Global muammolar falsafasi. - Falsafa - Referatlar

Global muammolar falsafasi.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

G’lobal muammolar falsafasi. Reja: 1 . Jaxon taraqqiyotining yaqin va o’zoq kelajakini ilmiy bashorat qilish imkoniyatlari. 2 Umumbashariy muammolar, ularning asosiy yunalish va namoyon bo’lish xususiyatlari. 3. Respublikamiz tabiati va uni asrab avaylash muammolari.

Odamzod nasli XX asrning ikkinchi yarmida shunday muammolar domiga tortildi-ki, endilikda ularning isganjasidan qutulib ketish yoki ketmaslik bugungi kunning eng dolzarb masalasiga aylandi. Agar XX asrning birinchi yarmi oxirlarida insoniyat qarshisida asosan bitta umubashariy muammo — yadro xalogatining oldini olish kundalang bo’lib turgan bo’lsa, II jaxon urushidan keyin axvol o’zgardi. Aholi tabiiy usishining yo’qori darajasi saqlanib qolishi, fan va texnika yutuqlaridan tor manfaatlar yo’lida foydlanishga ruju qilinishi va bir qator mintaqalarda muraqqab ekologik vaziyatning vujudga kelishi masalani chigallashtirib yubordi. Oqibatda insoniyatning kelajaki tug’risida turli tipdagi bashoratlar kelib chig’di. Ana shunday sharoitda har bir aql zakovatli odam «Bunday yo’lda qanday muammolar, qiyinchiliklar, sinovlarga duch kelishimiz mumkinligini yetarli darajada aniq tasavvur qilmayapmizmi?» — degani savolni o’z oldiga kundalang qo’yishi va unga javob topishi zarur bo’lib g’oldi. Bu savollarni butun jaxon xalqlarining ishtirokisiz hal etib bo’lmaydi. Tabiatga kishilarning zug’umi kuchaya borgan sari tabiiy muvozanatning bo’zilishi oqibatida kishilarning yashash tarzi, sog’ligi, ijtimoiy muxitga bo’lgan aks ta’siri tobora xalokatli tus ola boshladi. Insoniyat bunday taxlikali xolatdan faqatgina, har qanday siyosiy, mintaqaviy, irqiy, milliy, diniy va boshqa manfaatlarini keying’i surib, mushtarak umuminsoniy manfaatlar tevaragida jipslashish, zudlik bilan ta’sirli choralar qullash orqaligina qutulishi mumkin. «Butun dunyo yag’ona va o’zaro bog’liqdir. Bizning mushtarak burchimiz yer yuzini bolalarimiz va nabiralarimizga obod va baxtiyor yashashlari uchun munosib qilib qoldirishdir» 1 . Hozirgi paytda insoniyatga xafv solib turgan umumbashariy muammolar deganda butun dunyo, barcha davlatlar va xalqlarning ishtirogkisiz yechish mumkin bo’lmagan muammolarga aytiladi. Bunday muammolar quyidagilardir: - termoyadro urushi xavfining oldini olish va qurollanishni bartarf etish; 1 Каримов И.А. ¤збекистон XXI аср б´са²асида: хавфсизликка таµдид, бар³арорлик шартлари, тара³³иёт кафолотлари. – Т.: «¤збекистон» 1997, 4-бет.

