Frensis Bredli falsafasi - Falsafa - Referatlar

Frensis Bredli falsafasi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Frensis Bredli falsafasi Reja: 1. Angliyada neogegelchilikning vujudga kelishi va rivoji. 2. Frensis Bredli ingliz neogegelchiligining vakili. 3. F. Bredlining mutlaqlik haqidagi ta’limoti. 4. F. Bredlining axloqiy ta’limoti.

Tayanch tushunchalar: Noklassik falsafa, ratsionallik, irratsionallik, inson falsafasi, an’anaviy va noan’anaviy falsafa, neogegelchilik, ruhiy borliq, axloqiy qadriyatlar, qadriyat tushunchasi. Neogegelchilik XIX asrning oxirlarida Angliyada yashab, ijod qilgan yirik faylasuflardan biri Frensis F. Bredli (1846-1924) tomonidan atroflicha rivojlantirildi. F. Bredli Kleptemp shahrida, ruhoniy oilasida tug`ildi. 1865 yilda Oksford universitetiga o`qishga kirdi. 1870 yilda, 24 yoshida Merton kollejida ilmiy xodim lavozimida ishlay boshladi. Bu kollejda F. Bredli 54 yil umrini o`tkazdi. 78 yoshida vafot etdi. Siyosiy qarashlari bo`yicha F. Bredli – konservator, liberal o`zgarishlarning dushmani edi. Insonlarning tabiiy teng huquqliligi, yashash erkinligiga loqayd qarab, uni sentimentalizm, deb bildi. San’at va falsafada esa to`liq fikr erkinligi tarafdori edi. F. Bredlining asosiy falsafiy asarlari: «Axloqiy ocherklar» (1876), «Mantiq tamoyillari» (1883), «Hodisa va reallik» (1893). Bu asarning g`oyaviy manba’i Gegelning falsafiy tizimiga borib taqaladi. Gegelning mutlaq g`oya va dialektikasini rivojlantirgan. F. Bredli o`zining axloqiy tadqiqotlarida insonning individlik xususiyatlariga diqqatini qaratadi, uni yaxlitlikning bir qismi, deb oladi. Uning fikricha, umumiy reallik mavjuddir. Uning «Mantiq tamoyillari» asarida psixologizm tanqid qilinadi. Psihologiyani F. Bredli tajribaviy – empirik bilim, deb ataydi. Inson tafakkuri cheklangandir, chunki u alohida hodisalar bilan shug`ullanadi. Lekin insonlarning ruhiy hayoti unversaliylar bilan bog`liqdir. Bu yerda u birlamchi va ikkilamchi sifatlar to`g`risida fikr yuritadi. F. Bredli Jon Lokkning birlamchi va ikkilamchi sifatlar to`g`risidagi ta’limotiga qo`shiladi. Uning fikricha, ikkilamchi sifatlar inson hayotiga bog`liq. Birlamchi sifatlar esa ularning g`oyasidir va ular real mavjud. Ikkilamchi sifatlarga narsalarning tashqi xususiyati, rangi, hajmi, og`irligi, ta’mi va boshqalar kiradi. Birlamchi sifatlar narsalarning mohiyatini tashkil qiladi.

F. Bredli, Aflotun kabi, narsalar olamini ikkiga bo`ladi. Moddiy olam o`tkinchidir, g`oyalar dunyosi abadiydir. Qachonki ikki olam birlashsa, yaxlitlik vujudga keladi. Moddiylik olami mukammal emas. Bu olam g`oyalar olamining xira ko`rinishidir. Yaxlitlik esa mutlaqlikda namoyon bo`ladi. F. Bredlining fikricha, mutlaqlikda qarama-qarshiliklar yo`q. Hamma narsa mutanosibdir. Mutlaqlik esa ruhiy holatdir. Bu ruhiy holatni F. Bredli tajriba, deb ataydi. Tajriba esa ruhiy iztirob yig`indisidir. Ruhiy tajriba tadrijiy jarayondir. Koinot esa tafakkur, hissiyot va iroda birligidan iborat. F. Bredli harakat o`zgarishini inkor qiladi. Uning fikricha, real harakat yo`qdir. Sabab va oqibat sub’ektga bog`liq. Hodisalar inson ongiga bog`liq. Ana shu sabab- oqibat hodisalari vaqt yoki zamonda voqealar ketma-ketligidan kelib chiqadi. Bu bizlarning uydirmalarimizdir, ular faqat amaliy maqsadda ishlatiladi. Kuch, energiya, harakat kategoriyalari ham haqiqiy mohiyatni aniqlashi mumkin emas. Moddiy dunyo «tugallanmagan borliqdir». Moddiy dunyo mutlaqlikning xira ko`rinishidir. Qachonki mutlaqlik bilan qo`shilsa, o`shanda haqiqat ochiladi. Haqiqat amaliy xususiyatga ega. Insonlar tavsifi ularning haqiqatlarini ochib beradi. Mana shu fikrlarni keyinchalik pragmatizm rivojlantirdi. F. Bredli makon va zamonning ob’ektivligini ham inkor qiladi. U ham sub’ektga bog`liqdir, ya’ni munosabatdir, deydi olim. Faylasuf zamonning ko`p qatlamliligini tan oladi, ya’ni biz yashab turgan zamondan tashqari boshqa zamonlar ham bor. F. Bredli fikricha, inson tanasi intellektual tuzilmadir. Tana shu mutlaqlikning xira ko`rinishidir. Jon esa ilohiydir, tajriba markazidir. Xudo tomonidan yaratilgan jonlar ko`pdir. Ular hammasi mutlaqlikda birlashadi, ya’ni olamiy jonni tashkil qiladi. Haqiqat – bu ziddiyatning yo`qligi, bog`liqlik, ketma-ketlik va mutanosiblikdir. Yakka inson yaxlitlikka erisha olmaydi, chunki u to`liq tizim emas. Butun insoniyat fikri bir joydan chiqsa, muqimlikka erishiladi. F. Bredlining birinchi yirik asari «Axloqiy tadqiqotlar»dir (1876). F. Bredli bu asarida axloqiy utilitarizmga qarshi chiqadi, chunki u har qanday harakatni oqlaydi. Jumladan, F. Bredli I. Kantning burchli axloqini ham rasmiyligi uchun tanqid qiladi. F. Bredli ning fikricha, inson «atomlashgan» individ emas, balki

to`liqlikning, jamiyatning qismidir, insonning jamiyatdagi holati unga ko`pgina vazifalarni yuklaydi. Insonlar jamiyati F. Bredli tomonidan mexanik to`da sifatida ko`rilmaydi, aksincha, to`liqlik, yagonalik, «konkret umumiylik» sifatida qaraladi. Individ dalilan va mantiqan unga bog`liqlik sifatida talqin qilinadi. Falsafiy ma’noda bu universaliylarning realligini tan olishdir, alohidalikka nisbatan birlamchi ahamiyatga egaligini ta’kidlashdir. F. Bredli o`zining ikkinchi yirik asari – «Mantiq tamoyillari»da (1883) mantiqdagi psixologizmni tanqid qiladi. Chunki psixologizm falsafadagi empirik yo`nalishning asosiy tamoyillaridan biri edi. F. Bredli J. Lokkning abstraksiya (mavhumlik) to`g`risidagi nazariyasini ham inkor qiladi. Uning fikricha, abstraksiya alohida o`xshash tasavvurlarni ajratib olinishidan tashkil topmaydi, chunki o`ziga xos tomonlarni ajratib olishdan oldin, biz o`ziga xoslik g`oyasiga ega bo`lishimiz kerak, bu g`oya esa universaliylardir. F. Bredlining ta’kidlashicha, mantiqiy nuqtai nazardan konkret o`ziga xoslik ikkilamchi xususiyatga egadir. Universaliylar alohida o`xshash hissiyotlardan yoki obrazlardan tashkil topmaydi, ular birlamchi asosga egadirlar. F. Bredli uchun universaliylar – bu individuumlar yig`indisi emas, hamda mazmunsiz eng umumiylik ham emas, balki individuallikning hamma qirralarini o`z ichiga olgan konkret umumiylikdir. Bir vaqtning o`zida universaliyga kiruvchi individualliklar o`xshash emas, balki aynanlikdir, zotan bu aynanlik farqdagi aynanlikdir. Shuning uchun ham F. Bredli inson aqli qismlarni bilishda cheklanganligini inkor qiladi. Dastlab inson ruhiy hayoti universaliylardan foydalanadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, individuallik hech qachon mustaqil bo`la olmaydi, yaxlitlik bilan, boshqa individualliklar bilan chambarchas bog`liqdir. Ular o`rtasida ichki o`zaro bog`lanish bor. Shuning uchun ham har bir individdagi o`zgarish boshqalarda ham o`zgarishlarga olib keladi, jumladan, yaxlitlik ham o`zgaradi. Bu ichki munosabatlar nazariyasidir. F. Bredli dunyoni Parmenid kabi, birlikdan iborat, demaydi. U dalillarning borligini ham inkor qilmaydi, lekin u alohida yashirin hodisalarning borligini inkor qiladi. U shu narsani talab qiladiki, Koinotning butun hodisalari ichki bir-biri bilan bog`liqdir, ular butun tizimni tashkil qiladi. Shuning uchun ham biz alohida, umumiy tizimdan

