Гносеологиянинг ривожланиш тарихи

Гносеологиянинг ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Гносеологиянинг ривожланиш тарихи Режа: 1. Энг қадимги тасаввурлар . 2. Қадимги софистлар 3. Ўрта аср файласуфлари таълимотида гносеология муаммолари .

Энг қадимги тасаввурлар. Билиш ва уни ўрганиш бир марта ва узил-кесил белгилаб қўйилган ўзгармас жараён эмас, балки муайян қонунлар асосида мувофиқ домий ривожланувчи ҳодисадир. Унинг илдизлари қадимги фалсафага бориб тақалади. Билим ўз ривожланиш босқичларининг ҳар бирида билиш тарихининг қисқача тавсифи, инсон фаолияти барча шаклларининг, шу жумладан ва энг аввало ҳиссиймоддий фаолият (амалиёт)нинг асосий моҳиятидир. Антик фалсафа, айниқса қадимги юнон фалсафасида (мил. ав. VI аср – милодий II аср) билим ва фикрнинг ўзаро нисбати, билим ва предметнинг ўзаро мослиги ҳақидаги ҳақиқат ва янглишишлар, билиш методи сифатидаги диалектика ҳақидаги теран ғоялар таърифланган. Масалан, Гераклит ҳамма нарса оқиши, ҳамма нарса ўзгариши ва ҳамма нарса ўз қарама-қаршилигига ўтиши, бироқ ҳамма нарса ўз ҳолича эмас, балки борлиқ ва билишга хос бўлган «ягона донишманд» қонунларига бўйсуниб оқиши ҳақидаги ғояни илгари сурган. Ҳар бир алоҳида предметнинг табиатини билиш учун умумий қонунни татбиқ эта олиш лозим. Шу сабабли Гераклит «ҳамма нарсалар ҳақидаги ягона билим»ни кўп билимлиликдан устун қўяди. Тафаккур қобилияти барча одамларга хослигидан келиб чиқиб у инсон логоси, субъектив логос (яъни билиш) объектив логос билан мос тушиш имкониятига эга, деб ҳисоблайди. Элейлик Зенон амалдаги ҳаракатни тушунчалар мантиқида ифодалашга ҳаракат қилади, шу муносабат билан у ҳаракатни тафаккурга уриниш чоғида юзага келувчи қарама-қаршиликлар (апориялар)ни таҳлил қилади. Зеноннинг машҳур апориялари («Дихотомия», «Ахилл», «Камон ўқи» ва «Стадий») ҳозирги замон фани учун ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Қадимги софистлар – Протагор, Горгий ва бошқалар гносеология ва диалектик тафаккур тарихида ўчмас из қолдирди. Улар қарамақаршиликларга тўла, ҳақиқатга чанқоқ инсон тафаккурини фаол ҳаракатга келтирди. Қадимги софистика нақадар субъектив, «сўз

ўйинлари»га тўла бўлмасин, айрим оқилона жиҳатларга ҳам эга эди. Уларнинг қаторига ўз ҳолича тафаккурни онгли тадқиқ этиш; унинг кучи, қарама-қаршиликлари ва одатдаги хатоларини тушуниш; тафаккурнинг ҳаракатчанлиги ва мослашувчанлигини ривожлантириш, унга диалектик тус беришга интилиш; билишда субъектнинг фаол ролини қайд этиш; билиш жараёнида сўз, тил имкониятларини таҳлил қилишни киритиш мумкин. Суқрот билишнинг ҳар тасаввурлар, тушунчаларни таққослаш, таърифлаш ва қисмларга ажратиш жараёнида ҳақиқатга эришиш сифатидаги диалектик табиатини биринчи ўринга қўйди. Бунда у билиш ва ахлоқ, метод ва ахлоқийликнинг узвий алоқасини қайд этди. Ҳар хил тушунчалар (яхшилик, донишмандлик, адолат ва ҳ.к.)нинг ахлоқий мазмунини муҳокама қилар экан, Суқрот, Аристотелнинг сўзларига кўра, индуктив далиллардан биринчи бўлиб фойдаланиб, умумий таърифлар бера бошлади. Фалсафа тарихида Суқротнинг муҳим хизмати шундаки, унинг амалиётида диалог ҳақиқатнинг тагига етишнинг асосий методига айланди. Илк мутафаккирлар ўз таълимотларининг асосий тамйилларини узил-кесил деб илгари сурган бўлсалар, Суқрот мумкин бўлган барча нуқтаи назарларнинг бирортасига ҳам олдиндан қўшилмасдан уларни танқидий таҳлил қилишга уринди. Суқротнинг антидогматизми, хусусан, у ижобий билимга эгаликка даъволардан воз кечганида ифодаланади; шу туфайли у файласуфни донишмандликдан сабоқ берувчи деб эмас, балки бошқаларда ҳақиқатга интилишни уйғотишга қодир инсон деб ҳисоблаган. Платон фалсафасининг оқилона мазмунини, мунозарага киришиш санъати ташкил этади. У борлиқ қарама-қаршиликлардан иборат, у ягона ва кўп сонли, абадий ва ўткинчи, ўзгармас ва ўзгарувчан, турғун ва ҳаракатда деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, қарама-қаршилик жонда мулоҳаза юритишга рағбатнинг зарурий шарти, билишнинг муҳим тамойилидирдир. Элеатлар ва софистларга эргашиб, Платон фикрни (ишончли бўлмаган, кўпинча субъектив тасаввурларни) ҳақиқий билимдан фарқлаган. Фикрни у фараз ва ишончга ажратган ва предметини маънавий моҳиятлар ташкил