- jaxon iqtisodiyoti va ijtimoiy xayotning usishi uchun qulay shart-sharoit yaratish; - iqtisodiy qolog’likni tugatish; yer yuzida qashshoqlik va ochlikka barham berish; - tabiiy boyliklardan oqilona va kompleks yondashgan xolda foydalanish; - insoniyatning baxt-saodati yo’lida fan-texnika yutuqlaridan foydalanish uchun xalqaro hamkorlikni yanada faollashtirish; (eng xavfli kasalliklarga qarshi kurash, kosmosni o’zlashtirish; - dunyo okean boyliklari va imkoniyatlaridan unumlirog’ foydalanish; ozon qatlamining yo’qolish xavfining oldini olish va x.k.); - insoniyat va uning kelajaki tug’risidagi o’zaro hamkorlikda jiddiy tadqiqotlar olib borish; kishi organizmining tobora tez sur’atlari bilan o’zgarayotgan sun’iy va tabiiy muxitga moslashish jarayonini ilmiy taxlil qilish. Insoniyat oldida ana shu xildagi muammolarning kundalang turib qolishining o’ziyoq kishilik sivilizasiyasi uta muraqqab, uta qaltis bir jarayonni boshidan kechirayotganligidan darak beradi. Umumbashariy muammolarning ba’zi bir guruhlari mavjudki, ularni xal qilishning o’zidayoq butun planetamizdagi ijtimoiy xayotning keyingi ming yillikdagi aniq manzarasini chizib berish uchun xal qiluvchi ahamiyat kasb etishi mumkin. Bunday muammolar shartli ravishda uch guruhga ajratiladi: Birinchidan, hozirgi paytdagi mavjud ijtimoiy kuchlar o’rtasidagi ziddiyatli munosabatlar (ijtimoiy-iqtisodiy sistemalar o’rtasidagi, mintaqaviy ziddiyatlar, davlatlar, milliy va diniy nizolar va x.k.) bo’lib, bular shartli ravishda «intersosial» muammolar deb hisoblanadi. Ular urush va tinchlik, mexnat resurslaridan foydalanish darajasi va shu kabilarni ham qamrab oladi. Ikkinchidan, «Inson va jamiyat» o’rtasidagi munosabat bilan bog’liq muammolar bo’lib, bularga ilmiy-texnika taraqqiyoti (ITT); maorif va madaniyat; aholi ko’payishining tez sur’atlar bilan ildam ketishi («Demografik portlash», kishilar salomatligini saqlash, kishi organizmining nihoyatda tez o’zgarib

borayotgan ijtimoiy muxitga moslashishi) shuningdek, insoniyatning kelajagi kabi masalalarni kiritish mumkin. Uchinchidan , «inson—tabiat» munosabatlariga esa xom-ashyo resurslarini tejash, aholini oziq—ovqat va ichimlik suvi bilan ta’minlash, tabiatni muxofaza qilish kabi muammolar kiradi. Bu guruh muammolar ijtimoiy omillar tasirida vujudga keladi, ularni xal qilishda esa ijtimoiy omillarning urnini va ahamiyatini tug’ri anglagan xoldagina masalaning tub mohiyatini tushunish mumkin. Xuddi shuningdek, sof ijtimoiy global muammolarning yechimida tabiiy omillarning bu jarayonga bevosita ulanib ketishini ham nazardan soqit qilmaslik kerak. Ham ijtimoiy, ham tabiiy omillar asosida yuzaga chiqadigan umumbashariy (global) muammolar bir butunlikni tashkil etib, ularga har tomonlama (kompleks) yondashish kerakligini xayotning o’zi taqozo etmoqda. Bu esa, o’z navbatida, falsafa fani zimmasiga katta mas’uliyatlar yuklaydi. Insoniyatning kelajagi tug’risida tarixda turli-tuman bashoratlar mavjud, ular bir necha xillarga bo’linadi. Masalan, xalqimizning ilk tarixiy qadriyatlaridan bo’lgan muqaddas «Avesto» yozma yodgorliki ham umumiy bir tarzda insoniyatning kelgusi istiqbolini bashorat qilib, kishilarni mushtarak maqsadlar tomon yunaltirishga harakat qilgan. Bunday bashoratlar diniy mazmunga asoslangan bo’lib, o’z davri uchun katta ahamiyat kasb etgan edi. «Avesto»da Zardusht ulimidan sung 3000 yil utgandan keyin, erkin farovonlik zamoni keladi, Axura Mazda qudrati Axriman yovo’zliki ustidan tula galaba qozonadi, deya ishonch bildirilgan edi. Ikkinchi xil bashoratlar O’rta asrlarda keng tarqalgan, hozirda ham Garb mamlakatlarida keng shuxrat qozonayotgan bir qator Garb futurolog’iyasi mazmuniga ega. Garb futurologiyasining mashhur namoyandalaridan fon Garman, Ye. Shervin, G. Gan va boshqalar insoniyatning kelg’usi istiqbolini, asosan, yadro xalokati yoki boshqa bir umumbashariy global muammolar bilan boglab pessimistik manzaralarni chizib ko’rsatishg urinadilar. Kishilik jamiyatining kelg’usi istiqboli tug’risida jiddiy ilmiy bashoratlar orasida 1968 yilda A. Pechchei tomonidan asos solingan «Rim klubi» a’zolari

