақсадида ҳарбий дружиналар тузила бошладики, улар аста-секин ҳарбий касбга эга бўлган буси , самурай табақасига айланди. Самурайлар йирик ер эгалари қўлида ҳокимият учун кураш олиб борадиган даҳшатли қуролга айландилар. Ривожланган феодализмнинг бошланиши XII асрга тааллуқли бўлиб, бу даврда ҳокимият тепасига ҳарбий табақа келади. Алоҳида унвон бўлган сёгун (ҳарбий бошлиқ) ва ҳарбий-маъмурий тизим бўлган Сёгунат пайдо бўлади. XIX асрнинг ўрталаригача 3 сёгунат бир-бирларини алмаштирдилар – 1192- 1335 йиллар, 1335-1573 йиллар, 1603-1867 йилларда. Япониянинг феодалча тараққиётининг турли босқичларида у ёки бу кучлар манфаатини ифодаловчи мафкура сифатида буддавийлик , конфуцианчилик ёки чатишма (синкретик)Япон фалсафаси

таълимот бўлган буддавий-конфуцианчилик, синто-буддавий- конфуцианчилик мактаблари ва мазҳаблари ўзларини намоён қилдилар. Буддавийлик Японияга V асрда Қурия орқали кириб келди. Японияда у ўзига маҳаллий эътиқодларни қўшиб, маҳаллий шароитга мослашиб олди. XI асрда маҳаллий асосда буддавийлик ривожлана бошлади. Буддавийлик ижтимоий онгда XIV асрнинг ўрталаригача ҳукмрон таъсирга эга бўлди. Японияда буддавийлик турли мактаблар ва мазҳаблар тарзида ривож топди. Тэндай мазҳабининг вакиллари, асосчиси роҳиб Сэйко (767-822) шундай эътиқодда эдиларки, унга биноан «Уч минг дунёлар бир лаҳзада», яъни Будда «Нилуфар сутра»да баён қилган коинотга доир назария бирдан бир ҳақиқат эди. Унда дунёларнинг шундай манзараси берилган эдики, улар 10 йўналишга ёйилган бўлиб, улар марказида Будда турар эди». Генсин (Эсина) (942-1017) ушбу мактабнинг вакили сифатида нурланиш воситаси сифатида медитация, транс ва самаджи ни ҳисобладики, унга кўра, алоҳида руҳий ҳолатга эришиш Будда номини зикр қилиш орқали муяссар бўлади. XIII асрда асосчиси Хонэн (1133-1212) бўлган «соф ер» деб аталган мактаб ривож топди. Бу мазҳабнинг вакиллари «ифлос ердан» фарқли ўлароқ, «соф ер» мавжудлигини ташвиқ қилдилар. Башарият дунёси ва бошқа барча дунёлар «8 дўзаҳ» дан тортиб «илоҳий доира»гача ўзларида «ифлос ер»ни мужассам этадилар. Аммо ҳукмдори Будда Амида бўлган «соф ер» мавжудки, у инсониятга нажот беришга қасам ичган. Дил нурланишига «Наму Амида буцу» - «О, Будда Амида!» алқовини ўқиш воситасида эришиш мумкин. «Соф ер» мактабининг бошқа бир вакили Синран (1173-1282) нинг тан олишича, башарият дунёси ва кишилар ўзларининг табиий эҳтиросларига шунчалик ботиб қолганларки, мустақил равишда улардан қутилишнинг ҳеч қандай иложи йўқ. Руҳий амалиёт алқов асосига қурилган бўлиб, ахлоқий сифатлар Будда Амиданинг қудратига ишонч билдириш орқали амалга ошади. Сингон мазҳабига Кукай (774-835) томонидан асос солинган. Унинг таълимотига кўра, ҳар бир инсон ҳаётлик чоғидаёқ Буддага айланиши мумкин. Бунга шундай лаҳзада эришиладики, ушбу мактаб мухлиси руҳий тараққиёт жараёнида Фазога тортилиб, Будда сиймосини билиш орқали Коинот билан қўшилиб кетиш даражасига эришади. Нитэрэн мазҳаби буддавийликнинг бошқа мактабларига нисбатан муросасиз эканлиги билан ажралиб турар эди. Унинг асосчиси Нитэрэн (1222-1282) ўзини Японияга ички бало-қазолардан ва ташқи таҳдидлардан