yulib olingan faktlar haqida bilimga ega emasmiz. Albatta, alohida fikrlar bildirishimiz mumkin, lekin biz ularni haqiqat ekanligini tasdiqlay olmaymiz. Ular biz uchun gipoteza bo`lib qoladi. Boshqacha qilib aytganda, bir narsani bilmoqchi bo`lsak, hammasini o`rganishimiz lozim. Agar biz bor narsani bilishga harakat qilsak, boshqa narsalar bunga qanday ta’sirda ekanligini bilolmay qolamiz. F. Bredlining dialektika haqidagi fikrlariga kelsak, u «konkret umumiy» g`oyadan kelib chiqadi yoki muayyan tushunchaga bog`liq. Lekin F. Bredli «Hodisa va reallik» nomli asarida inkor dialektikasi haqida fikr yuritadi. Bu asarida F. Bredli fan va falsafada dunyoni tushuntirishda ishlatiladigan tushunchalarni tahlil qilib chiqadi. F. Bredli agnostitsizmni tanqid qilishdan boshlaydi. G. Spenserning dunyoni «bilib bo`lmaydi» degan g`oyasiga qarshi chiqadi. F. Bredlining fikricha, dunyoni bilib bo`lmaydi deyishlik o`z-o`ziga qarshi chiqishlikdan iborat, ziddiyat esa haqiqat emas, biz mutlaqlikni bila olamiz, zeroki bu bilim to`liq, aniq bo`lmasa ham, u haqida tasavvurga egamiz. F. Bredli ta’limotining asosi – dunyoni ikkiga bo`lishdan iborat. Bunday bo`lish Aflotun falsafasidan boshlab, barcha idealistik maktab ta’limotlariga xosdir. Biz yashaydigan moddiy borliq, bevosita tajribada berilgan dunyo haqiqiy emas, real emasdir. Bu dunyoga qarshi qo`yilgan ruhiy dunyo haqiqiydir, realdir. Kitobning birinchi qismi ana shu real dunyoni asoslashga qaratilgandir. Uning ikkinchi qismida hodisalar dunyosini, xira borliqni tahlil qiladi muallif. F. Bredli dialektikadan, jumladan, qarama-qarshilikdan atrof olamning reallignini inkor qilish uchun foydalanadi. «Borliq, - yozadi F. Bredli, - anglangan dunyo ziddiyatga to`la bo`lganligi uchun xiradir, sharpadir, real emasdir». «Oliy reallik, - F. Bredli ta’kidlashicha, - o`z-o`ziga qarshi chiqa olmaydi; mutlaqlik ko`rsatkichidir». «Reallik shu ma’noda yagonadirki, ijobiy tabiatga egadir, shuning uchun ham ziddiyat yo`q». F. Bredli hodisalar dunyosidagi ziddiyatni qanday isbotlamoqchi bo`ladi? Olim buning uchun shu dunyo haqidagi tushunchalarning o`zi ziddiyatga egaligini tahlil qilib chiqadi. Buning uchun u falsafa tarixidagi shu masala bo`yicha hamma dalillarni to`playdi: eklektiklar, qadimgi skeptiklar, yangi davr agnostiklari D. Yum

va I. Kant, G. Spenser va boshqalarning shunday fikrlarini keltiradiki, ular o`ziga xos agnostitsizm ensiklopediyasini tashkil qiladi. Albatta, uning bu mulohazalari qiziqarlidir. F. Bredli birlamchi, ikkilamchi sifatlar haqidagi muammoga o`z e’tiborini qaratadi. Dekart, Galiley, Gobbs va Lokk hissiy sifatlarning ob’ektivligini inkor qilishgan. Fransuz materialistlari, «ikkilamchi» sifatlarning ob’ektivligini tiklashgan. Keyinchalik tabiiy-ilmiy sohada shug`ullanuvchi olimlar (Gelmgols va boshqalar) ularning sub’ektivligini isbotlab berishgan. F. Bredli ham «ikkilamchi» sifatlarning sub’ektivligini butunlay tan oladi. Buning isboti sifatida u quyidagi misolni keltiradi: atir gul hidi, uni hech kim hidlamasa, u hech narsadir, tovushni ham hech kim eshitmasa, u ham hech narsadir, real emasdir. Boshqacha