bo’lgan J. Forrester, D. Medouz, Ya. Tinbergan, A. Ging va boshqalar tomonidan tayyorlangan hisobotlarning ilmiy ahamiyati nihoyatda katta. Ularda insoniyatning kelgusi istiqbolini shubha ostida qoldirayotgan umumbashariy muammolar kulamining kengayib borishi, kishilar tomonidan tabiatga qilinayotgan zug’umning mudxish oqibatlari qanday bo’lishi tug’risida jiddiy muloxazalar yuritiladi. «Rim klubi» a’zolari tomonidan qilingan bashoratlar ilmiy-falsafiy mazmunga ega bo’lib, unda asosan tajriba sinovidan utgan bilimlar va mantiq qonunlari va kategoriyalariga suyangan xolda insoniyatning kelajagi tug’risida muhim ilmiy xulosalar bayon qilingan. Demak, insoniyat taraqqiyotining kelgusi imstiqbolini belgilashdagi eng muhim belgilar sirasiga umumbashariy muammolar tabiatini chuqur anglash, bu muammolarning yechimi umuminsoniy mushtarak manfaatlari yo’lida hamjixatlikda qilingan sa’y-harakat lar eganini aloxida ta’kidlash lozim. Ana shunday misollar anchagina. Masalan, 1955 yil 31 yanvarda Frederiko Julio Kyuri (u shu paytda jaxon ilmiy xodimlari federasiyasi tashkilotining prezidenti edi) Nobel mukofoti sovrindori Bertran Rasselga xat orqali murojaat qilib, yadro qurolining juda xavfli tus olayotganligini, bu falokatning oldini olish uchun fan arboblari birgalikda harakat qilishi lozimligini bildiradi. B. Rassel F. Kyuri taklifini qullab-quvvatlab, bu murojaatga imzo chekuvchi vakillar bir xil siyosiy oqim tarafdorlari bo’lib qolmasliki, bunda jaxondagi barcha kuchlar, har bir xalq, jamiyat vakillari ishtiroki zarurligini ta’kidlaydi. Masalaga bunday yondashish falsafiy tafakkur taraqqiyotining yangi bosqichini boshlab bergan edi. Bu esa ilmiy-siyosiy adabiyotlarda «yangicha tafakkur uslubi» deb atalgan va jaxonning eng atoqli olimlari A. Eynshteyn, F. Julio-Kyuri, M. Born, L. Polink va boshqalar tomonidan imzoquyilgan manifestga asos qilib olingan edi. Natijada 1955 yil 9 iyul kuni B. Rassel tomonidan utkazilgan press-konferensiyada «Rassel-Eynshteyn manifesti» nomi bilan shuxrat qozongan, butun yer yuzi aholisiga, siyosiy va davlat arboblariga qaratilgan mashhur chaqiriq e’lon qilingan. U hozirgi paytda tinchlik va qurolsizlanish uchun kurashuvchi Pakuosh harakatini boshlab bergan edi. Manifestda «Biz yangicha fikr qilishga odatlanishimiz kerak. Biz o’z-

o’zimizdan u yoki bu guruh mamlakatlarining harbiy galabasini ta’minlash uchun nimalar qilish zarur deb emas, balki yadro xalokati va uning daxshatli oqibatlari qanday bo’lishi mumkinligi tug’risida insoniyatni ogoxlantirish uchun nimalar qilding deb surashimiz kerak», — degani so’zlar bor edi. «Rassel-Eynshteyn manifesti» chop etilgani g a ham mana 45 yil o’ tdi. Bu va q t mobaynida yadro q urollarini ishlab chi q ish va sinab k o’rish ko’ lami bir necha barobar ko’paydi. I kk inchi ja h on urushidan keyingi o’ tgan yarim asr mobaynida q urollanish g a 16-18 trl. dollar mabla g’ sarflandi. Hozirgi k unda harbiy so h alar uchun har yili g a 1 trl. Dollar mi q dorida mabla g ’ ajratilmog’da. Bir k unda q urol- yaroqqa ajratiladigan mabla g ’ 3,4-3,5 mlrd. dollarni tashkil etmo q da. Taqqoslash uchun quyidagi ra q amlar g a murojaat q ilamiz. Ja h on so g ’li q ni saqlash tashkilotining bezga kk a qarshi k urash tadbirlari uchun bir yilda 28-30 mln. dollar ajratishini, Xalqaro nuf u zli tashkilot Y U NES K Oning bir yillik byudjeti 950-980 mln. dollar mi q dorida e k anligini hisob g a olsa k , masala oydinlashadi. Harbiy-sanoat o’z domiga tabiatning shunday noyob boyliklarini tortayapti k i, bu sarf-harajatlar o’ sish sur’atining tezli g iga q arab bei h tiyor o’z kelajagimiz t o’ g’risida xomush h ayollar o g ’ushida q olmasdan iloj yo’q. Bu soxa faqat tabiiy resurslar bilan che k lanib q olmasdan, balki, o’ ta k amyob aql egalari, talantli kishilarning aqliy faoliyatini ham o’z izmiga solib, oqibatda, ilmiy-texnika taraqqiyotining insoniyat manfaatiga qaratilgan yo’nalishiga asosiy to’siq bo’lib q olmo q da. Energiya va yo q ilg’i resurslaridan tejamli foydalanish muammosi. Davrimizning yana bir muhim belgilaridan biri jaxon iqtisodiyotining sur’atini belgilaydigan energiyani iste’mol qilish ko’ lami muttasil k engayib borayotganli g idir. Agar hozirgi sur’atda jaxon iqtisodiyoti davom etadigan bo’lsa, u va q tda sanoat va xalq xujaligining energiya g a bo’lgan e h tiyoji uchun yaqin yillar ichida yili g a 20 mlrd. tonna yo q ilg’i talab q ilinadi. Bu ko’rsatgich 2025 yilda 35- 40 mlrd., XXI oxiriga borib, 80-85 mlrd. tonnani tashkil etishi taxmin etilmo q da. Vujdga kelayotgan bu xolatdan chi q ib k etishning yo’li esa bitta, u ham bo’lsa, yo q ilg’ining organi k moddalar (neft, g’umir, gaz va x. g’.) dan olinadigan energiya