қутилиш чорасини кўрсата оладиган Ботхисаттва тимсолида гавдаланган шахс деб эълон қилди. Ушбу мактабга хос хусусият Икинэн қоидаси бўлиб, унга биноан киши тафаккури ҳар бир лаҳзада бутун дунёни акс эттиради. Яъни киши ақли бир зумда бутун борлиқни қамраб ола олади. Шундай руҳий амалиёт тавсия этилдики, унга биноан «Баркамол ҳақиқат бўлган Нилуфарга шон-шарафлар» алқовини айтиш лозим эди. Бу эса гўё дуо қилаётган шахсни дилини нурлантириб, уни бутун табиат билан бирлашиб кетишига олиб келиши мумкин эди. Дзэн буддавийлик . Японияга дзэн XI асрда кириб келиб, XII асрда гуллаб яшнади. Япониянинг дзэн будаввийлиги доирасида икки асосий йўналиш шаклланди- «риндзай-дзэн» ва «сото-дзэн» (хитойча мактаблар бўлган «мин- цзи» ва «тян-тун» номларидан олинган). Риндзай-дзэн . Мактаб асосчиси Энсай (1141-1215) эди. Бу йўналиш узоқ вақт маданий-эстетик анъанани акс эттирди. Риндзай-дзэнни фалсафий- диний анъана сифатида Хакуин (1685-1769) шакллантирди. Унинг асосий қоидалари қуйидагича эди: воқейлик ўз бутунлигида бўлинмасдир; пировард ҳақиқатни бирор асосий (концептуал) фикрга мувофиқ билиб бўлмайди; бир нарсани шахсий ва ташқидагича бўлиш азоб-уқубатга олиб келади; инсон имкониятдаги Будда бўлиб, ҳақиқатни қабул қилишга қодир, бунинг воситаси эса медитациядир. Хакуин мавжуд каонларни тизимга солиб, ўзиникини ҳам бунёд этди. Бунга мисол тариқасида унинг каони бўлган – «битта кафт қандай овоз чиқаради?» деган ифодани келтириш мумкин. Соғлом фикрга қарама - қарши бўлган бундай савол ва унга формал мантиқ нуқтаи назаридан жавоб бериб бўлмаслиги гангитиб қўядиган даражада кучли таассурот туғдиради. Бундай ҳолатдан чиқиб кетишнинг йўли ўз-ўзини табиатини кўриш – « Каншо » воситасида, яъни юракни бирдан ёришиб кетиши – сатори орқали амалга ошади. Сото-дзэн . Бу анъананинг асосчиси Догэн (1200-1253) таълим берадики, барча кишилар ўзларида Будда табиатини олиб юрадилар. Аммо бу нарса урф-одатлар ва хурофотлар туфайли бузилади. Будданинг табиатини амалга ошириш учун диний ва таркидунёчилик амалиётидан воз кечиш мумкин. Буддавийлик ибодатининг энг яхши воситаси дза-дзэн (ўтирган ҳолатдаги медитация) усулидир. Медитация воқейликни бевосита билиш ҳолатини касб этишга ёрдам беради. У ички руҳий ором ва хотиржамликни вужудга

келтиришга, диққат-эътиборни ва мувозанатни сақлаш учун жуда муҳимдир. Ёришиб кетган онгга эришиш чоғида инсон ўзини илгариги кутилгандан кўра бошқачароқ ҳис қила бошлайди, ички сабаб натижасида ўзини ифода қилиш юз берадики, унинг воситасида Будда табиатини идрок эта бошлайди. Будда табиати табиий ва ўз-ўзидан намоён бўлади, у бирор бир амал ёки омил, масалан, дзэн боғидаги бир гулда ифодаланиши мумкин. Санъатни дзэнча тушуниш ана шундай табиий ва бевосита ўзини ифода қилишга асосланади. Буддавийликнинг пировард мақсади Будда онги бўлган соф тафаккурни тушунишдагина эмас, балки у билан боғлиқ бўлган дунёга ҳеч қандай қайду- шартсиз қараш муносабатида ҳамдир. Бошқа буддавийлик мактаблари сингари дзэн хайрли ишларни эълон қилибгина қолмасдан, уларни амалга оширишга чақиради ва шундай усулларни тавсия этадики, уларнинг ёрдамида инсон хайрли ва шарафли ишни табиий хусусият сифатида қабул қилади. Янги конфуцийчилик . Конфуцийчилик Японияга III асрнинг иккинчи ярмида кириб келди. Махсус ўқув юртлари пайдо бўлдики, уларда император хонадонининг шаҳзодалари ва аслзодалар вакилларига конфуцийчилик асослари ўқитила бошланди. Япон конфуцийчилиги фалсафасининг асосий тушунчалари «ри» (хитойча «ли» ), «ки» (хитойча «ци» ), «ин» – «е» (хитойча «ин» - «янь» , «гогё» ) – беш табиат унсури кабилар эди. Ўрта асрларда янги конфуцийчиликнинг джусианлик ва