этувчи билимдан фарқли ўлароқ, фикрни ҳиссий нарсалар қаторига киритган. Платон гносеологиясида тафаккур фаолиятининг сифат жиҳатидан ҳар хил икки даражаси – тегишли равишда чекли ва чексизга қараб мўлжал олувчи идрок ва ақл ҳақидаги ғоя мавжуд. Платон донишмандлик сари элтувчи ва файласуфни тарбиялаш учун зарур бўлган санъатлар ва фанлар тизимини белгилашга ҳаракат қилар экан, унинг қаршисида билимларни бериш муаммоси ҳам кўндаланг бўлган. «Давлат» асарида фанлар иерархияси ва билим типлари берилган: дунёнинг ботиний ва зоҳирийга ажратилиши билим ва тасаввур ўртасидаги фарққа мос тушади. Ботиний, ақл билан англаб етилувчи дунёда фақат тафаккур йўли билан англаш мумкин бўлган «ҳамма нарсанинг асоссиз негизи» (ноэсис) ва мулоҳаза юритиш йўли билан ўрганиш мумкин бўлган жабҳа (дианойя) фарқланади. Фанлар иерархиясининг чўққисида дастлабки асосни ўрганиш имконини берувчи математика ва диалектика туради. Тасаввур жабҳаси барча зоҳирий нарсалар – жонли ва жонсиз, табиий мавжуд ва одамлар томонидан яратилган нарсаларни қамраб олади; тасаввурларни билим даражасига кўтариш лозим. Платоннинг билим назарияси учун билимнинг тўрт типи: ном, таъриф, тасвир ва соф билим айниқса муҳимдир; 5-босқич – ҳақиқий борлиқ. Дастлабки уч босқичда биронбир барқарор унсур йўқ, бироқ уларнинг бирортасини ҳам рад этиш мумкин эмас; фақат бир босқичдан иккинчи босқичга аста-секин юксалиш, номни таъриф билан ўзаро текшириш ва ҳоказолар ҳақиқий билимга эришиш имконини беради, бироқ уни ёзма тарзда қайд этиш доим бирон-бир жиҳатдан номукаммал ва ишончсиз бўлади. Аристотель ўзи яратган мантиқда билишнинг муҳим органи (қуроли, асбоби)ни кўрган. Унинг мантиқи икки ёқлама хусусиятга эга: у билимни таҳлил қилишга нисбатан формал ёндашувга асос солди, бироқ айни вақтда Аристотель объект билан мос тушувчи янги билимга эришиш йўлларини аниқлашга ҳаракат қилди. У ўз мантиқини фақат формал мантиқ доирасидан четга чиқаришга уринди, мазмунли мантиқ ва диалектика масаласини кун