salmo g’ ini k amaytirib, noorgani k yo q ilg’i manbalar (G’ESlar, AES, shamol ele k trostansiyalar, Quyosh energiyasidan foydalanish, vodorod, keliy va x.g’.) dan olinadigan energiya mi q dorini muttasil oshirib borish. Quyosh energiyasi, GES va shamol elektrostansiyalar 2025 yilda bu extiyojning 60%ini qondirishi mumkin. Yaqin kelajakda rivojlanayotgan mamlakatlarda elektr energiyasi ishlab chiqarishni tez sur’atlar bilan ko’paytirib borish ko’zda tutilmoqda. Butun jaxonda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining q ariyib 34% ana shu mamlakatlar xissasiga t o’ g’ri keladi. Elektr energiyasining shu qadar tez sur’atlar bilan ishlab chiqarilayotganli g i yon atrofidagi tabiiy va ijtimoiy mu h itga ta’sir etmasdan iloji yo’q. Masalan, gigant G’ESlarning q urilishi o’z navbatida ana shu regionning, i q lim sharoitiga, yon atrofdagi shahar va q ishlo q larda xalq xujaligining ko’pgina tarmo q lariga salbiy ta’sir o’ t k azishi mumkin (masalan, e k in maydonlarining q is q arishi, mavjud maydonlarning shurlanishi va ishdan chi q ishiga olib kelishi mumkin). Atom elektrostansiyalarining chi q indilarini bartaraf etishning ekologik xavfsizlik masalalari hozirgi davrning yechilishi mura kk ab muammolariga aylandi. Ayni q sa, 1986 yil 26 aprel k uni Chernobil AES IV blogining ishdan chi q ishi natijasida juda katta mi q dordagi radiasiyaning h avoga tar q alishi maz k ur regionning yashashga mutla q o yaro q siz bo’lib qolishiga sababchi bo’ldi. Insoniyat oldida jaxon iqtisodini o’ stirish uchun energiyaga bo’lgan extiyojni qondirishdan o’zga chora yo’q. Biroq, bugungi k unda elektr energiyasini ishlab chiqarish jarayonida mavjud tabiiy mu h itga ta’sir darajasini k amaytirgan xolda energiyani ko’proq ishlab chiqarish masalasi kundalang bo’lib turibdi. Shuning uchun ham bu muammoni ijtimoiy taraqqiyotning kelaja g ini belgilab beradigan eng muhim omillardan biri sifatida jaxonshumul ahamiyatga molik muammolar sirasiga k iritilishini xayotning o’zi ta q ozo etmo q da. Xom-ashyo resurslaridan foydalanish va ekologik muvozanatni saqlash muammosi. Jaxon statistig axborot mar k azlari bergan ma’lumotlarga q araganda, XX asrning boshidan to hozirgi k ungacha ishlab chiqarilgan g’umirning 45%, temir rudasining 57%, neftning 76%, tabiiy gazning 80% keyingi 25 yilga tug’ri kelar e k ani. Ana shunday xolatni xom-ashyoning boshqa turlari tug’risida ham