ванянминизмча шакли кенг ёйилди. Чжусианлик . Чжусианлик мактабларининг биринчиларидан бири бўлган Сюси Гакуха нинг асосчиси Фудзивара Сэйка (1561- 1619) чжусианликни, айниқса «исмларни бўлиш» ҳақидаги таълимотни - яъни жамиятни «қуйи ва юқори табақалар» га бўлишни маҳаллий шароитларга мослаштирди. Чжусианликни япон ақидалари билан мувофиқлаштиришга ҳаракат қилиб, у шундай шиорни олдинга ташладики, синтоистик худолар япон императорлари ва уларнинг авлодларида ўз ифодаларини топганлар. Хаяси Радзан (1583-1657) - Фудзивара Сэйканинг шогирди бўлиб конфуцийчиликни ҳукмрон доираларнинг мафкураси сифатида шакллантиришга катта ҳисса қўшди. Унинг борлиқ ҳақидаги қарашлари қуйидаги қоидаларга таянади: - ри – бу «буюк ҳудуд»дир; ки - бу ин ва е дир, ри ва ки бир-биридан ажралмасдир, бешта доимий нарса-бу ри дир, беш биринчи ибтидо-бу ки дир. Радзан давлатни келиб чиқишини шундай талқин қилдики, унга биноан «одамлар бир бирини фарқига бормай бир жойда яшаш» каби жоҳиллик ҳолатидан ривожланган жамият сари ҳаракат қилиши

натижасида вужудга келгандир. У буддавийликни дунёдан юз ўгиришга чақирганлиги учун кескин танқид қилди. «Буддавийлик, - деб ёзган эди Радзан, - тоғлар, дарёлар, ерни фоний тасаввур қилиб, инсоний ахлоқни шаффоф деб фараз этиш билан пировардида ҳаммани бурч ҳис-туйғусидан маҳрум этди. Хўжайин ўз қиролини тарк этади, ота ўз ўғлини ташлаб қўяди, ва шундай тарзда ҳамма Йўл қидиради» 5 . У синтоизмни буддавийликдан тозалаш тарафдори бўлиб чиқди. У конфуцийчилик қотишмаси бўлган синтони ишлаб чиқди ва «Бизнинг империя-худолар мамлакати» деган шиорни ташвиқ қилди. Киотча «Ямадзака» мактаби . Мактаб асосчиси Ямадзака Ансай (1616- 1682) сунн ва синтоизм мактаби таълимотини синтез қилган Суй-Синто мактабига асос солди. Дунёнинг тузилиши ҳақидаги ўз таълимотида файласуф ин ва е ни, ҳамда беш биринчи ибтидони самовий илоҳларнинг етти авлодига тақсим қилиб чиқади: - биринчи авлод - дунёнинг ягона ки илоҳи, иккинчидан олтинчигача – сув, олов, дарахт, металл ва ер авлоди, еттинчи авлод-бу ин ва е илоҳидир. Киот мактабининг иккинчи намояндаси Асами Кэйсан таъкидлашича, чжусианлик – Коинот ҳақиқатидир. Унинг таъкидлашича, ри ақлий ҳодиса бўлиб, киши ақлига айниятдадир. Дунё шундай тузилганки, доимийлик ва ўзгарувчанлик унга хосдир. Доимийлик бу - ри бўлиб, ўзгарувчанлик – бу ки дир. XVIII асрнинг кўзга кўринган мутафаккири табиатшунос ва файласуф Канберра Эккен (1630-1714) эди. Умуман чжусианликни қўллаган ҳолда, у сун мактабига, энг аввало унга буддавийлик таъсир қилганлиги учун танқидий муносабатда бўлди. Чжусианлик таълимотидаги лининг бирламчилиги ва ци нинг иккиламчилиги ҳақидаги таълимотдан фарқли ўлароқ, у шундай таълим берадики, ри ва ки - бу «бир ва икки, икки ва бир» дир. Ки бу рининг вазифасидир, ри – ки ни олиб юрувчидир. Ри ва ки қисмларга бўлинмайдилар. Эккен чжусианликнинг билимларнинг бирламчилиги ва фаолиятнинг иккиламчилиги ҳақидаги қарашларига қўшилади. Агар билим тўғри ва ишончли бўлса, унда амалиёт ҳам муваффақиятли бўлади. Аммо у шу билан бирга ёзадики, ҳақиқат манбаи қадимги китобларда эмас, балки табиатнинг ўзидадир. У тажрибага асосланган билимни мумтоз китоблардан юқори қўяди. Унинг фикрича, инсоннинг руҳий нурланиши жараёни унинг ўзидан бошланади. Қачонки, киши ҳаётга бўлган қизиқишни йўқотмаган ҳолда, 5 Қаранг: Нагата Хароси. История философской мысли Японии. 104-б.

