Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни Режа: 1. “Гносеология” ва “Эпистомология” тушунчаси. 2. Гносеология, онтология ва бошқа фанлар. 3. “Гностицизм” ва “Агностицизм” тушунчаси. 4. Агностицизмнинг ўзига хос хусусиятлари.

Инсон, унинг онги ва билими тўғрисидаги фанлар орасида гносеология ва эпистемология алоҳида ажралиш тушунчаси туради. Уларнинг биринчисини умумий билиш назарияси ёки билиш фалсафаси дейиш мумкин. У тирик жонзотлардан фақатгина одамзотга хос хусусият - билишнинг табиати ва имкониятлари, инсон билимининг воқеликка муносабатини ўрга нувчи, билимнинг ҳақиқийлига ва ишончлилигини аииқлаш йўлла ри, усуллари тўғрисидаги фалсафий фандир. «Олам ва одам» тизимида дунёни англаш, субъект ва объект ўртасидаги муносабатлар диалектикаси гноссология шуғулламай диган масалалар кўламини белгилайди. Бу масалалар инсоннинг билиш фаолиятидан иборат энг умумий мавзуни ташкил қилади. Гносеологияда «онг», «тафаккур», «билиш», «ҳақиқат», «субъект» ва «объект», «моддийлик ва маънавийлик», «инсон» ва «компью тер», «ҳиссийлик» ва «рационаллик», «назария» ва «амалиёт» каби тушунча ва категорияларнинг мазмун-моҳияти билан боглиқ кўп лаб масалалар ҳам мавжуд. Ушбу тушунчаларнинг ҳар бири мод дий, руҳий-маънавий ҳодисаларни акс эттиришга асосланадиган ўзига хос дунёқараш муаммолари билан ҳам боғлиқдир. Улар нинг барчаси «ҳақиқат» тушунчасига у ёки бу тарзда алоқадордир. Гносеология кундалик ёки махсус, илмий ёки бадиий фаолият лигидан қатъи назар, инсоннинг билиш фаолиятидаги умумий ликни ўрганади. Эпистемология тушунчаси. Агар гносеология умуман билиш ҳақидаги илм тушунчаси бўлса, эпистемология эса, асосан, илмий би лиш тўғрисидаги фандир. Гносеологияни баъзи фалсафий асарлар, жумладан, русча «Фалсафий энциклопедик лугат»да ёзилганидек, эпистемология (илмий билиш назарияси) би лан айнанлаштириш мақсадга мувофиқ эмас. Ҳозирги замои Ғарб фалсафий адабиётларида ҳам бундай айнанлаштириш ҳоллари уч райди. Бу тушунчалар бир-биридан муайян фаркларга ҳам эга. Эпи стемология асосан илмий билиш тахлили билан шуғулланади, ду нёни илмий билиш эса кундалик, бадиий, диний ва бошқа тур лардаги билишда учрамайдиган бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, илмий фаолиятда амалга ошириладиган билиш про цедура ва

операциялари, абстракцияларнинг пайдо бўлиш мезон лари ва илмий усуллари билиш назарияси учун муҳим аҳамият касб этади. Гносеологияда эса нафақат илмий билиш, балки уму ман инсонга хос билиш билан боглиқ барча масалалар таҳлил кили нади. Шу боис баъзи олимлар илмий билиш назарияси сифатида эпистемологияни гносеологиянинг ўз мавзу ва муаммоларига эга бўлган махсус бўлими сифатида эътироф этиш мақсадга муво фиқ, деган позицияда турадилар. Эпистемологияга оид умумий тушунчалар қаторига эмпирик ва назарий билиш даражалари, илмий тафаккур тарзи, илмий билиш усули ва шу кабилар ҳам киради. Уларнинг барчаси, ўз навбатида, гносеологияга оид ту шунчалар ҳамдир. Шунингдек, субъект-объект муносабатларининг хилма-хил жиҳатлари қатори илмий билишдан ташқари, кунда лик, оддий билиш хусусиятлари, иисон билиш фаолиятининг бошқа турлари ва масалалари ҳам гносеологиянинг объектлари қаторига киради. Гносеология учун фақат билиш турларининг ўзинигина кўриб чиқиш ҳам асосий мақсад бўла олмайди. Бундай ҳолда фалсафий гн осеология жуда кичик соҳага, махсус илмий тадқиқот йўнали шига айланиб қолиши, масалан, фаншунослик, мантиқ ёки ил мий билиш методологиясининг бир қисми бўлиб қолиши ҳам мумкин. У ёки бу билиш тури гносеологияни дунёқараш жиҳати дан, ҳақиқатга эришиш нуқтаи назаридан қизиқтиради, холос. Аммо улар гносеологиянинг предмети доирасини тўла-тўкис қам раб олмайди. Гносеология ва онтология бир-бири билан уз вий боғлиқ. Онтология борлиқ тўғрисидаги уму мий таълимот, борлиқнинг фундаментал асосларини, умумий моҳиятини ва мавжудлик категорияларини ўрга нувчи фалсафанинг бўлими сифатида гносеология масалалари учун асос, манба бўлиб ҳисобланади. Гносеологиянинг- барча тушунчала ри ва тамойиллари ўзининг онтологик талқинига, айнан шу маъ нода эса онтологик жиҳатига, асосига эга. Унинг мазмун-моҳияти онтология сингари тараққиёт тамойилига асосланади. Айни пайтда детерминизм (сабабийлик) ва тараққиёт моҳиятини акс эттирадиган