qilib aytganda, «narsalarning ikkilamchi sifatlari inson a’zolari uchun mavjuddir» 41 , a’zolar uni qabul qiladi. Narsalarning ikkilamchi sifatlari haqida sub’ektsiz gapirish (hidi, ta’mi, rangi) ma’nosizdir. Narsalarning ikkilamchi sifatlari sub’ektiv xarakterga ega bo`lsa, birlamchi sifatlar ob’ektivdir, deydi F. Bredli. Boshqa so`z bilan aytganda, narsalar o`zgaruvchandir, o`zgaruvchanlik esa ularning real tavsifidir. O`zgaruvchan narsa faqat qabul qiluvchi a’zo uchun mavjuddir. «Ikkilamchi sifatlarsiz o`zgaruvchanlik bema’nodir». Qisqa qilib aytganda, o`zgaruvchanlik ikkilamchi sifatlar bilan birga mavjud. O`z-o`zicha u mavhumdir. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, ikkilamchi sifatlar, F. Bredli fikricha, real emas, ular faqat ko`rinishdir, sharpadir. Jumladan, materiya ham hodisaga singib ketadi va o`zining realligini yo`qotadi. Narsalarning tashkil qiluvchi xususiyatlarini F. Bredli predikatlar, deb ataydi. Masalan, shakar deganimizda biz uning shirinligini, oqligini, maydaligini birgalikda anglaymiz. Ular narsaning alohida-alohida sifatlari emas. SHakar faqat oq yoki faqat shirin xususiyatlardan tashkil topmagan, u barcha xususiyatlarning yig`indisi sifatida mavjud. Demak, narsalarda ana shu xususiyatlardan boshqa hech narsa yo`q. Shuning uchun ham ular ko`rinishdir, haqiqatlik emas. Narsa o`zining xususiyatlariga singib ketgandir. Narsaning narsaligi sifatlarning birligidadir.

F. Bredli narsalarning sifatlari munosabatlarini ham tahlil qilib chiqadi. Uning fikricha, munosabatlar sifatlar orqali yuzaga keladi, sifatlar esa munosabatlarda mavjud. Ular bir-birisiz mavjud bo`la olmaydi. Shuning uchun ham ular ko`rinish olamida mavjud, real emas. F. Bredli narsalarning sifatlari va munosabatlarini tahlil qilib chiqgandan so`ng, makon va zamon hodisalarini tahlil qilishga o`tadi. F. Bredli ning fikricha, makon va zamonda ham ziddiyatlar ko`p, shuning uchun ham ular real emas, ko`rinishdir. Bo`sh makon, olim fikricha, mavhumlikdir, chunki u o`z-o`zidan bema’nodir. Agar qandaydir sifatga ega bo`lsa, mazmuni namoyon bo`ladi. Umuman, makon nima – deb so`raydi F. Bredli, – makon, bir tomondan, munosabat bo`lishi mumkin emas. Boshqa tomondan, makon munosabatdir. U ko`p qismlardan iborat. Ziddiyat kelib chiqadi: makon ham munosabat, ham munosabat emas. «Biz ko`rib turibmizki, - deb yozadi F. Bredli, - makon birliklar munosabatida yo`qolib ketadi, ular hech qachon mavjud bo`la olmaydi». Agar, biz makonni cheksiz deb oladigan bo`lsak, noaniqlik bo`lib qoladi. Makonning o`zi savol tug`diradi: chegaradan so`ng nima bo`lishi mumkin, yana makonmi? Shuning uchun bu reallik emasdir, ko`rinishdir - sharpadir. Zamonni ham F. Bredli tahlil qilib chiqadi. Uni oqim sifatida qabul qiladi, bu oqim o`tgan, hozirgi va kelajakda namoyon bo`ladi. Vaqt ham munosabat, ham munosabat emas. U ham ichki ziddiyatdan iborat. O`tib ketgan zamon yo`q, kelajak ham hali kelmagan, faqat hozirgi zamon realdir. Agarda vaqt hozirgi zamondan iborat bo`lsa, uni ushlab ko`ringchi, u bir zumda o`tgan zamonga aylanadi, shuning uchun ham real mavjud bo`la olmaydi, u ko`rinishga aylanadi. F.Bredli harakatni analiz qilishga o`tadi. Harakat ham ziddiyatga ega, ya’ni bir vaqtning o`zida ikki turli joyda bo`lishi kerak. Bunday bo`lishi mumkin emas, natijada ziddiyat kelib chiqadi. O`zgaruvchanlik haqida ham u shunday fikrni bildiradi. Sababiyatni ham F. Bredli ziddiyatga ega, deb qaraydi. Bu yerda D. Yumning sabab, oqibat to`g`risidagi fikrlarini keltiradi. Sabab va oqibat ham bizning amaliy maqsadlarimiz natijasidir. Shunday qilib, ko`pgina falsafiy kategoriyalar mohiyatini F.Bredli ziddiyatdan iborat, deb ataydi. Shuning uchun