билим олишга бел боғласа ва ўз дунёқарашини кенгайтирса, ўшандагина ашёларни моҳиятини тушуниб етади. Эккен Токугава режимига нисбатан мухолифатда бўлиб, инсонпарвар маърифатли жамият ҳақида орзу қилар эди. Бошқа табақаларга нисбатан деҳқонларни юқори қўяр эди. Халқнинг кайфиятига ҳамдардлик билдриб, у маорифга катта умидлар билан боқар эди. Муро Кюсо (1658-1734) XVIII асрнинг яна бир машҳур чжусианчиси эди. У буддавийлик, синтоистик мистика, ҳамда туғма билимлар ҳақидаги Ван Янмин тарафдорларининг қарашларини танқид қилди. Ри нинг бирламчилиги ва ки нинг иккиламчилиги ҳақидаги таълимотдан келиб чиқиб, у ри ни Бутунни ашёнинг айрим қисмларига нисбатан рамзи деб ҳисоблади – масалан, йилнинг ойларга бўлган нисбатидек. Ашёларнинг сонсиз - саноқсиз кўплигида ўша Буюк ҳудуднинг моҳияти мавжуддир, холос. Билиш назариясида файласуф тажрибага асосланган билимнинг муҳим ўрнини тан олади. Ўзининг сиёсий қарашларида Кюсо ҳукмдор билан халқ ўртасидаги ижтимоий шартнома ғоясини олдинга сурди: - «Халқ ва мен (хўжайин) ҳар бири ўзгачадир; халқ менинг олдимга келиб мендан иш сўрайди, мен эса иш билан таъминлашга ваъда бераман, шунинг учун халқ мени ҳурмат қилади ва мени хўжайин деб билади; хўжайин бўлганим учун мен халқ фаровонлиги йўлида хизмат қиламан ва бу билан ўз вазифамни бажараман. Хўжайиннинг бурчи халқ фаровонлиги учун ёрдам беришдир» 6 . Араи Хакусяки (1657-1725) бакуфу ҳукуматининг мафкурачиси эди. У чжусианлик ақидасидан бўлиб, тарихий ҳодисаларни тадқиқ қилишда ўз усулини яратди. У тарихий даврларни алоҳида кўрсатишга ҳаракат қилиб, воқеаларни ахлоқий баҳолаш билангина чегараланмади. У тарих воқеаларни баён қилишда ҳудудий-ёдгорликлар қоидасидан ҳам юз ўгирди. Унинг учун тарих сиёсий тарих бўлиб, унинг асосида ҳокимият учун кураш ётади. Хакусяки « Худолар даври » нинг ақлий талқинини бошлаб берди. Мумтоз ёдгорликларга таянган ҳолда у шуни аниқладики, «худолар даври» аслида Чжоу (Эр.ол. XI - 25 йй.) сулоласи ҳукмронлик қилган даврга тўғри келади. Шу билан биргаликда у худолар фаолиятини инсонлар фаолияти сифатида талқин қилиб, шуни таъкидлайдики, худо барча кишилар ҳурмат қиладиган инсоннинг метафизик сиймосидир. Хокусяки табиатшунослик фанларини христианликдан ажратган ҳолда Ғарбни ўрганишни бошлаб берди. 6 Ўша ерда.