онтологик категориялар, ўз навбатида, мантиқий гносеологик функиияларга ҳам эга. Бошқача қилиб айтганда, гносеология ва онтология ўзига хос махсус мохият ва мазмунга эга бўлиб, уларни бир-бири билан алмаштириш мумкин бўлмагани ҳолда ўзаро боғлиқ ҳамдир, яъни гносеология «онтология»дир, онтология эса “гносеология”дир. Гноссология фалсафанинг таркибий қисми сифатида этика, эс тетика, антропология билан ҳам узвий боглиқ. Инсон ва олам муаммоларининғ ички алоқадорлигига асосланган гносеология фалсафий билимнинг мустақил қисми, унинг доирасида махсус предмет бўлиб қолмоқда. Билишни ўрганаётган фанлар эса кўпаймоқда. Ҳозирги даврда билиш фаолияти психология, инсон олий нерв фаолияти филологияси, кибернетика, формал мантиқ, тилшунослик, семиотика, структуравий лингвистика, маданият та рихи, фан тарихи каби фанлар томонидан ўрганилмоқда. Хусусан, психологияда когнитив психология номи билан аталаётган фан муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Унинг доирасида мияда ахборот оқими ҳаракатини кузатиш биринчи да ражали мақсад ҳисобланади. Когнитив психология билиш фаолли гини ўрганади. У билимнинг ҳосил қилиниши ва қўлланилиши билан боглиқдир. Ҳозирги даврда тафаккур психологиясида «сунъий интеллект»ни ўрганувчи соҳа вужудга кела бошлади. Ушбу ибора ёрдамида инсон томонидан илгари ечилган масалаларни ҳал қила олади ган ЭҲМни дастурий таъминлаш ифодаланади. Автоматлашган ўқиш дидактикаси пайдо бўлди. «Сунъий интеллект» илмий, тех ник, бадиий ижод соҳаларига ҳам кириб боряпти. «Сунъий интеллект»га бағишланган адабиётлар психик ва информаицион жараёнларнинг ўзаро муносабати, психик ва психик бўлмаган ти зимларни дифференциялаш, ноорганик ташувчиларда сунъий психика вужудга келтириш имкониятлари каби муаммоларни ўр тага ташламоқда. Психологиянинг умумий қонуниятлари, наза рий ва амалий тамойиллари, усуллари, асосий тўшунчалари ва категориал тузилишини ўрганувчи умумий психологияда бирин чи ўринда билиш шакллари ва жараёнлари: сезгилар, идрок, тасаввур, тафаккурни ўрганиш