тартибига қўйди. Аристотель мантиқи ва гносеологияси борлиқ ҳақидаги таълимот, ҳақиқат концепцияси билан узвий боғлиқ, чунки билишнинг мантиқий шакллари ва принципларида у борлиқ шакллари ва қонунларини кўрган. Аристотель ақлнинг кучига бўлган ишончни намойиш этиб ва билимнинг объектив ҳақиқийлигини қайд этиб, унга қўйиладиган айрим методологик талабларни, чунончи: ҳодисаларни уларнинг ўзгаришига боғлаб ўрганиш лозимлигини, ягонанинг иккиланиши нафақат объектив дунё қонуни, балки билиш қонуни ҳам эканлигини, сабабият принципини таърифлаб берди. Аристотель фикрига кўра, барча одамлар табиатан билимга интилади. У яратган билиш назариясининг хусусияти ҳақиқий, ҳиссий идрок этилувчи дунё билан белгиланади. Ўз билиш назариясида Аристотель субъектга боғлиқ бўлмаган объектив борлиқнинг мавжудлиги ҳақидаги тасаввурдан келиб чиқади. Инсон ташқи дунё предметларининг инъикосини ҳис этишини Аристотель Платон фарқлаган ботиний фикр ва ақлга мувофиқ билимга қарши қўяди. Бу ғояга мувофиқ ҳиссий тажриба билишнинг манбаи ҳисобланади, сезиш эса онгга боғлиқ бўлмаган идрок этиш предметини назарда тутади. Шундай қилиб, Аристотелда билишнинг предметини борлиқ ташкил этади. Тажриба асоси – ҳис-туйғулар, хотира ва одатларда. Ҳар қандай билим сезишдан бошланади. Ақл эса айримда умумийни кўради. Барча нарсалар ўзгарувчан хусусиятга эга бўлгани туфайли илмий билимни фақат сезги ва идрок ёрдамида олиш мумкин эмас. Нарсанинг моҳиятини ёритувчи тушунчалар ҳақиқий илмий билим шакллари ҳисобланади. Аристотелнинг хизматларидан бири шундаки, у софистик усуллар – фақат сохта доноликдан дарак берувчи, билишни хато йўлга бошловчи субъективистик, сохта диалектик тафаккур йўлларининг биринчи муфассал таснифини яратди.

Демокрит сезгиларни билишнинг бош ва асоси деб эътироф этади. У нафақат нарсаларнинг сезгиларга таъсири натижасида юзага келувчи моддий образларини, балки уларнинг ўзидан кўчирилган, инсон танасига ташқи сезги органлари орқали кирувчи нусхаларини кўрди. Бу нусхалар ҳам моддийдир. Улар нарсалардан ажралади, бўш фазода барча томонларга тарқалади ва бизнинг органларимизга етгач, бадандаги тешикчалар орқали танага киради. Агар тешикчалар ўзи орқали ўтувчи нарсаларнинг образларига шакл ва катталик жиҳатидан мос келса, бу образлар сезгида нарсаларнинг ўзига мос тушади. Улар билим негизини ташкил этмайди. Шу боис билиш тўлалигича сезгига боғланиши мумкин эмас. Сезги – билишнинг зарурий манбаи, бироқ билиш учун сезишнинг ўзи кифоя қилмайди. Шундай нарсалар ва нарсаларнинг хоссалари мавжудки, ўта кичкиналиги туфайли уларни сезгилар илғай олмайди. Нарсаларнинг бундай хоссалари фақат ақл билан идрок этилади ва бундай билиш ҳам ҳақиқий бўлиши мумкин. Масалан, биз бўшлиқларни ҳам, барча жисмларда мавжуд атомларни ҳам кўрмаймиз, эшитмаймиз ва ҳис қилмаймиз. Бироқ ақл ёрдамида биз уларнинг амалда мавжудлигига ишонч ҳосил қиламиз. Демокрит «фикрда мавжуд» нарсаларни амалда мавжуд нарсалардан фарқлайди. У: «Ширинлик, аччиқлик, иссиқлик, совуқлик ва ранглилик фақат фикрдагина мавжуд, амалда эса (фақат) атомлар ва бўшлиқ мавжуддир», деб қайд этади. Эпикур сенсуализмни ҳимоя қилади ва ривожлантиради. Биз сезган ҳамма нарса ҳақиқийдир, сезгиларимиз бизни ҳеч қачон алдамайди. Хатолар сезги органларига нотўғри баҳо берилиши натижасида юзага келади: сезги органларининг ўзи хулоса чиқармайди ва шу сабабли хато қилиши мумкин эмас. Ҳатто иллюзиялар, галлюцинациялар ҳам сезгиларнинг янглишлигини исботламайди. Демокритдан фарқли ўлароқ, Эпикур ҳиссий идрокни фан учун эмас, балки «фикр» учун мавжуд бўлган иккинчи даражали нарса деб ҳисобламайди. Мантиқий тафаккурнинг асосий фаолияти – сезгилар индукцияси.