Ванянминчилик. Японияда чжусианчиликка нисбатан мухолифатда бўлган марказга оёмэйгакуха мактаби бўлган Ван Янмин мактаби гавдаланди. Бу мактабнинг асосчиси Накаэ Тодзю (1608-1648) эди. Унинг таълимоти бўлган «Юрак ҳақидаги илм» оддий одамнинг донишманд томон интилиш йўли сифатида талқин қилинади. Инсон барча ашёларнинг меъёри, унинг юраги эса кичик андозадаги Коинот каби ифодаланади. Ҳар бир инсон ташқи омиллар билан эмас, балки ахлоқий ҳис-туйғу воситасида иш тутиши лозим. Ахлоқий ҳақиқатларни тушуниш интуитив равишда чуқур тафаккурга ғарқ бўлиш ва туғма табиий билим бўлган рёти орқали амалга ошади. Кумадзава Бандзан (1616-1691) ванянминчиликнинг энг йирик вакилларидан биридир. Ванянмин ғоялари билан бир қаторда у Чжу Сининг ғояси бўлган инсон иллатларини тузатиш учун ашёларнинг биринчи табиатини тушуниб етиш зарурлигини қабул қилди. «Ибтидодаги табиат» (Чжу Си) ва «инсон қалби» (Ван Янмин) дунёнинг тузилишини манбаи сифатида Бандзан таълимоти асосида ётган бўлиб, « Буюк бўшлиқ » билан айниятда ҳисобланади. Инсонда « юрак » қандай жойлашган бўлса, дунёда одам ҳам худди шундай жойни эгаллайди. Бандзан ўз диний таълимотини ишлаб чиқди. У янминча «қалб назарияси»ни қадимги матнлар, ҳамда «Худоларнинг йўли» ҳақидаги синтоистик таълимот билан боғлади. Унинг диний таълимотининг мақсади «Япония сувлари ва ерларига» қўлласа бўладиган «Буюк бўшлиқнинг илоҳий йўли» ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқиш эди. Сато Инсай (1772-1859) XVIII аср охиридаги Ван Янмин мактабининг вакили эди. Унинг таъкидлашича, инсон ахлоқи қонунлари (« Рин-Ри ») ва табиат ашёлари қонунлари (« Буцу-Ри ») да ҳам айнан бир ри нинг ўзи мавжуддир. Табиат ашёларининг қонунлари ўз моҳиятини инсон ахлоқи қонунлари ҳақидаги фанда очиб беради. Инсай фикрича, подшоларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда ҳар бир табақанинг қисматини Осмон белгилаб берган. Сўнгги феодализм давридаги фалсафий йўналишлар . Чжусианлик ва ванянминчилик ўртасидаги қарама-қаршилик бевосита қадимги матнлардан келиб чиқиш заруриятини туғдиради. Хитойдан кириб келган қадимги даврларга сиғиниш Японияда икки йўналишни - Хитой ўтмишига сиғиниш ва қадимги Япония маданиятига сиғинишни шарт қилиб қўйди. «Қадимги фан мактаби» - Когакуха . Самурайчиликнинг назариётчиси, «Бусидо» (жангчилик йўллари) таълимотининг асосчиларидан бири Ямагато Соко (1622-1685) «қадимги фан» нуқтаи назарига биринчи бўлиб қадам

қўйди. У чжусианлик метафизикаси бўлган ри ва « туғма билимлар » ҳақидаги Ван Янмин таълимотини рад этиб, конфуцийчиликнинг мумтоз ахлоқига , самурайликнинг табақавий афзаллиги воситаси бўлган ва улар орасидаги муҳитда ҳукм сурган мавжуд тартибларни рағбатлантирувчи ҳатти - ҳаракат меъёрлари сифатида намоён бўладиган расм - русумлар ҳақидаги таълимотга қайтишни тарғиб қилди. Соко «олижаноб кишининг йўллари» ҳақидаги ўзининг таълимотини қуйидагича баён қилди: «олижаноб кишининг, олижаноб эрнинг иши - ўзини назорат қила билишдир. Хўжайинга эга бўлгач, қонунларда айтилганидек унга охиригача содиқ қолишдир. Ўзи одамлар билан шундай муносабатда бўлиши керакки, ота билан ўғил, акалар билан укалар, эр билан хотин ўртасидаги муносабатлар қонун-қоидасини бузмаслиги лозим… Деҳқонлар, ҳунармандлар ва савдогарларнинг бўш вақтлари йўқлиги туфайли ўз ҳаётлари давомида ушбу йўлни идрок қила олмайдилар. «Олижаноб эр» деҳқонлар, савдогарлар ва ҳунармандлар шуғулланадиган ишлар даражасигача паст кетмасдан, ўзини фақат ушбу йўлга бағишлаши лозим ва бу уч табақадан қайси бири жорий қоидаларни бузса, дарҳол