вазифаси туради. Умумий пси хология, шунингдек, билишга бевосита алоқадор бўлган шубҳа, гумон, ишонч, кайфиятлар, ҳаяжонланиш каби руҳий ҳолатларни ҳам ўрганади. Психология фанининг санаб ўтилган барча бўлимлари ва йўна лишлари, кўриб турганимиздек, инсон билиш фаолиятини тад киқ қилишга қаратилган. Улар кишиларнинг ташқи руҳияти ало кадорлиги, рўҳий ҳодисалар ташқи омилларнинг марказий нерв тизимига таъсири оқибати эканлиги, инсон хулқ- атворидаги ўзга ришлар эса кўплаб ташқи ва ички омиллар таъсири остида ву жудга келиши билан боғлиқ масалаларни ўрганади. Фалсафий билиш назарияси эса кўп ҳолларда билиш фаолия тидаги шу ҳодисаларни бироз бошқачароқ ҳолда, яъни билиш нинг объектив реалликка, ҳақиқатга эришув жараёнига муноса бати нуқтаи назаридан ўрганади. Гноссологияда асосий категория «ҳақиқат» тушунчасидир. Пскхологияда бу билан боғлиқ тушунчалар, сезгилар, интуиция, идрок, шубҳалар инсои хулқ- атвори, ҳаёти, фаолияти билан боғлиқ руҳият шакллари сифата да ифодаланади. Гносеологияда эса улар ҳақидаги эришув воси талари, билиш қобилияти ёки ҳақиқат билан болиқ бўлган би лимнинг мавжудлик шакллари тарзида намоён бўлади. Гноссология учун социологик, аниқроғи, инсон фаолияти нинг социомаданий жиҳати ҳам жуда муҳим. Билишдаги социо маданий омил аввал бошданоқ устувор бўлганлиги боис ҳал қилувчи асос бўлса, айни пайтда психологияда етакчи бўлган индивидуал-психологик ёндашув учун эса қўшимча усул ҳисоб ланади. Ҳозирги замон фалсафаси бошқа фанлар томонидан ўзига хос нуқтаи назардан ўрганиладиган билиш фаолияти ҳодисаларини тахлил қилар экан, уларнинг маълумотларига эътиборсиз муно сабатда бўлмайди. Аксинча, уларга махсус- илмий (психологик, физиологик, тарихий-маданий) асос сифатида қарайди. Таъкидлаш лозимки, гносеология соҳасидаги мутахассис учун махсус фанлар доирасида олинган эмпирик маълумотлар ва назарий умумлашмаларга ниҳоятда жиддий муносабатда бўлишга тўгри келади. Билиш назариётчисига

билишнинг у ёки бу аспек ти масаласида алоҳида фан, унинг тарихи билан боғлиқ махсус илмий тадқиқотлар олиб бориш тақиқланмайди. Бироқ шуни унут маслик муҳимки, гносеология билишни ўрганишга алоқадор бўл ган у ёки бу махсус илмий мавзу ёки ана шундай мавзуларнинг оддий йиғиндисидан иборат эмас. Фалсафий тадқиқот сифатида ги билиш назарияси учун билишии илмий таҳлил қилиш нати жаси билиш ва реаллик муносабатлари билан боглиқ муаммоларни ўрганиш асносида олинган илмий далиллар мохиятини аниклаш масалалари доирасида махсус тарзда қараб чиқилади. Билишга гносеологик ёндашувнинг асосий хусусиятлари ин сон фаолиятини ўрганувчи махсус фанларга нисбатан таққосла ганда ана шулардан иборатдир. Гностецизм тушунчаси. Оламнинг моҳияти, унинг чеклилиги ёки чексизлиги , ривожланиши, макон ва замон, вақт, инсон, унинг моҳияти сингари фалсафий му аммолар қаторида одамни ўраб олган нарсалар, муносабатлар, жа раёнларни билиш билан боғлиқ бўлган саволлар ҳам муҳим ўрин тутади. «Дунёни билиб бўладими ёки йўқми?». Бу фалсафий дунё қараш дастлабки қадамларини қўйган даврлардаёқ пайдо бўлган анъанавий саволдир. Аммо бу савол фалсафанинг ягона масаласи эмас, балки кўплаб муаммоларнинг биридир. Аммо айнан шу шакл даги саволнинг анъанавийлиги, гўёки дунёни билиш мумкин эмас, деб ҳисоблаб келган файласуфлар ҳам кўп бўлганлиги тўғрисидаги нотўғри тасаввурни уйғотади. «Дунёни билиш мумкин ёки мумкин эмаслиги тўгрисидаги зиддиятли ҳолатда ҳақиқатан ҳам ҳал қилиб бўлмайдиган муаммо борми? Афтидан, йўқ. Агар унда бирон-бир зиддият акс этса ҳам, ўз навбатида, унинг мазмунини ифодалайдиган махсус маъ нода қарама-қаршилик бўлиш мумкин, холос. Дунёни билиш мумкинлиги муаммоси гносеологияда қуйидагича ифодаланади: бизни ўраб турган олам тўғрисида қарашларимиз ушбу оламнинг ўзига қай даражада мос келади? Бизнинг тафаккуримиз олам ва борлиқни ҳақиқий билишга қодирми? Биз олам тўғрисидаги ўз тушунча ва тасаввурларимизда борлиқни тўғри акс эттира оламиз ми? Масаланинг бу тарзда қўйилиши нарсалар, жараёнлар, вазият ларни билишнинг мураккаблиги,

уларнинг нафақат ташқи, балки ички моҳиятини назарда тутганлиги учун жуда ҳам нозикдир. У ҳодисаларнинг ташқи томонларини, жуда деганда «иккиламчи» сифатларини билиш билан бирга, кўп ҳолларда, уларнинг ўзида яши рин жиҳатларини, ички сифатларини ҳам назарда тутади. Шунинг учун масаланинг моҳияти дунёни билиш мумкинлигини оддий аниқ лашдангина иборат эмас, балки дунённ қандай даражада билиш мумкинлиги масаланинг муҳим томонидир. Айнан ана шу масала ҳақиқий фалсафий муаммо бўлиб, соглом фикрлай оладиган файласуфлар унинг моҳиятини билмаслиги мумкин эмас. Фалсафа тарихида бу борада икки хил позиция пайдо бўлган: оламни билиш мумкин (гностиц изм) ва билиш мумкин эмас (агностицизм). Қизиғи шундаки, биринчи позиция тарафдорларига ҳамма вақт ҳам муаммонинг мураккаблигини англаб етиш насиб қилавермаган. Чунки, «Дунёни билиш мумкин», деган қараш тарафдорлари акса рияти учун ўз фикрини исботлаш талаб қилинмайди. Гўёки, бу борада масала ўз-ўзидан аникдек туюлади. Аммо бошқача фикрлай диганлар ўз позицияси тўғрилигини доимо исботлаши, асослаши зарур бўлган. Айнан ана шу зарурият билиш, унинг даражалари би лан боғлиқ кўпгина масалаларни ўрганиш эҳтиёжини дунёга келтирган. Бу эса, ўз навбатида, билшнинг қатор гносеологик муам моларини ечиш, бир-биридан қизиқарли хулоса ва натижаларга эри шиш имконини бергаи. Хуллас, гносеологиянинг фан сифатидаги тараққиётига гностиклар кўпроқ фойда келтирганми ёки агностик ларми, деган масалага диалектик ёндашган маъқул. Ўтмишнинг энг асосий агностикларидан бири И. Кант «Мен нимани била оламан?» деган саволни қўйиб, «Соф ақлии тан қид» асарида уни «Априор тажрибагача билиш қандай тарзда со дир бўлади?», деб ўзгартирган. Кейин эса бу савол бошқа савол лар қаторига кириб кетган. Табиатшунослик қандай мавжуд? Ма тематикачи? Метафизика (яъни, фалсафа) қандай қилиб фан холида мавжуд бўла олади? И. Кант билимнинг бу соҳалари асо сида ташкил топадиган инсон қобилиятлари ёки руҳий кучлари ни тадқиқ этди. У бу қобилиятлар табиатини, уларнинг имкони ятларини ўрганди, билишнинг тафаккурдан нима билан фарқ қилишини аниклашга уринди, ақлнинг