Эпикур атомист Демокритнинг асосий қоидаларини қабул қилиб, ўзи эътироф этувчи Демокритнинг барча табиат ҳодисаларининг сабабий зарурати ҳақидаги таълимоти инсон учун эркинлик мумкин эмас деган хулосаларга олиб бормаслиги кераклигини исботлашга ҳаракат қилади. Зарурат доирасида эркинликка элтувчи йўл кўрсатилиши лозим. Шу фикрга таяниб Эпикур Демокритнинг атомистик назариясини қайта ишлайди. Демокритда атомнинг бўшлиқдаги ҳаракатига ташқи механик таъсир сабаб бўлса, Эпикур бу ҳаракат атомларнинг ички хоссаси – уларнинг оғирлиги билан белгиланади, деб ҳисоблайди. Шу тариқа оғирлик шакл, ўрин ва тартиб билан бир қаторда атомнинг муҳим ички хоссасига айланади. Шундан келиб чиқиб Эпикур атомлар миқдори чексиз, уларнинг шакллари сони эса чеклангандир, чунки атомлар катта оғирликка эга бўлиши мумкин эмас, деб хулоса чиқарган. У атомларнинг ўз-ўзидан ҳаракатланиши ҳақидаги ғояси билан билиш назариясига ўзига хос ҳисса қўшди. Атомнинг оғишини жуда содда талқин қилиб, Эпикур уни инсон эркинлигининг зарурий шарти деб ҳисоблаган. Қадимги гносеологияга тавсиф беришда унда дунёга нисбатан яхлит ёндашув, соф таҳлилнинг йўқлиги, табиатга метафизик ажратиш хослигини қайд этиш лозим. Табиатга барча томонлари бирлиги, ҳодисаларнинг умумий боғланиши ва ривожланиши нуқтаи назаридан қаралган. Бироқ бу ривожланувчи яхлитлик ривожланган назарий тафаккурнинг эмас, балки бевосита кузатиш маҳсули бўлган. Ўрта аср файласуфлари таълимотида гносеология муаммолари. V асрдан XVI асргача Европада диний мафкура ҳукмронлик қилди. Антик фалсафадан фарқли ўлароқ, ўрта асрларнинг тафаккур услуби теоцентрик хусусият касб этди, яъни оламнинг негизи космос эмас, балки Худодир деган қараш шаклланди. Ўрта аср файласуфлари фойдаланган илоҳиёт ғоялари тартибга солувчи функцияни бажарган.