ham ular reallikka ega emas, ular bizning hissiyotimizga bog`liq. «Narsalarning aynanligi, -deb aytadi F. Bredli, - bizning ana shu narsa haqidagi nuqtai nazarimizga bog`liq». Moddiy dunyo haqida fikr yuritib F. Bredli inson masalasiga o`tadi. Shaxsni ko`rib chiqadi. Insonning «o`zligi» nimada? – degan savolni qo`yadi. Go`dak, balog`at yoshidagi bola, erkak va chol bir odamning o`zimi? Agar bir odam bo`lsa, shaxs o`zligi nimadan iborat? Aynanlik inson tanasida mavjud. F. Bredli fikricha, tana ham tashqi narsadir, shuning uchun u reallikka ega emas. F. Bredli insonni ruhiy mavjudot sifatida ko`radi. Shaxsning aynanlik manbaini xotirada, boshqa ruhiy qobiliyatlarda, deb biladi. Insonning moddiy tanasini olib tashlab, ruhini tahlil qiladi. Biz inson «meni»ni bilmaymiz, garchi shaxslar mavjud bo`lsa ham, lekin ular ko`rinish sifatida qolaveradi. «Inson «meni» qanday mazmunda olinmasin, ko`rinish bo`lib qolaveradi» 22 deb yozadi u. Umumiy xulosa nimadan iborat? Bizni o`rab turuvchi olam ziddiyatli va norealdir. Narsalar, ularning sifatlari, materiya, makon, zamon, harakat, o`zgarish, energiya, sababiyat, hattoki, xususiy «men» ham haqiqat emas, ular norealdir, faqat ko`rinishdir, holos. Haqiqiy borlig`idan ajralgandir. Butun borliqni anglatadigan tushunchalar haqiqatni in’ikos qilmaydi. Ular bizning «o`ylab topganlarimizdir», «qurollarimizdir». Bizga amaliy maqsadda kerak bo`ladi. F. Bredli uchun tabiat nima? U ham umumiy reallik nuqtai nazardan qaraganda faqat ko`rinishdir. Yanada aniqroq gapirganda, «bu fan talab qilganidek ideal tuzilmadir, zaruriy ishchi g`oyadir». Tana moddiy dunyoning bir qismi sifatida «ishchi g`oyadir». Shunga o`xshash yana bir ibora: «...materiya, harakat va kuch ishchi g`oyalar mohiyatidir, ular alohida voqealarni, hodisalarning kelib chiqishini tushunish uchun ishlatiladi». Shunday qilib, hamma ilmiy tushunchalar, F. Bredli ta’limotida, «ishchi g`oya»larga aylantiriladi, ular bizga hodisalar munosabatini amaliy maqsadda tushunishimiz uchun kerak. Reallik va mutlaqlik. Demak, F. Bredli ob’ektiv moddiy dunyoni ko`rinish dunyosi, deb atadi. F . Bredli uchun mutlaq reallik nima ? U real mavjudmi ? F. Bredli Gegelning bir fikrini oladi, u ham bo`lsa, Aflotunga borib taqaladi. U

aytadiki, bizni o`rab turuvchi olam ko`rinish bo`lsa ham, bu ko`rinish - sarob emas. Ko`rinish bo`shliq ham emas. Ko`rinish mavjud, uning borligini reallikka munosabati orqali, unga taalluqliligi orqali bilishimiz mumkin. Ana shunday reallik, F. Bredli fikricha, mutlaqlikdir. Atrof olam, F. Bredli ta’kidlaganidek, ziddiyatlarga to`ladir. U o`zgaruvchan, nomuqim, mukammal emas. F. Bredli savol qo`yadi: biz noreal dunyoga qanday baho beramiz, garchi real dunyoga nisbatan solishtirmasak ham? Boshqacha aytganda, yuqoridan berilgan reallik ko`rsatkichiga ega bo`lmasak, bu dunyoning norealligini bila olmas edik. Bunday ko`rsatkich sifatida ziddiyatsizlikni olishimiz mumkin. Ko`rinish dunyosi ziddiyatlarga to`la, shuning uchun ham u norealdir. Oddiy reallik o`zida ziddiyatni saqlamaydi. Mutlaqlik – mutanosiblik va mukammallikdir. Hamma ziddiyat unda echiladi va oliy