(тафаккурдаги) диалектик н иятларини кўриб чиқди, барча билимлар учун ҳақиқатнинг умумий мезонини топиш муаммосини ҳал этишга ҳаракат қилди. Унинг таъкидлашича, кузатиш ва таҳлил тажриба ва билиш ҳаж мини узлуксиз кенгайтиради, бироқ билишнинг ўзи ҳамиша чек- чегарага эга, олам ҳамма вақт инсон олдида «нарса ўзида» бўлиб тураверади. Ҳодисалар ва нарсалар олами ичига биз қанчалик ки риб бормайлик, бизнинг билишимиз ҳодиса ва нарсалардан муайян даражада фарқ қилаверади. Аммо И. Кант билиш борасидаги скеп титизмга ашаддий қарши бўлган; шу билан бирга илмий билиш нинг куч-қудрати арзимаслиги тўғрисидаги догматик уйдирмага ҳам, фаннинг имкониятларини сциентик баҳолашга ҳам қарши чиққан эди. Шундай бўлсада, юқоридаги маънода «нарса ўзида» ни билиш мумкин эмас, деб ҳисоблаган эди. Олимлар агностицизм учун оламни мутлақо билиш мумкин эмаслиги тўғрисидаги фикр характерли дея таъкидлайдилар. Кўп гина ўқув қўлланмаларида «агностицизмнинг асосий тезиси билиш мумкин эмаслиги», дея таъкидланган. Агар шундай бўлса, И. Кант, И Мюллер, Г. Гельмогольц, А. Пуанкаре, Т. Гекели, К.. Пирсон ёки Г. Башляр каби олимларнинг агностик фикрлари га нисбатан қандай қараш керак? Бизнингча, улардаги агностиц измни умумназарий маънода тушуниш мумкин. Лекин бунда ушбу олимларнинг дунёни илмий-назарий билиш муаммолари ни ҳал қилишга катта ҳисса қўшганини асло унутмаслик лозим. Агар биз ўз асарларида агностицизмга мойил бўлган файласуф лар ижодининг ҳақиқий мағзини чақа олмасак, уларнинг «би лиш мумкин эмас» деган фикри остида билишни бутунлай ин кор этмасликдан тортиб, инсон билими чекланганлиги, олам ва уни билишнинг чексизлиги тўгрисидаги қарашларини тўғри ан глай олмасак, масаланинг моҳияти ноаниқлигича қолаверади. Бир ўйлаб кўрайлик, «Наҳотки ўз даврининг энг зукко ва билимдон файласуфи И. Кант «Оламни мутлақо билиб бўлмайди, бунга интилишнинг кераги йўқ!», қабилидаги догмага ёпишиб олган бўлса? Йўқ, Кант инсон оқил, ақлли жонзот эканлигига, у олам ни билиши мумкинлигига

сира шубҳа қилмаган. Аммо бу би лимнинг чегараси қандай, оламни қай даражада билиш мумкин, деган масалада кенг қамровли тадқиқотлар олиб борган. Шу тариқа «Нарса ўзида» деб атаган дунёни билишнинг кўп жиҳатла рини ўрганган, кўплаб қимматли фалсафий хулосаларга келган. Хозиргача бу соҳага киришган мутахассисларнинг Кантга муро жаат қилиши, унинг ижодини четлаб ўта олмаслигининг сири ана шунда. Агностицизмнинг нарса ва ҳодисаларни билиш мумкинлигини бугунлай инкор этиши тўғрисидаги тасаввурни ҳозирда ҳам, ўтмиш да хам унинг кенг тарқалган шаклларига нисбатан догматик татбиқ қилиш мумкин холос. Агностик концепциялар фан ва фалсафада билишга нисбатан содда-примитив нигилизм туфайли эмас, балки моддий систе малар табиатининг зиддиятли ва уни субъект онгида акс эттириш жараёнининг ниҳоятда мураккаб эканлиги билан борлиқ қарашлар тўқнашувининг оқибатидир. Ҳозирги замон фалсафий билиш назарияси ҳодисаларни би лиш мумкмнлиги масаласида агностицизм билан боғлиқ баҳсли жиҳатларга эга эмас. Тафовут бошқа нарсада — моддий система лар моҳияти тўлиқ билинадими-йўқми, деган масалада қолган. Тафовут ҳодиса «феномен»ининг табиатини талқин қилишда, яъни ҳодисалар моҳият билан бевосита алоқадорми-йўқми, ҳодисалар орқали моддий системалар моҳияти тўғрисида ишонарли билимларни ҳосил қилиш мумкинми-йўқми, деган масалада ҳам сақланмоқда. Гарчи агностиклар моҳиятнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини эътироф этишлари, агар эътироф этсалар, моҳиятнинг ҳодиса билан боғлиқлигини қандай тасаввур қилиш лари тўрлича бўлса ҳам, предметлар моҳияти тўгрисида ишончли билимлар ҳосил қилиш мумкинлиги тўғрисида инкор жавобни берадилар. Замонавий билиш фалсафаси нуқтаи назаридан моддий систе малар олами ҳиссий қабуллаш хусусият ва муносабатлари билан чегараланиб қолмайди. Моҳиятли алоқа ва муносабатлар уларнииг ортига беркинадилар, яширинадилар ва уларда намоён бўладилар.

Агностицизмнинг асл хусусияти моддий системалар моҳия тини ишончли билиш мумкинлигини инкор қилишдан иборат. Бу эса агностицизмнинг асосий белгиси ва унинг таърифида инъикос эттирилиши лозим. Бу борада қуйидаги таъриф асос сифатида қаралиши мумкин: агностидизм - оламни, воқеликдаги моддий ва маънавий систе малар моҳиятини, табиат ва инсоният қонуниятларини ишонар ли билиш мумкинлигини инкор этувчи таьлимотдир. Агностицизмнинг хусусиятини англашда унинг идеализмга му носабатини ўрганиш ниҳоятда муҳим. Афсуски, собиқ иттифоқда бу масала нотўгри талқин этилар эди, яъни идеализм олам ва унинг қонунлари билиш мумкинли гига ишонмайди, билимларимизнинг ишонарлилигига шубҳа қила ди, объектив ҳақиқатни тан олмайди ва дунё фан томонидан ҳеч қачон билиб бўлмайдиган «нарса ўзида»ларга тўла, деб хисоблай ди, деган фикр асос қилиб олинган. Бу фикрда идеализм агности цизм билан айнанлаштирилган, яъни ҳар қандай агностицизм бу идеализмдир ёки аксинча, деган хулоса чиқарилган. Фалсафий адабиётимизда узоқ йиллар мобайнида масалага догматик муносабатда бўлиш оқибатида агностицизмни ана шундай тушуниш яшаб келди. Бугунги кунда бундай ёндашув масаланинг моҳиятини соддалаш тиришдир, дея баҳоланиши тўғри бўлади. Аслида эса Лейбниц, Гегель каби кўплаб идеалистларнинг фалсафий концепциялари ўзининг назарий-гносеологик хулоса ларига кўра, агностик асосга эга эмас. Аммо идеализмда агнос тик мазмунли оқимлар ҳам бор. Бунда дунё тўғрисидаги сезги ларни ва тасаввурларни субъект сезгилари комплексининг чек сиз кўплиги сифатида мутлақлаштирувчи сенсуалистик оқимлар кўзга ташланиб туради. Дж. Беркли фалсафаси бунга яққол мисол бўла олади. Бошқа томондан, ҳар қандай монизм, материализм ёки плю рализм ҳам агностицизм дегани эмас. Қолаверса, бу оқимлар нинг бири доимо билиш тарафдори, бошқаси унга мутлақо қар ши деб ҳам бўлмайди. Фалсафа фақат идеализм ва материализм дан иборат бўлмагани сингари, файласуфлардан

бири албатта агностик, иккинчиси эса гностицизм позициясида туради, дей иш методологик жиҳатдан тўгри бўлмайди. Масалан, баъзи таби атшунос материалистларда агностицизм кўзга аниқ ташланиб туради, бу эса агностицизм билан идеализм ора сида абадий ва мутлақ боғлиқлик борлигини кўрсатмайди. Ғоявий-фалсафий бўлинишнинг асослари, бир томондан, материализм ва идеализмда, иккинчи томондан, билиш реализ ми ва агностицизмда турлича намоён бўлади. Биринчиси руҳ ёки табиатнинг бирламчилигини аниқлаш, иккинчиси моддий сис темаларни билиш мумкин ёки мумкин эмаслиги масаласида аж ралиб туради. Аслида, иккала масала ҳам битта муаммонинг, олам нинг талқини, уни билиш мумкинлиги ёки бунинг иложи йўқлиги ҳақидаги фалсафий мавзунинг турли томонларидир. Бироқ, улар ягона жиҳат эмас, балки бир-биридан методологик фарқ қила диган жиҳатлардир. Агностик концепциялар кўплаб асосларга кўра, бир-биридан ф арқ қилади: материалистик ва идеалистик агностицизм, сенсуа листик ва рационалистик агностицизм, Юм, Кант ва бошқа файласуфларга хос агностицизмлар мавжуд. Бундан ташқари, этик, иероглофик, физиологик, кибернетик каби агностицизм шакл лари ҳам бор. Бир томондан, турли фалсафий оқимлар, масалан, материализм билан идеализм ўртасидаги, иккинчи томондан, билиш реализми ва агностицизм ўртасидаги муҳим фарқ улариинг баъзи умумий жиҳатлари ҳам борлигини истисно қилмайди. Изчил идеализм ҳеч қачон агностик бўла олмайди, изчил агностицизм эса гоҳ объек тив гоҳ субъектив идеализмга ёки материализмга томон ён босади. Бироқ, буни албатта идеализм ёки материализмнинг тескариси си фатида тушуниш керак эмас. Олам чексиз, унинг шакллари хилма- хил бўлгани сингари, уни англаш, тавсифлаш ҳам турли шакллар да рўй бериши мумкин. Агностицизмни материализм ёки идеализм билан айнанлаш тириш фалсафанинг умумий системасида нисбий мустақил бўлган моддий ва рухий соҳалар орасидаги фарқ ва ўзига хосликни анг ламаслиқдир. Собиқ

иттифокдаги тоталитар онтологизм ҳолати дан вульгар-социологик мутлақлаштиришгача масофа унчалик узоқ эмас эди. Бунда дастлаб агнстицизм идеализмга қориштир иб юбориларди; кейин эса сиёсий жиҳат, яъни шахсга сиги нишда намоён бўладиган фикрлар сиёсий мақбуллик билан ара лаштириб талкин этиларди. Бундай тамойилни амалий татбиқ этиш натижасида файласуф ва табиатшуносларнинг ҳақиқий позициялари бузиб кўрсатиларди, уларнинг қарашларини баҳолашда хо лислик ва адолат мезонлари бузиларди. Фалсафий методология жихатидан агностииизмни ва унинг дунёқараш сифатидаги хусусиятларини таҳлил қилиш шуни аниқ кўрсатадики, гносеологияда кўпинча «Оламни билиш мумкин ми?» тарзидаги савол асосий муаммо сифатида қаралади. Кўпги на агностицизм вакиллари эса муаммони «Мен нимани била ола ман?» ёки «Оламни қандай даражада билиш мумкин?», дея та саввур қилишади. Айнан ана шу йўналишда масалани тушунишга интилиш билиш фалсафасига кўплаб фойдали мулоҳаза ва хулоса берганлигини таъкидлаш лозим. Шу билан бирга, агностик ларнинг билиш, унинг имкониятларини, восита ва шароитлари ни тушунтиришлари фалсафа тарихи давомида гносеологик оп тимизм позицияси негизида вужудга келган билиш тўғрисидаги назария ва таълимотларнинг аҳамиятини асло тушира олмайди. Ф. Бэконнинг «Янги органон» (1620), Р. Декарт томонидан ёзил ган «Метод ҳақида мулоҳазалар» (1637), Дж. Локк қаламига мансуб «Инсон ақли тўғрисида тажриба» (1690) каби асарларда кўплаб гносеологик масалаларнинг ечими мураккаб эканлиги таъкид ланган. Қолаверса, 3. Фрейд, Н. Винер асарларида ҳам бу борада ниҳоятда қизиқарли фикрлар бор. Ушбу асарларни ўрганиш ҳозир ги замон гносеологияси масалалари билан шуғулланувчиларнинг долзарб вазифаларидан биридир. Умуман, агностицизм тарафдорларининг далиллари хилма-хил ва билиш туғрисидаги хулосалари турлича экаллигини юқорида гилар кўрсатиб турибди. Хуллас, бу борада аниқ ёки ноаниқ кўринишда агностицизм ва гносеологик реализм ўртасидаги қарама- қаршилик борлига кўзга яққол ташланади. Бундай

зиддиятли холат лар ҳозирги замон билиш назариясига ҳам хос. «Инсон билишга қодир» деган муаммо ҳозирги замон гносеологияси муаммолари нинг ўзагини ташкил қилади. «Инсоннинг билиш қобилиятлари қандай?», «Ҳақиқат билан янглишишни фарклаш мезонлари ни малардан иборат?», «Илмий билиш имкониятлари қай даражада?» каби муаммолар ҳам гносеологиянинг замонавий масалалари қато рига киради. Кўп асрлик фалсафий тафаккур тарихи «Ҳақиқат нима?», «Унга қандай қилиб эришиш мумкин?» деган масала гно сеологияга асос бўлганлиги ва бўлиб келаётганлигидан гувоҳлик беради.

$Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Билиш назариясининг ўзига хос хусусиятлари. Билиш назарияси фалсафий фан сифатида

Гносеология тарихининг фалсафий таҳлили. билишнинг моҳияти ва мазмуни