Ўрта аср гносеологияси замирида икки асосий ғоя: ваҳий ғояси креационизмнинг яратилиши ғояси ётади. Унга анъанавийлик ҳам, ретроспективлик ҳам хосдир. Ўрта аср мутафаккирлари билим қанча эски бўлса, у шунча ҳақиқийроқ ва ишончлироқдир, Муқаддас Китобда ўз аксини топган ҳақиқат энг қадимги ҳақиқатдир, деб ҳисоблаганлар. Ўрта аср (XIII аср)нинг энг йирик схоластлари Альберт Больштедский, Фома Аквинский, Дунс Скот, Авлиё Августин, Раймонд Луллийдир. Альберт Больштедский XIII аср ўрталарида илғор фикрли олим бўлган. У табиат ҳақидаги фанларда экспериментал тадқиқотлар ўтказган, фалсафани ҳимоя қилган ва илоҳиётга қарши чиққан. Ўз таълимотида у асосан эски схоластика анъаналарига риоя қилади, Аристотель асарларини ўрганади, шарҳлайди ва улардан фойдаланади, Аристотель илгари сурган ғояларни схоластикага мослаштиришга ҳаракат қилади. Универсалийлар муаммосининг ривожланишига Альберт Больштедскийнинг Ибн Синодан ўзлаштирган ва ғарб схоластикасига киритган ечими кучли таъсир кўрсатади. Бу ечимга кўра универсалиялар уч кўринишда мавжуддир: o улар нарсалар пайдо бўлгунга қадар Худонинг нарсаларга қараб ижод қилувчи ғояси тарзида; o нарсаларда – кўпликда ягона тарзида; o нарсалардан кейин – инсон тафаккурида нарсалар ҳақидаги мавҳум тушунчалар тарзида мавжуд бўлади. Альберт Больштедскийнинг қарашларида эътиқод ва тафаккур ўртасидаги муносабатларда маълум тараққиёт кўзга ташланади. У айрим диний тамойилларни ақл билан тушуниш ва исботлаш мумкин эмаслигини асослашга ҳаракат қилади. Илоҳнинг уч «қиёфаси», Худонинг ўғил ва муқаддас руҳдаги тажассуми ҳамда ўликлар келажакда тирилиши ҳақидаги тамойиллар шулар жумласидандир. Фома Аквинский аверроистларга қарши курашди. У яратган таълимотнинг мақсади аверроизмга соф католицизм нуқтаи назаридан зарба бериш, эътиқод ва тафаккур нафақат бир-биридан фарқ қилиши, балки айни

вақтда бир-бири билан уйғун бирикишини ҳам кўрсатишдан иборат эди. Тафаккур ҳақиқат сари интилиш жараёнида диний ақидалар билан тўқнашиши мумкин. Аверроистларнинг ҳақиқат икки шаклда намоён бўлиши ҳақидаги таълимотига зид ўлароқ, Аквинский икки тамойил ўртасида мавжуд қарама-қаршиликлар доим улардан бири янглиш эканлигини кўрсатади, деб қайд этди. Ҳамонки илоҳий ваҳийда янглиш нарса бўлиши мумкин эмас экан, қарама-қаршиликнинг мавжудлиги эътиқод эмас, балки тафаккур, илоҳиёт эмас, балки фалсафа янглишишини англатади, деган тўхтамга келади Фома. Аквинский таълимотига кўра, фалсафа ва динда умумий тамойилларга эгадир. Бу тамойиллар тафаккур ва эътиқод қаршисида намоён бўлади. Йўл танлаш имконияти берилган ҳолларда шунчаки эътиқод қилгандан кўра тушунган маъқулроқдир. Тафаккур ҳақиқатлари («табиий илоҳиёт»)нинг мавжудлиги шунга асосланади. «Табиий илоҳиёт» фалсафанинг олий қисмидир. Файласуф фалсафа ҳақиқатни билиш, ҳар қандай ҳақиқатни эмас, балки барча ҳақиқатлар манбаи, барча нарсалар учун борлиқнинг биринчи асосига мансуб бўлган ҳақиқатни билишдир, бундан мазкур ҳақиқат ҳар қандай ҳақиқат асосидир, чунки борлиқда нарсалар тартиби қандай бўлса, ҳақиқатда ҳам шундайдир, деган хулоса келиб чиқади, деб таъкидлайди. Худо ҳақида шундай ҳақиқатлар борки, улар инсон ақлининг ҳар қандай қобилиятидан устундир. Масалан, Худо уч қиёфали ва ягона эканлиги ҳақидаги ҳақиқат. Бироқ шундай ҳақиқатлар борки, уларни табиий тафаккур ҳам англаб етиши мумкин. Масалан, Худо бор, Худо ягона деган ва бошқа шунга ўхшаш ҳақиқатлар. Худо ҳақидаги бу ҳақиқатларни табиий тафаккур кучига таянувчи файласуфлар ҳам мисоллар билан исботлаб бердилар. Тафаккур Худо ҳақида билишга қодир бўлган нарсаларни билиш учун кўп нарсани олдиндан билиш керак, чунки деярли бутун фалсафани ўрганиш Худони билишга даъват этади. Шу сабабли фалсафа қисмларидан бири – илоҳий нарсалар тўғрисида сўз юритувчи метафизика сўнгги навбатда