уни жазолаб, бу иши билан Осмон томонидан ўрнатилган, Осмон остидаги маконда жорий қилинган адолатли ҳатти-ҳаракат қоидаларини қўллаб қўлтиқлаши зарур». Соко биринчилардан бўлиб Хитой тўғрисидаги хомхаёлдан қутила бошлади ва «Ўрта империя» (дунёнинг маркази) деб Хитойни эмас, балки Японияни атай бошлади. Ито Дзинсай (1627-1705) «Қадимги фан мактаби»нинг бошқа бир вакили эди. Дзинсай ўз метафизикасида «Ўзгаришлар китоби»га, ахлоқда эса – Конфуций таълимотини тушунтирувчи Мен-цзы китобига таянди. Чжусианлик таълимотининг ри нинг бирламчилиги ва ки нинг иккиламчилиги ҳақидаги ақидасини рад этиб, у барча ҳодисаларнинг мавжудлигини ягона ки ни қабул қилишдан келиб чиқади. Дзинсай метазифик ахлоқдан тажрибавий ахлоққа ўтиб, инсонпарварлик, бурч, расм-русум ва донишмандликни биринчи сабаб номи деб эмас, балки ахлоқий хайрли иш сифатида қараб чиқади. Огю Сорай (1668-1728) Чжу Си ва Ван Янмин таълимотини рад этиб таъкидлайдики, Йўл, яъни умумий ҳақиқат ёки Конфуций таълимоти – бу биринчи ҳукмдорлар йўлидир. У қуйидагиларни ёзади: «Биринчи ҳукмдорлар ёрқин ақл ва чуқур билимлар орқали Осмонлар иродасини тушуниб, Осмон остидагилар устидан ҳукмронлик қила бошладилар. Улар қалбида Осмон остида келиштириш тартибини жорий қилиш бурчи туғилди. Улар ўзларининг барча маънавий қувватларини тўплаб, ақлларини чархлаб, Йўлга

асос солдилар» 7 . Кейинчалик Осмон остидаги сарзаминда барча ушбу Йўлдан бордилар. «Оқиллар», яъни биринчи ҳукмдорлар оддий одамлар ва кейинги келадиган олим эрларга насиб этмайдиган олий билимларни тушуниб етдилар. Улар – инсон ва ақлнинг олий даражадаги мужассамлашганлиги бўлиб, ҳақиқатнинг муқаддас билимига ва пайғамбарлар ваҳийсига эгадирлар. «Миллий фан мактаби» – Кокугаку . Хитой матнларига асосланган «Қадимги фан мактаби»дан фарқли ўлароқ, Миллий фан мактаби япон манбаларига таянар эди. Унинг вакилларига хос хусусият конфуцийчилик ва буддавийликдан олдинги замонларни кўкка кўтариб, шу асосда Япониянинг алоҳида тарихий ўрнини кўрсатиш эди. Камо Мобути (1697-1769) «Тикланган миллий фан мактаби» нинг асосчиси ҳисобланади. У Осмоний худолар йўли бўлган – аждодлар йўлини таназзулга олиб келган, ташқаридан келтирилган бегона ғоялар бўлган конфуцийчилик ва буддавийликка қарши чиқди. Мабути «айёрлиги бўлмаган», «авом халқ» жамияти бўлган табиий табиатга мувофиқ келадиган жамиятни орзу қилди. Мотоори Наринага (1730-1801) таълимоти « Миллий фан мактаби » нинг чўққиси ҳисобланади. У конфуцийчилик ва буддавийликни изчил равишда танқид қилди. Наринага табиий ахлоқ тарафдори бўлиб, шуни таъкидладики, «ҳар бир одам шундай яшаш йўлини яратадики, ўзини ҳеч нарсадан камситмай яшайди ёки ўзида мутадилликка эришишга одатланади». Унинг фикрича, дунёда юз бераётган барча ҳодисалар –яхши ва ёмонга бўлинадиган худоларнинг фаолиятидир. Барча ёмон нарсаларнинг сабаби бахтсизлик келтирувчи худолардир. Бундай нуқтаи назари билан у «инсонга унинг хизматига яраша мукофот бериш ёки жазолаш» ҳақидаги буддавийча - конфуцианча тасаввурларга қарши чиқди. Наринага биринчилардан бўлиб, Япониянинг алоҳида ўрнини асослаб беришга ҳаракат қилди. «4 денгиз ва дунёнинг 4 томонини кузатиб турувчи Аматэрасу худоси» айнан Японияда туғилишни ирода этган. Шунинг учун бу мамлакат қолган кўплаб давлатларнинг бошлиғи бўлиб, император авлоди эса ушбу дунёни ёритиб туради» 8 . Наринага қўшимча далиллар ҳам келтиради, масалан, Япониядаги гурунч энг яхшидир, Япония озиқ-овқатга жуда бой бўлиб, бошқа мамлакатлардан мол келтиришга ҳам эҳтиёжи йўқ ва 7 Ўша ерда, 203 -б. 8 Ўша ерда, 229 -б.