yagonalikka qo`shilib ketadi. Shunday qilib, mutlaqlikning borligini F. Bredli shunday yo`l bilan isbotlaydi. Mutlaqlik nimadan tashkil topgan degan savolga olim ruhiylikdan, deb javob beradi. Ruhiylik ham turlicha bo`ladi. Gegelda bu – mutlaq ruh, A. Shopengauyerda – iroda va h.k. F. Bredlida mutlaqlik – hamma narsani qamrovchi, hamma narsani o`z ichiga oluvchi tajribadir, tajriba – ruhiy kechinmalar yig`indisidir. Ruhiylik faqat tafakkur jarayoniga xos emas, balki aql, hissiyot, iroda birligidir. F. Bredli uchun tajriba atrof olamdir, insoniyatning ana shu atrof olamni his qilishining o`ziga xos holatidir. Tajriba to`g`risida, F. Bredli shunday deydi: «Hissiyotni his qilinuvchidan ajratishni, fikrni fikr qilinuvchidan (ob’ektdan) ayirishni inkor qilaman... Borliq va reallik, hissiyot bilan aynanlikdir». Shuning uchun ham «mutlaqlik bu yagona tizim, uning mazmuni esa hissiy tajribadir». F. Bredli fikricha, mutlaqlik tashqarida emas, balki narsalarning o`zida mavjud va ular orqali namoyon bo`ladi. Shuning uchun ham makon va zamon, tabiat va insonlar mutlaqlikka aloqadordir. Narsalar va ularning sifatlari, mutlaq tajribaning bir qismidir. Ularning norealligi shartlangandir. Tajriba konkret hollarda nomukammal, chegaralangan holda

namoyon bo`ladi. Reallik bo`lsa to`liqlikni, yakuniylikni, mutanosiblikni, mukammallikni taqozo qiladi. Shunday qilib, mutlaqlik turli yakuniy nomukammal shakllarda namoyon bo`ladi. Ana shunday shakllardan biri tabiatdir. «Moddiy dunyo, -deb yozadi F. Bredli, - aniq bo`lmagan, bir tomonlama, ichidan ziddiyatlidir». Va yana «...tabiat o`z o`zidan reallikka ega bo`lmaydi. U mutlaqlikning ichida bir shakl sifatida namoyon bo`ladi». F. Bredli fikricha, «Tabiiy fanlar uchun bir elementni butunlikdan ajratib olib o`rganish tabiiy holdir va zaruriydir. Bu hodisalarning makonda, birgaliklda mavjudligini, ketma-ketligini, shartini anglash uchun kerakdir. Lekin uni reallik sifatida qabul qilish metafizik tajovuzdir. Jon va tana to`g`risida fikr yuritar ekan, F. Bredli, quyidagi fikrlarni bildiradi: «Tana tafakkuriy tuzilmadir va ko`rinishdir; jonga kelsak, bevosita tajribaning yakuniy markazidir», bu «aniq psixik hodisalar guruhidir. Jon, tanaga o`xshab hodisalarning mazmunidir». Jonlar ko`p, mutlaqlik esa yagona, mutlaqlikda jonlarning ko`pi yo`qolib ketadi. «Jonning ko`pligi ko`rinishdir, shuning uchun ham ular haqiqiy emas». Jon tanasiz yashashi mumkin, lekin bu F. Bredli uchun «bo`sh imkoniyatdir», chunki hech kim jonni tanasiz ko`rmagan. Hayotimizda uchraydigan kelishmovchiliklar, ziddiyatlar haqiqat emas, norealdir, ular mutlaqlikda echimini topadi. Haqiqatni ham F. Bredli shunday tarzda tushunadi, haqiqat - ziddiyatsizlikda, bog`liqlikda, ketma-ketlikda, mutanosiblikda namoyon bo`ladi. Bizning hukmlarimiz – reallikning yakuniy, qismiy bo`lagidir. Ular reallikning ayrim qismlari uchun haqiqat bo`lishi mumkin. Lekin hech bir hukm mutlaq haqiqat bo`lishi mumkin emas. Lekin boshqa tomondan, xatolar ham mutlaq emas, ularning mavjudligi butunlikning haqiqatligiga qarshi bo`la olmaydi. Biz cheklangan mavjudot bo`lganligimiz uchun butunlikning hammasini qamray olmaymiz. Shuning uchun ham biz adashamiz va bu tabiiy holdir. «Adashish ham xaqiqat, bu - qismiy haqiqatdir, yolg`onligi uning qismiyligidadir, yakunlanmaganidadir», - deb yozadi olim. Axloqiy muammoga kelsak, F. Bredli dunyoda yomonlik borligi masalasini ham tahlil qiladi. Bu juda qadimiy masaladir, deydi F. Bredli. Xudo rahmdilligini