ўрганилиши лозим. Шундай қилиб, илоҳий ҳақиқатнинг тагига катта машаққат ва меҳнат билан етиш мумкин. Билимга муҳаббатидан келиб чиқиб ҳамма ҳам бу меҳнатни ўз зиммасига олавермайди. Бироқ Худо билимга табиий интилишни одамлар онгига жойлаган. Шу сабабли илоҳий меҳрибонлик тафаккур тадқиқ этишга қодир бўлган нарсаларга ҳам ишониш лозимлигини белгилаган, бундан ҳамма шу йўл билан Худони шубҳа ва хатоларсиз билишга осонгина дахлдор бўлишини кўзлаган. Фома Аквинский Аристотель таълимотидан фойдаланиб, унга асосланган ҳолда, ўзининг динга тўла бўйсундирилган шакл ва материя ҳақидаги таълимотини ривожлантирди. Унга мувофиқ, материя шаклдан айри ҳолда мавжуд бўла олмайди, бироқ шакл материядан алоҳида мавжуд бўлиши мумкин. Бу моддий нарсалар олий шакл ёки Худосиз мавжуд бўлиши мумкин эмаслигини, шунингдек Худо соф маънавий мавжудот эканлигини англатади. Шаклнинг материя билан бирикуви фақат табиий дунёнинг моддий нарсалари учун лозимдир. Моҳият ва мавжудликнинг амалдаги фарқи ҳақидаги таълимот Фома гносеологиясида муҳим аҳамият касб этади. Ибн Синога бориб тақалувчи бу таълимотнинг асосий ғояси – моҳият ва мавжудлик амалда фақат Худода мос тушади. Ва аксинча, Худо яратган барча нарсаларда уларнинг моҳияти (essentia) мавжудлиги (esistentia)дан фарқ қилади. Бунда мавжудлик моҳиятдан устун туради, борлиқ имкониятга қандай боғлиқ бўлса, мавжудлик ҳам моҳиятга шундай боғлиқдир. Фома Аквинский бу тушунчаларга таяниб Худонинг борлиги ҳақидаги исботни ривожлантиради. Буни у Худо ҳақидаги тушунчадан эмас, балки ҳар бир ҳодисанинг ўз сабаби борлигидан келтириб чиқаради (Худо борлигининг космологик исботи). Сабаблар зинапояси бўйлаб кўтарилиб, биз барча ҳодисалар ва жараёнларнинг бош сабаби – Худонинг муқаррар мавжудлиги ҳақидаги фикрга келамиз, деб таъкидлайди Фома. Мўътадил реализм тарафдори бўлган Фома фикрларимиз ва борлиқ ўртасида аниқ мувофиқлик бўлиши мумкин эмас, деб ҳисоблаган.

Умумийлик, Фома фикрича, ақлимиз маҳсули, бироқ у борлиқ билан ақлдан ташқарида мавжуд нарса сифатида боғланади. Бундан у умумийлик ўз ҳолича ва – Худо ақлида ҳам мавжуд, деган хулосага келади. Ўз предметига эришиш усулига кўра ақл Фома учун иродага қараганда юксакроқ қобилиятдир. Ирода фақат билишга интилади, ақл эса билимга эга бўлади. Ҳатто ҳаракатларни танлаш эркинлигининг асоси ҳам ақл мулоҳазасидадир. Инсон фаолиятининг мақсади билишдир. Саодатга эришиш иродадан ҳам кўра кўпроқ ақл фаолиятининг натижасидир. XIII асрнинг учинчи йирик схоласти – Дунс Скот (1265-1308). У илоҳиёт ва фалсафанинг нисбати масаласини биринчи ўринга қўйган. Унинг фикрича, Худони фалсафа ёрдамида билиш имконияти чекланган. Инсон ақли борлиқда фақат ўз сезги органлари билан ҳис этган нарсаларни билиши мумкин; шу сабабли инсон Худо ёки фаришталар каби номоддий субстанциялар ҳақида бирон-бир билимга эга бўлиши мумкин эмас. Бошқа номиналистлардан фарқли ўлароқ, Дунс Скот умумийлик фақат ақл маҳсули эмас, унинг асоси нарсаларнинг ўзидадир, деб ҳисоблайди. Ягона, индивидуалнинг мавжудлигини тушунтириш учун умумий моҳият ўз ҳолича универсал, ягона эмас деб ҳисоблаш лозим. Барча шакллар аввало Худонинг ақлида мавжуддир. Умумийлик нарсаларда ҳам (уларнинг моҳияти сифатида), нарсалардан кейин ҳам (ақлимиз бу моҳиятлардан олувчи тушунчалар сифатида) мавжуд бўлади. Мавжудликка нисбатан муносабат масаласи бўйича Дунс Скот Фома Аквинский фикрига қўшилмайди. Фома ва томистлар нарсаларда моҳият ва мавжудлик ўртасидаги фарқ мавжудлик нарсаларда моҳиятдан фарқ қилиши мумкинлигидан далолат беради, деб ҳисоблаганлар. Дунс Скот фикрига кўра, жон инсон танасининг шаклидир. Уни Худо инсон туғилганида яратади ва унинг ҳаёти мобайнида жон инсон танаси билан узвийдир. У ягона ва ўлмасдир. Билиш ҳақидаги таълимотда Дунс Скот жоннинг фаоллигини қайд этади. Билим биздан, билинаётган нарсадан чиқувчи маълумотлардан таркиб топади. Билиш жараёнида жон қай