ҳоказо. Хитойни эмас, айнан Японияни Наринага «ўртадаги», яъни маърифатли давлат деб атаб, бошқа мамлакатларни эса ёввойи ҳисоблайди. «Миллий фан» мактаби мамлакат бўйлаб кенг ёйилиб «тикланган синтоистчилик» деб ном олган синтоистчиликнинг махсус шаклига замин тайёрлади. «Тикланган синтоистчилик» мактаби – Фукко синто . Илк синтоистчилик мукаммал қоидага эга эмас эди. Кейинчалик синтоистчилик ўз мавжудлигини синто-буддавийлик, синто-конфуцийчилик ёки синто-буддавийлик - конфуцианчилик қотишмаси шаклида давом эттирди. «Тикланган синоистчилик»да синтоистчиликни бир бутун дунёқараш даражасига кўтаришга ҳаракат қилинди. Синтоистчилик фақат самурайчиликнинг мафкураси бўлмай қолди. «Тикланган синтоистчилик» аҳолининг кенг қатламлари ичига кириб бориб, фуқароча бошқарувнинг сулолавий ғояси бўлган сёгунатга қарши қаратилган императорни улуғлаш ҳаракати билан қўшилиб кетди. Бу эса янги марказлашган давлатни шакллантириш ғояси бўлган «қайта тиклаш» ҳаракатининг бошланишидан дарак берар эди. «Европача (ғарбча) фан мактаби» - Ёгаку . Европа сармояси билан бирга Японияга Европа маданияти, христианлик, ғарб фани ва техникаси кириб кела бошлади. Ғарб фанларининг тарафдорлари Ёгаку – «ғарб фанлари мактаби» деган номни олдиларки, унда икки йўналишни ажратиб кўрсатиш мумкин. Баъзи бировлар шундай фикрда эдиларки, фақат ташқи сиёсат ва миллий мудофаа нуқтаи назаридан зарур бўлган билимларни (жуғрофия, ҳарбий техника) қабул қилиш лозим деб билиб, ғарб фанини «ҳақиқатни» билиш учун қўллашга, яъни дунёқараш соҳасида ундан фойдаланишга қарши чиқдилар. Бошқа бировлар эса, ғарб фани руҳида «ҳақиқатни билиш» мумкин деб ҳисобладилар. Сакума Сёдзан (1181-1864) қуйидагича ёзган эди: «агар биз фақат япон ва хитой донишмандлиги билангина чекланиб қолсак, бизнинг ҳозирги дунёмиз тўла бўлмаган бўлур эди… Янги замонда Ғарбда кашф қилинган кўпсонли фанлар шундай амалий ҳақиқатни ташкил топтирадики, улар билан ўзимизнинг доно таълимотимизни тўлдирсак арзийди». Шу билан бирга у таъкидлайдики, «якка хитой таълимотларигагина таянилса, муқаррар равишда мазмунсиз фикрлашга тушиб қолиш мумкин, фақат ғарб фанининг ўзи билан эса, ахлоқ ва бурчни идрок этиш мумкин эмас». Унинг дунёқараши қуйидаги шеърда ифодаланган эди: «Шарқ ахлоқи, ғарб маҳорати,

Икки йўл, бир-бири билан туташиб, ҳар бири иккинчисини тўлдириб, доира ташкил этади» 9 . Унинг замондоши Хасимо Санай шунга ўхшаш шиорни ифодалади – техника ва фанни биз улардан оламиз, ахлоқ ва содиқлик эса ўзимизда бор. Ғарб билимлари ва қадриятларининг кириб келишига аксил амал сифатида Японияда, бир томондан, «миллий фан мактаби» кўринишидаги миллатчилик таълимоти ва «Ажнабийларни қувиб чиқариш ҳаракати» мафкураси, иккинчидан эса – фалсафада моддиюнчилик тамойиллари ва маърифатпарварлик