gapirish mumkin. Ta h lillarga q araganda, 90-yillarda ishlab chiqarilgan xom-ashyo mi q dori 60-70-yillardagiga q araganda 1,5-2 barobar ko’paygan. Yer yuzida vujudga kelgan bunday h olat, bir tomondan, insoniyatni xom-ashyo resurslari bilan ta’minlash imkoniyatlari, hosildor yerlar va ichimlik suvi manbalarining k amayib borishi, shuningde k boshqa xom-ashyo zaxiralarining k amayib k etishi kabi boshqa bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Vujudga kelgan ekologik vaziyat, tabiiy muxitning inson organizmiga va uning ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir etmasdan q olmaydi. Boshqa tomondan esa, fan- texnika taraqqiyotining ko’lami asosida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasini xom- ashyo resurslari, foydali q azilmalari bilan yetarli mi q dorda ta’minlash muammosini ham nazardan so q it q ilmaslik kerak. Maz k ur muammoni ijobiy h al qilish uchun, iqtisodchilarning taxlillariga k o’ra, jaxon mamlakatlarining har biri o’zi ishlab chiqargan yalpi milliy maxsulotning 3-5% mig’dorida mabla g ’ ajratishi zarur. Demak, har yili O’rta hisob bilan 650-850 mlrd. dollar xajmida mabla g ’ ajratilishi talab etiladi. Juda ko’p rivojlangan mamlakatlarda ichimlik suvining tan q islikidan q iyinchiliklar yuzaga chi q mo q da. Ayni shu mamlakatlardan 42-45% k m 3 xajmida sanoatdan chi qq an iflos o q ava suvlar suv xavzalari, k ul, deng’iz, o k ean suvlarini o’zining zaharli targ’ibi bilan bo’l ga mo q da. XXI asr boshlariga kelib, toza ichimlik suvlariga bo’lgan e h tiyoj dunyo migyosida asrimizning 90-yillariga nisbatan yana 2,3-2,5 barobar oshdi. Dunyo o k eaning ifloslanishi, jonli tabiatning yo’qotilishi yanada xavfli tus olmo q da. Har yili o k enlarga 12-15 mln. tonnaga yaqin neft va neft maxsulotlari tuqilmo q da, shaharlarning k engayishi, sanoat k orxonalarini q o’rish uchun ming- minglab g ek tar yer maydonlari ajratib berilmogda, urmonlar k esilib yashil yerlar k amaymo q da. Bu tendensiya, aynigsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda xavfli tus olmo q da. Dunyoda har yili 0,8% tropig’ urmonlar yo’qolib bormo q da, 200 ming’ k m 2 territoriyadagi tropi k urmonlar k esilib qayta ti k lanmay q olmo q da. Hozirgi paytda yilika 8,3 mln. ge k tar, yoki minuti g a 16 ge k tar urmon yo’qotilmo q da. Tabiiy muvozanatning dunyo mi q iyosida tez o’zgarishining oqibati xozirning

o’zidayo insonning yashashi va faoliyati uchun uta zarur bo’lgan mo’tadil muxitning bo’zilishiga olib kelmoda. Davrimizning yana salbiy belgilaridan biri shundagi, inson faoliyati ko’ lamining mi q yosi tobora biosferani tula egallab, endilikda k osmosg a ham ta’sir eta boshladi. Ozi q -ov q at muammosi va biosfera. Nihoyatda tez usib borayotgan dunyo aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlash muammosi keyingi paytlarda jaxonning bir qancha mintagalarida ancha keskinlashdi. Mavjud ma’lumotlar g a asosan, dunyo xalqlarining 2/3 qismi doim oziq-ovqat taqchilliki xug’m surayotgan mamlakat xalqlari xissasiga tug’ri kelmog’da. Bu mintagalarda eqiladigan yer maydonlari aholi jon boshiga nisbatan kamayib, 0,2 ga. ni tashkil etmog’da. xolbug’i, 1950 yilda bu ko’rsatg’ich 0,5 ga. ni tashkil etgan edi. Oziq-ovqat zaxiralarining usishini, bir tomondan, ishlanadigan yer maydonlarini g’engaytirish hisobiga, iqqinchi tomondan egilayotgan maydonlarning hosildorligini oshirish hisobiga ta’minlash mumkin. Keyingi paytlarda hosildorlikni Ko’paytirish ustida juda Ko’p ishlar qilinib, 80 — yillarning oxirlariga kelib dunyo mig’yosida yetishtirilgan maxsulot usishining 90% hosildorlikni g’utarish hisobiga tug’ri keldi. Ammo, bizga ma’lumg’i, bunday muvaffa q iyatlarga tabiatga h addan ziyod qilingan qattiq zu g ’um qilish natijasida erishiladi. Juda ko’p yerlar bunday taziyqqa dosh bera olmasdan ishdan chiga boshladi. Bu yerlarni tabiiy xolatiga qaytarish uchun imkoniyat qolmadi. Bunday taxlikali xolatning sabablarini aholining tabiiy usishi nihoyatda tez suratlar bilan ko’paygani, ularning ish va oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan extiyojlarini qondirishga bo’lgan intilishi bilan tabiiy muxitning ekologik muvozanatini saqlash uchun yetarli mabla g ’ni topa olmayotganli g idan izlash kerak. Rivojlangan va k am taraqqiy etgan mamlakatlar o’rtasidagi tafovutni yo’qotish ham davrimizning eng chigal jaxonshumul muammolari qatoridan urin oldi. Rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy texnologiya, ilg’or ishlab chiqarish mala k asi va insoniyatning ilmiy-texnika yutuqlari sistemalashtirilgan bilimlar zaxirasi tuplanib, shu bilan birga aholining tabiiy usish darajasining pastliki boshqa