даражада фаол бўлмасин, бизнинг билишимиз нарсага ҳам боғлиқ бўлади. Инсон фаолиятига келсак, унинг барча турларини ақл эмас, балки ирода бошқаради, у ақлдан устунроқдир. Худонинг эркин хоҳиш-иродаси эса ҳамма нарсадан устун туради. Раймонд Луллий. Луллий ҳақиқатнинг икки хил шакли ҳақидаги таълимот рад этилиши лозим, зеро фақат бир ҳақиқат ва унинг тагига етишнинг фақат бир усули мавжуд, деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, ҳамма билувчи тамойиллар билишнинг таянч нуқтаси бўлиши лозим. Луллий асосий тамойиллар, тушунчаларнинг уйғунлиги методи мавжуд бўлиб, у уйғунликлар қонунига мувофиқ доим ҳақиқий натижалар беради, деган фаразни илгари сурди. Унинг фикрича, методи топилган ва уйғунликлар қонунлари маълум бўлса, ишончли натижалар муайян машина каби ўз- ўзидан олиниши лозим. Бу ғоя Луллийни айрим вазифаларни мантиқий машиналар ёрдамида ҳал қилувчи мантиқнинг ўтмишдошига айлантирди. Авлиё Августин нафақат илоҳиёт ва умумий фалсафа, балки ахлоқий ва тарихий фанлар илмий методологияси соҳасида ҳам кўп сонли ғоялар ва оқимлар раҳнамоси эди. Августин фикрига кўра ақл жоннинг кўзлари бўлиб, у ўзи тана ёрдамисиз ҳақиқатни кузатади. Ҳақиқат инсон жонидадир, жон эса ўлмасдир. Инсон ўз ҳаётининг илоҳий мақсадини унутмаслиги керак. У ўз билимларини донишмандликка бўйсундириши лозим, чунки жоннинг паноҳ топиши унинг олий вазифасидир. «Биз кўз билан кўрган ҳамма нарсаларни ақл ёки сезги ва идрок билан илғаймиз. Агар жон ақлдан ажралмаган бўлса, у ўлиши мумкин эмас. Жон ақлдан ажрала олмайди» 1 . Августин ақлга жоннинг энг муҳим функцияси сифатида ёндашади. Августин скептицизмни танқид қилар экан, унга қарши қуйидаги эътирозни илгари сурди: ҳақиқатнинг тагига етилган бўлмаса, тахминий билим ҳам бўлиши мумкин эмас, чунки тахминий билим ҳақиқатга ўхшаш билимдир, ҳақиқатга нима ўхшашини билиш учун эса ҳақиқатнинг ўзини 1 История философии. Энциклопедия. – Минск: Книжный дом, 2002. – 7-б.

билиш лозим. Уни қаердан топиш мумкин? Августин фикрига кўра, энг ишончли билим – бу инсоннинг ўз борлиғи ва онги ҳақидаги билимдир. «Ўзингнинг мавжудлигингни биласанми? Биламан... Тафаккурингни биласанми? Биламан... Демак. Сен ўзингнинг мавжудлигингни биласан: яшаётганингни биласан, билаётганингни биласан» 2 Августин фикрича, билиш ички туйғу, сезгилар ва ақлга асосланади. Инсон ақл билан идрок этилувчи билиш предметлари ҳақида оз бўлса ҳам мутлақо ишончли билимга эга бўлади. Ким туйғуларга ишонмаслик керак, деб ўйласа, адашади. Билишнинг меъёри эса ҳақиқатдир. Ўзгармас боқий ҳақиқат барча ҳақиқатлар манбаи, Худодир, деб таъкидлайди Августин. У илгари сурган билишнинг барча амалларида ирода иштирок этади, деган фикр билиш назариясида янгилик бўлди. XIV асрда фалсафа ва фан учун самарали бўлган номинализм янги пағонага кўтарилди. Унинг йирик арбоби Уильям Оккам (тахминан 1300 – 1350) Худоннинг борлиғи далил-исботларга таянувчи фалсафанинг эмас, балки диний эътиқод предметидир, деб эълон қилиб, ўз ўтмишдошлари бошлаган Худо мавжудлиги фалсафий далилларининг танқидини ниҳоясига етказди. Оккам фикрига кўра, фақат ҳиссий, амалий билим (интуиция) бирон-бир нарсанинг мавжудлигини тасдиқлаши мумкин. Билишда ҳиссий интуиция ва тажрибанинг роли ҳақидаги таълимот Оккамда у илгари сурган билиш назариясининг қолган икки муҳим тамойили: тушунтириш содда бўлиши лозимлиги ҳақидаги талаб (тежамлилик тамойил – principium parsimoniae) ва айрим нарсалар амалда мавжудлиги ҳақидаги тамойил (номинализм) билан боғлиқ. Тежамлилик талаби Оккамда субъективистик хусусият касб этмайди, у ўша даврнинг фан учун самарасиз бўлган ва тушунтиришни амалда қийинлаштирган айрим схоластик гипотезаларига қарши қаратилади. Оккам фикрига кўра, билимнинг вазифаси – амалда мавжуд айрим, хусусий нарсаларни билишдир. Умумийлик фақат билувчи субъект ақлида 2 Там же –С 7

мавжуддир. Ақлдан ва жондан ташқарида ҳар қандай нарса айрим, хусусийдир. Барча мавжуд нарсалар якка хусусиятга эга бўлса-да, индивидлар фикран синфларга ажратилиши, яъни хиллар ва турларга тақсимланиши мумкин. Нарсаларнинг ўзида умумийлик ҳам, хусусийлик ҳам мавжуд эмас. Улар фақат бизнинг айни бир нарсага ёндашиш усулимизга хосдир. Фикрда умумийга (универсалияга) ўтиш қандай амалга оширилади? Бу ўтишни тушунтириш учун Оккам «интенция» тушунчасини, яъни фикрнинг йўналтирилганлиги, мантиқий ва руҳий амаллар ёки белгилар ҳақидаги тушунчани киритади. Барча умумий тушунчалар (универсалиялар) кўпгина объектларни мантиқан ифодаловчи белгилар (атамалар)дир. Универсалиялар нарсанинг ўзига хос эмас, улар доим нарсадан кейин мавжуд бўлади (post rem), улар фақат ақлда мавжуддир, бироқ улар объектив аҳамиятдан бутунлай маҳрум эмас. Универсалиялар ҳар қандай нарсаларни эмас, балки ўзича ўхшаш бўлган нарсаларнигина ифодаловчи белгидир. Шу сабабли Оккамнинг номинализми баъзан «терминизм» («термин» сўзидан) деб аталади. Оккам терминизми унинг тажриба ҳақидаги таълимоти билан боғлиқ. Ҳамонки айрим нарсаларгина амалда мавжуд экан, объектив дунёни билиш тажрибадан бошланади ва сезги йўллари бўйлаб ҳаракатланади. Билимнинг бирламчи тури – бу амалда кўрилган ёки «интуитив» билимдир. У айрим нарсаларни билади. Ундан кейин «мавхум» билим ёки «умумий нарсалар ҳақидаги билим» келади. Гарчи барча фанлар манбаини айрим нарсалар ҳақидаги билим ташкил этса-да, уларнинг ҳаммаси умумий нарсаларни талқин қилади.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. 11. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995.

O'xshashlar

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари

Фалсафа тарихи. Фалсафанинг келиб чиқиши