dunyodagi yomonlik bilan kelishtirish, Xudoni yerdagi yovuzliklar oldida oqlashdir. F. Bredli yovuzlikning mavjudligini tan oladi, uni ham mutlaqlikning nomukammal bir qismi, deydi. «Mutlaqlikda ro`yobga chiqmagan xohish yoki amaliy istaklar yo`q, har bir yovuzlik ezgulik ta’sirida silliqlashadi va to`la mutanosiblikka erishadi». Yovuzlik, iztirob, o`lim – bu yakuniy, nomukammad, ziddiyatli dunyoning zaruriy taqdiridir. Lekin inson o`z diqqatini faqat iztirobga jalb qilishi kerak emas, chunki dunyoda farog`at ham mavjud. Inson mutlaqlikka erishishga intilishi zarur, mutlaqlikda iztiroblar chekinib, farog`at g`alaba qiladi. Insonlar yashaydigan dunyoda, hayot uncha og`ir emas. «Biz tajribamizdan bilamizki, - deydi F. Bredli, - iztirob farog`at orqali neytrallashadi. Kundek ravshanki, kichkina iztirob odatda katta farog`at olib keladi». «Garchi men ozgina azob cheksam, bundan butun holatim yomon degan xulosa chiqishi kerak emas. Haqiqatdan iztiroblansam, butun dunyo qorong`u degan fikr kelmasin». Bundan qanday xulosa qilish mumkin? Birinchidan, o`z aziyatlarimizda birovni ayblashimiz, sababini o`zgadan qidirishimiz kerak emas. Inson o`z maqsadi sari harakatida muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, aybdor birinchi navbatda o`zi bo`ladi. «Amalga oshmagan maqsadlar... biz tomondan tanlangan, ... boshidan yo`l qo`yilgan xatodir. Ular to`g`ri rejalashtirilmagan, yagonalilik talablariga moslashtirilmagan». F. Bredli nuqtai nazaricha, har bir inson o`zi haqida g`amxo`rlik qilishi kerak, shaxsiy manfaatlarini amalga oshirishi zarur, bu axloqiylikdir. Garchi u yomonlikka uchrasa, buning uchun boshqalarni ayblashi kerak emas. Birinchidan, buning uchun u o`zi aybdor, ikkinchidan, bu yomonlik vaqtinchadir, u mutlaqlikda yo`qoladi. F. Bredli dunyoqarashida din yuqori o`rinni egallaydi. Dinning ahamiyatini falsafa bilan tenglantirishga harakat qiladi u. «Din, - deb yozadi F. Bredli, - ikki tomonga qaratilgan: xudo hamda inson, ular alohida mavjud. Lekin mutlaqlikda bo`linish yo`q, faqat birlik bor. Agar xudoni mutlaqlik bilan aynanlashtirilsa, u diniy xudo emas». Insonga qarshi qo`yiluvchi xudo, hamma narsani qamrovchi mutlaqlik emas, u faqat yakuniy mavjudot, mutlaqlikning bir sohasi sifatida namoyon bo`ladi.

Jumladan, falsafa ham mutlaqlik bo`la olmaydi. Fan faqat makon, zamon, materiya va boshqa «ishchi g`oyalar» tuzilmalari bilan ish yuritadi. Falsafa borliqni butunligicha qamrab olishga harakat qilsa ham, lekin nazariyligi uchun mutlaqlikning bir tomonini aks ettiradi. Shunday qilib, din, fan, falsafa mutlaqlikning har bir alohida tomondan ko`rinishidir. Lekin bularda mutlaqlik turli darajada namoyon bo`ladi. Eng ko`p darajada u dinda ko`rinadi. Shuning uchun ham din falsafadan yuqoriroqdir. Mutlaqlik birlikning tugal shakli, yaxlitlikdir. Hech qanday alohida soha etarli darajada yagona xususiyat bo`la olmaydi. Mutlaqlik - xossalarning mexanik yig`indisi emas, u ulardan yuqoriroqdir. Mutlaqlik shaxsmi? Qaysidir ma’noda shaxs. U «samoviy shaxsdir», komillikdir. Shunday qilib, F. Bredli mutlaq idealizmni asosli tarzda isbotlab berishga harakat qilgan faylasufdir. F. Bredli uchun alohida hodisa, narsalar yo`q. Ularning hammasi yagona tizimni tashkil qiladi. Ular o`zlarining «ichki munosabatlari»ga bog`liq. Bir hodisani tahlil qilish uchun uni boshqa narsalar bilan qanday munosabatda ekanligini o`rganishdan boshlash kerak. Umuman olganda, mutlaq idealizmning ayrim g`oyalarini keyinchalik, neokantchilar, pragmatistlar davom ettirdilar. F. Bredli fan tushunchalariga tanqidiy munosabatda bo`lish g`oyasini ilgari surdi. Odatiy bo`lib qolgan fan tushunchalari har doim ham o`z ma’nosida ishlatilavermaydi. F. Bredlining mana shu fikri keyinchalik mantiqiy tahlil falsafasi namoyandalari E. Mur va B. Rassel tomonidan rivojlantirildi. Djosayya Roys. Djasayya Roys 1855 yil Kaliforniyaning Grass-Velli shahrida dunyoga keladi. 1871-1875 yillarda Kaliforniya universiteti talabasi bо`ladi. Sо`ngra о`qishini Germaniyada davom ettiradi. Vindelband va Lotse ma’ruzalarini tinglaydi. 1878 yilda Roys falsafa fanlari doktori darajasiga ega bо`ladi. 1882 yildan 1914 yilga qadar (о`limigacha) Roys Garvard universitetining falsafa fakultetida ishlaydi. Roys umrining oxirigacha idealizm pozitsiyasida turdi. U Aflotun, Arastu, Kant va Gegel falsafiy ta’limotlariga tayandi. Shu bilan birga ularning falsafiy qarashlarini modernizatsiya qilishga intildi. U axloqiy va diniy ong sohalariga oid

fikrlarni zamonaviylashtirib talqin qildi. Roysning fikriga kо`ra, idealizmga zamonaviy ruh bag`ishlash zarur. Gegelcha logika juda formallashgan va texniklashgan fan bо`lib qolgan, u madaniyatda falsafani yetakchi rolini susaytirib qо`ygan. Roysning falsafasi Gegel tizimiga qaraganda, kо`proq umumiy idealizm ruhiga yaqinroq. “Falsafaning yagona isboti, umuman tajribani tuzish sohasida yotadi, bu tajribaviy tuzilma ziddiyatsiz inkorga ega. Biz tajribani va uni ahamiyatini aniqlashtirayotgan jarayonda falsafiy mushohada yuritamiz”. Bundan kо`rinib turibdiki, Roys tajribaviy ilmiy bilimni falsafiy metodologiya bilan qо`shishga harakat qiladi. Faylasuf insonning intellektual faoliyati bilan obyektiv reallikni bog`lashga intiladi. Bilimdagi amaliy, irodaviy jihatni bо`rttiradi. G`oyaning obyekti sifatida qandaydir voqelik olinadi, u g`oyaning amaliy yо`nalishini kо`rsatadi. G`oya amaliyotga aylangandagina о `z obyektiga ega b о `ladi. Unda g`oyada qо`yilgan maqsadlar amalga oshadi. Mazkur g`oya maqsadi о`z-о`zidan aniqlanadi. “G`oya о`z obyektiga ega bо`lgandagina haqiqatga aylanadi. U о`z obyektiga ega bо`lishni istaydi”. Roys g`oyani aniqlashda yanada qat’iyroq qarorga keladi: “G`oyaning о`zi ahamiyatini belgilaydi” 25 . G`oyaning о`zi ichki mazmunini amalga oshirish orqali aniqlanadi. G`oyada о`zi “nimadir” muhtoj bо`lgan narsa bor. Ana shu “nimadir”ni Roys tajribadan izlaydi. Bu yerda hayot tushunchasi faol ishlaydi. Hayotda insonning amaliy va nazariy faoliyati amalga oshadi. Roys fikriga kо`ra, voqelik - bu “hayotda amalga oshgan konkret g`oyadir”. Dunyo yaxlit holda bu mutlaq g`oya emas, balki individual mutlaqlik yoki individual faktdir. Mutlaqning о`zi shaxs kо`rinishida namoyon bо`ladi. Inson va Mutlaq munosabatlari konkret tajribaviy bilimga bog`liq. Bu mutlaq tajribada hamma narsa sinaladi: shaxs tajribasi ham, Mutlaq tajribasi ham. ““Men” о`zligining Mutlaqligi о`zlikka aylangunga qadar cheksiz individual aktlarni amalga oshirishi zarur. Shuning uchun ham u individuum sifatida о`zini namoyon qiladi, о`z ichiga individual elementlarni oladi”. Roysning ana shu xulosalari mutlaq idealizm va personalizm о`rtasida ikkilanishga olib keladi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Tabiat falsafasi