mamlakatlarga nisbatan o’z mamlakati aholisining iqtisodiy yashash tarzining be q iyos darajada yaxshilanishiga olib keldi. Bu mamlakatlarda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning o’ziga xos tomonlari shundagi, maz k ur mamlakatlarda ind u strlashtirish jarayoni asrimizning 70-yillari boshidayo q tugallanib, eng avval A Q SH va keyinchalik Germaniya, Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarish taraqqiyotining yanada yuqoriroq bosqichiga uta boshladi. Bunda ilmiy-texnika yutuqlari ko’proq talabga mos va yo’qori texnolog’iyani rivojlantirishga ko’p e’tibor berdi, tabiiyg’i, oqibatda juda katta foyda olina boshlandi. Bunday ishlab chiqarish jarayonida malagasiz yoki gam malaga va bilimga ega bo’lgan ishchi kuchlariga extiyoj keskin kamayib ketadi. Bunda iqtisodiy taraqqiyot darajasi tabiiy resurslar yoki ishlab chiqarilgan maxsulotlar bilan emas, balki ilmiy-bilim, texnologiya, muraqqab mashina va us k unalar bilan ulchanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar bu darajaga yetishish uchun bir qator jarayonlardan utgan. Birinchidan, bu mamlakatlar tabiiy boyliklari hisobiga orttirilgan milliy daromad mig’dorining mamlakat aholisi jon boshiga to’shadigan salmo g ’i keskin darajada ko’paydi. I kk inchidan, mamlakat aholisining tu qil ishini chegaralash, ularga sarflanadigan mabla g ’ni y u qori texnologiyani egallashda zarur bo’lgan mutaxassislar yetgazish uchun sarflash ko’zda tutildi. Uchinchidan, ilmiy-tadqiqot, oliy o’q uv yurtlari va maorifga taraqqiyotni ta’minlovchi asosiy manba sifatida garab, birinchi darajali ahamiyat berildi. Chunki yo’qori texnologiyani egallash yo’qori mala k ali ilm egalarini talab qiladi. Ijtimoiy taraqqiyot darajasini belgilovchi eng asosiy omil ilmiy tafaqqur esa jamiyat a’zolarining ma’rifatlilik darajasini belgilab beradi. Bu soxada, butun jaxon mig’yosida fan va ta’limga 3-4% yalpi milliy maxsulotning mi q dorida mablag’ ajratilayotgan bir paytda, O’zbekistonda bu ko’rsatgich 8,3% mig’dorda eganiliki kelaja kk a katta umid bilan qarashga imkon tu g ’diradi. XX asrning sun gg i un yilli g ida ba’zi mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy ko’rsatg’ich orasidagi tafovut tobora kuchayib borayotganligini ko’zatish mumkin.