оқими пайдо бўлди. Ажнабийларни қувиб чиқариш мафкураси . «Ажнабийларни қувиб чиқариш ҳаракати» Европа фани ва маданиятининг ёйилишига қарши аксил амал эди. Унинг назарий асосини Мито мактаби вакиллари бўлган Фузито Юкоку (1774-1826) ва Огаси Тодзуси (1816-1862) ишлаб чиқдилар. Улар чжусианлик таълимотидаги «исмларни бўлиш» ҳақидаги ақидадан келиб чиқдиларки, унга биноан барча мамлакатлар маърифатли ва ёввойига бўлинар эдилар. «Шарқ бу илоҳий нур макони бўлиб, у ердан қуёш пайдо бўлгандир. Бизнинг муқаддас еримиз эса Осмон остидаги сарзамин бошидадир» 10 , - деб ёзган эди Огаси Тодзуси. Унинг фикрича, Дунё тузилишининг ҳақиқати бўлган ри ни «ғарб фани» воситаси орқали билиб бўлмайди. Моддиюнча мактаблар . Андо Сеёки (1703-1762) моддиюнча тамойилда фикр қилувчи файласуф бўлиб конфуцийчиларни шунинг учун танқид қилдики, улар барча инсонларга тааллуқли бўлган бутун дунёни ўзлариники қилиб олдилар; буддавийлик ақидасидагиларни эса, табиат руҳини Будда руҳи ва «халқ руҳи»дан ажратганликлари, ҳамда эркаклар ва аёлларнинг табиий бирлигига қарама - қарши бўлган уйланмасликка аҳд қилганликлари учун танқид қилди. Сеёки янги конфуцийчиликнинг «ҳудудсиз идеал ибтидо» ҳақидаги ғояларини ҳам рад этди. Табиатнинг ҳақиқий қонуни сифатида «узлуксиз шаклланиш»ни, яъни беш моддий унсурлардан таркиб топган, ўз-ўзича ҳаракат қилувчи Коинотни тан олди. Сеёки деҳқонлар мафкурасининг вакили бўлиб, инсонларнинг туғма нобаробарлиги ғоясини рад этди. Ижтимоий муаммолар ечимини у «инсонни табиий ҳолатига қайтиши»да кўрдики, бу тушунча остида кишини киши томонидан ишлатмайдиган деҳқончилик назарда тутилар эди. 9 Қ аранг: Н.Хироси. история философской мысли Японии. 125-б. 10 Ўша ерда, 116-б.

Ямагато Банто (1761-1801) «Европача фанлар» таъсири остида анъанавий табиат фалсафасидан қутилди. Дунё тузилишини ва табиатни тушунишда ягона тўғри қараш сифатида у «ғарб фанлари»ни, яъни тажриба ва тадқиқотларга таянадиган табиатшуносликни тан олди. Гелиоцентрик системага асосланган илмий табиатшунослик космологияси нуқтаи назаридан у шарқдаги табиатга афсонавий қарашлар билан боғлиқ бўлган хурофот, ҳамда конфуцийчилик ва буддавийликни танқид остига олди. Бу танқидни у «руҳларни инкор этиш»гача, яъни худога ишонмасликкача олиб борди. Ямагато Банто моддиюнча қарашга Европа табиатшунослиги асосида етиб келган биринчи Япония мутафаккири эди. Шу билан бирга илмий табиатшуносликка асосланган унинг моддиюнча дунёқараши конфуцйичилик ахлоқи билан уйғунлашган эди.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Ўрта асрлар ва янги даврда ғарб фалсафаси ривожининг асосий босқичлари

Фалсафа тарихи. Фалсафанинг келиб чиқиши

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари

Ижтимоий фалсафа тараккиётининг асосий даврлари