Agar XX asrning 60-yillarida Hindistonda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy maxsulot jon boshiga 50-70 dollarni tashkil etgan bo’lsa, Af g’ onistonda 60-70 dollar, Tur k iyada 243 dollar, Yaponiyada 1400 dollar, A Q Shda 3600-3800 dollar bo’lgan. 1994 yilgi ma’lumotlarga muvofi q , yalpi milliy maxsulot jon boshiga: Hindistonda 370 dollar, Af g ’onistonda 80 dollar, Tur k iyada 3900 dollar, Bangladeshda 125 dollar, Germaniyada 22 ming dollar, italiyada 14,8 ming dollar, A Q Shda 26 ming’ dollar, Janubiy K oreyada 8,7 ming’ dollar, Yaponiyada 37000 dollar bo’lgan. Demak, k ambag ’ al davlatlarning gambagallashishi yanada kuchayib bormog’da. Buning bosh sababchisi, shu mamlakatlardagi demografi k jarayon e k anli g i ta’ k idlanmo q da. Aholining faqat mi q doriy usishining o’zi k ur- k urona yaxshi yashash tarziga olib kelavermaydi. Buning uchun mamlakat aholisining e’ti q odi, milliy psixologiyasi, qadriyat va an’analarini hisobga olgan xolda faol demografi k siyosat olib borish zarur. Demografi k muammolar va uning falsafiy taxlili. XX asr o’zining bir qator belgilari bilan oldingi barcha davrlardan keskin farq qiladi. Xususan, XX asrni yana «demografi k portlash» davridir, degani qarashlar ham k eng tarqalgan. Bunda qolgan barcha jaxonshumul muammolarni keltirib chiqaruvchi bosh sabablardan biri ham aynan yer yuzida aholining tez sur’atlar bilan ko’payishi bilan bevosita bog’liq e k aniliki nazarda tutiladi. «Demografi k portlash» tushunchasi ijtimoiy- tarixiy taraqqiyotning q isga bir davrida, muayyan mintaga yoki mamlakatda va shuningde k , butun yer yuzida tabiiy tu qil ish hisobiga aholi mi q dorining nihoyatda tez ko’payishini anglatadi. Insoniyatning oldida ana shunday xavf borliki tug’risida dastlab ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus (1766-1834 yy.) ogoxlantirgan edi. U o’zining «Aholishunoslikning qonuniyati tug’risida tajribalar» nomli k itobida aholining geometri k progressiya buyicha ko’payishini, uning xayot k echirishi uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlarning ko’payishi arifmeti k progressiya buyicha ruy berishini aytgan edi. Maltus bu jarayonning oldi olinmasa, yaqin kelajakda, planetar masshtabda, tabiiy muxit berishi mumkin bo’lgan moddiy ne’matlar mi q dori bilan

juda tez sur’atlarda ko’payayotgan dunyo aholisi extiyoji o’rtasida ziddiyat vujudga kelishini bashorat qilgan edi. Darhaqiqat, bundan 6-8 ming’ yillar oldin yer yuzida 5 mln. atrofida odamlar istiqomat qilishgan, deb taxmin qilinadi. Bu ko’rsat k ich eramizning boshlarida 230 mln., 1-ming yillikning oxiri 2-ming yillik boshlarida, ya’ni Beruniy zamonida 305 mln; 1500 yilda 440 mln; 1800 yilda 952 mln; 1900 yilda 1656 millionni tashkil etgan. XVI asr boshidan XIX asr boshigacha, ya’ni uch asr mobaynida bu ko’rsatgich 174 foizga oshganligini; 1900 yildan to 1999 yilgacha esa bu nisbat sal gam 4 barobar oshganligini ko’zatamiz. XX asrning iqqinchi yarmida yer yuzi mintagalarida aholining tabiiy ko’payish sur’atlari turlicha bo’lib, bu o’z navbatida, Yer yuzida mintagalar, mamlakatlar, xalqlar salmo g ’ining keskin o’zgarishiga olib kelmo q da. Masalan, 1800 yilda (Napoleon zamonida) Fransiya aholisi 27 mln. kishini, Yer yuzi aholisining 3 foizini tashkil etgan bo’lsa, Filippin orollarida yashayotgan aholi 1,6 mln. kishi mi q dorida bo’lib, planeta aholisining umumiy salmo g ’iga nisbatan 0,16 foizni tashkil etardi. 1999 yil 13 o k tyabr k uni Yer yuzi aholisi olti milliardlik dovoni bosib utdi. Fransiya aholisi 56,2 mln.ni, Yer yuzi aholisi salmo g ’ining 0,94 foizni, Filippin aholisi ham 65 mln. kishini tashkil etib, jaxon aholisidagi salmo g ’i (1,05%) buyicha Fransiyadan o’zib k etdi. Bu borada milliarddan ko’p aholi yashaydigan Xitoy va shu ko’rsatg’ich tomon borayotgan Hindiston aloxida urin tutadi. Xullas, bu masala bir maml ak at doirasidan chi q ib jaxon muammosiga aylandi. U bilan bog’liq muammolarni xal qilish uchun ham butun jaxonda mushtarag’ faoliyat olib borish zarur. O’zbekiston va global muammolar. Mamlakatimizning kelajaki tug’risidagi ilmiy-falsafiy bashorat Prezidentimiz I. Karimov tomonidan «O’zbekiston kelajaki buyu k davlat», «O’zbekiston XXI asr busa g’ asida: xavfsizliqqa taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» va boshqa bir qator asarlarida asosli ravishda bayon qilib berilgan. Bu asarlarda O’zbekistonning minta q amizdagi o’ziga xos urni, ulgan tabiiy resurslari, demografi k omil va inson saloxiyatini inobatga olib, boy ma’naviy merosimiz,

tarixiy tajriba, milliy qadriyatlarimizga asoslanib, yaqin kelajakda mamlakatimiz, shubxasiz rivojlangan davlatlar qatoridan munosib uringa ega bo’lishi k eraqli g i bashorat qilingan. Islom Karimov tug’ri ta’ k idlagani kabi: «Jaxon sivilizasiyasi xazinasiga ulgan xissa q ushgan boy tariximiz, buyu k madaniyatmiz, ko’p avlodlar xayoti davomida vujudga kelgan beg’iyos tabiiy va aqliy imkoniyatlarimiz, xalqimizning yuksak madaniyati va axloqiy qadriyatlarimiz, zaminimizda yashayotgan odamlarning mexnatsevarliki, saxovatliliki, ba g ’ri k engli g i va jaxon hamjamiyatida o’ziga munosib urinni egallashga bo’lgan istagi buning garovidir». Albatta, mamlakatimizda sobig’ Ittifo q dan meros qolgan eng global muammo — Orol fojiasi eganligini bilamiz. Bu borada respublikamiz mintagadagi davlatlar orasida ko’pdan-ko’p tashabbuslarni o ’rtaga tashlab kelmo q da. Shu bilan birga mamlakatimiz aholisi ham muttasil usib bormog’da. Respublikamizda «demografik portlash» asosan, XX asrning iqqinchi yarmida ruy berib, bu jarayon (boshqa biror jiddiy omillar ta’sir etmasa) XXI asrning dastlabg’i un yilliklari oxirigacha davom etishi bashorat qilinmo q da. Respublikamizda hozirgi vaziyatda vujudga kelgan o’ziga xos «demografik vaziyat g’ oyat muhim xususiyatlardan biridir, — deb qayd qilgan edi Prezident I.A. Karimov, — “ Jum h uriyatimizda aholi va mexnat resurslari har yili yuksak sur’atlar bilan ortib bormo q da». Jumladan, 1980 yilda aholining bir yillik tabiiy usishi 421161 kishini tashkil etdi, bu ko’rsat k ich 1989 yilda 480621 kishini; 1997 yilda 580673 kishini tashkil etdi. O’zbekiston o’z aholisi usish bilan bog’liq masalalarni, aytish mumkin k i, muvaffa q iyatli xal qilishga q irishdi. Prezidentimizning bozor munosabatlariga utishda aholini kuchli ijtimoiy muxofaza qilish siyosati, respublikamizda bo’lishi mumkin bo’lgan ijtimoiy tengsizlikning oldini olishga xizmat qildi. Keyingi paytlarda respublika xug’umati onalarning so g ’ligini muxofaza qilish, tu g’ ilgan har bir chagalog’ oldida ota va onaning, q olaversa, jamiyatning javobgarlik h issini oshirish borasida, shuningde k farzandning ota-ona va Vatan hamda xalqi oldidagi burchlarini chuqur anglashlari uchun juda katta ma’naviy ra g ’batlantiruvchi tadbirlar ishlab chig’ganliki uta muhim ahamiyat kasb etdi. Shu

maqsadda «So g ’lom avlod» jam g’ armasining to’zilishi, «So g ’lom avlod uchun» ordenining ta’sis etilishi fi k rimizning dalili bo’ladi. Bugungi k unda o’zbek xalqining qadriyatlari asosida yosh avlod dunyoqarashi shakllantirilganda, shubxasiz ajdodlarimizning o’z Vatani, tabiiy muxitga bo’lgan mexr-muxabbatli bo’lish kabi muqqadas tuy g ’usining avloddan-avlodga meros bo’lib utayotganligini va bu meros oldida chuqur mas’uliyat xissi bo’lishi zarur eganligini hisobga olish lozim.

O'xshashlar

Global muammolar falsafasi Jahon sivilizatsiyasi va taraqqiyotning o`zbеk modеli

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi