Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - g'arb falsafasi - Falsafa - Referatlar

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - g'arb falsafasi

Yuklangan vaqt:

31.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.68359375 KB

Ko'chirib olish

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - g'arb falsafasi Reja: 1.Qadimgi Yunon-Rim falsafasi 2. O ' rta asr Yevropa madaniyati va falsafasi . 3. XVII—XVIII asr Yevropa falsafasi. 4. XVIII—XIX asr Nemis klassik falsafasi. 5. Rus falsafasi 6. XX asr falsafasi

1.Qadimgi Yunon-Rim falsafasi Falsafa fanining taraqqiyotiga Sharq mutafakkirlari bilan bir qatorda G'arbiy Yevropa olimlari ham katta hissa qo'shganlar. Sharq bilan G`arb xalqlarini bog'lovchi «Ipak yo'li» markazida joylashgan «O'rta Osiyo mintaqasi Hindiston, Xitoy, Mesopotamiya, Yunon, Rim davlatlari bilan savdo-sotiq aloqalarini rivojlantirib kelgan. Shuning natijasida o'lkamizga boshqa mamlakatlarning, jumladan Yunoniston xalqlarining madaniyati ham ma'lum darajada kirib kelgan va aksincha, O'rta Osiyoning madaniyati qadimgi yunon xalqlari madaniyatiga o'z ta'sirini ko'rsatgan. Masalan, Aleksandr Makedonskiy, Kliment Aleksandrskiy Ksenofont, Strabon, Ptolomey, Gerodot esdaliklari, asarlarida O'rta Osiyo xalqlariga xos madaniyat, urf-odat va an'analar, afsonalar keltiriladi. Sharq va G'arb mamlakatlari o'rtasidagi bunday o'zaro aloqadorlikni falsafa fani sohasida ham kuzatishimiz mumkin. Ayniksa, Sharq mutafakkirlari, allomalari tomonidan IX-XII asrlarda rivojlantirilgan boy va rang-barang madaniy, ilmiy, falsafiy meros G’arb mamlakatlarida XV-XVII asrlarda Yevropa renessansining vujudga kelishiga zamin yaratib beradi. G'arbda falsafa mustaqil fan sifatida eramizdan oldingi VI asrda Yunonistonda ibtidoiy jamoa quldorlik jamiyati bilan almashgan davrda shakllanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar, savdo, hunarmandchilik, san'at, fizika, matematika, astronomiya, geografiya, adabiyot, falsafa va boshqa fanlarning rivojlanishiga zamin yaratadi. Qadimgi Yunonistonning dastlabki faylasuflari Yer, Quyosh, yulduzlar, hayvonlar va odamning kelib chiqishini bir butun, yaxlit tasavvur etishga harakat qilgan mutafakkir edilar. Shuning uchun ham ularni fiziklar - tabiatshunoslar (yunoncha, pxysis - tabiat) deb atalganlar. Ular mifologik va diniy dunyoqarashlarga qarshi kurash olib bordilar. Ma'lumki, yunon mifologiyasida asosiy e'tibor dunyoning kelib chiqishini izohlab berishga qaratilgan bo'lib, unda asosiy o'rinni dunyoni kim yaratgan degan savol egallab kelgan edi. Yunon

faylasuflari esa asosiy e'tiborni dunyo nimadan yaratilgan degan savolga javob berishga qaratganlar. Qadimgi Yunonistonda yirik savdo va madaniyat markazi bo'lib kelgan Milet shahrining vakillari taniqli mutafakkir Fales (mil.avv. 640-545 yy.) hamma narsa suvdan kelib chiqqan va suvga aylanadi, deb hisoblangan bo'lsa, Anaksimandr fikricha, (mil.avv. 610-546 yy.) dunyo noaniq materiya - apeyrondan tashkil topgan. Narsalar, uning fikriga ko'ra, apeyron harakati hamda sovuqlik va issiqlik, namlik va quruqlik kabi qarama-qarshiliklarning natijasida paydo bo'ladi. Anaksimenning (mil.avv. 588-525 yy.) fikricha, hamma narsa havodan hosil bo'lgan va havoga aylanadi. Efes shahrining vakili Geraklit (mil.avv. 544-480 yy.) olamdagi barcha narsa va hodisalarning asosi olovdan deb hisoblangan. “Dunyoni xudolar ham, odamlar ham, hech kim yaratmagan, u qonuniyatli tarzda alanglanadigan va qonuniyatli tarzda uchraydigan abadiy barhayot olov bo'lib kelgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham shunday bo'ladi”, deb ta'kidlaydi Geraklit. Tabiat olovdan hosil bo'lgan, doimo o'zgarib, rivojlanib turuvchi abadiy jarayondir. Olamda mavjud bo'lgan barcha narsa va hodisalar olovdan paydo bo'ladi va yo'q bo'lib, yana qayta olovga aylanadi. Geraklit fikricha, olovning yo'q bo'lishi havoning tug'ilishidir, havoning yo'q bo'lishi, suvning tug'ilishidir, suvning yo'q bo'lishi havoning tug'ilishidir, havoning yo'q bo'lishi - olovning tug'ilishidir va aksincha. Geraklit ta'limotining ahamiyati shundaki, u o'zining dunyoning moddiyligi haqidagi fikrini narsa va hodisalarning o'zgarishi va rivojlanishi kabi qonuniy jarayon, deb e'tirof etishidadir. Mazkur abadiy va eng umumiy qonuniyatni u logos deb tasvirlaydi. Geraklitning logos haqidagi fikri Xitoy falsafasidagi Dao g'oyasining yangicha tavsifi desak haqiqatga xilof bo'lmaydi. Geraklit falsafasining yana bir muhim tomoni voqelikdagi narsa va hodisalarga dialektika nuqtai nazaridan yondashuvidadir. Uning fikricha, narsa va hodisalar doimiy o'zgarishda, o'zaro aloqadorlikda, bog'liqlikda, bir-biriga o'tib

turadi. Olamda o'zgarmaydigan, doimiy bo'lgan biron-bir narsani topish mumkin emas. “Oqib turgan daryoning suvi doim yangilanib turadi, shuning uchun bir daryoning suvi o'ziga ikki marotaba tushishi mumkin emas”. Narsa va hodisalarning doimiy o'zgarib, rivojlanib turishining manbai qarama-qarshiliklarning birligi va ularning o'zaro kurashidadir. Geraklitning fikricha, qarama-qarshiliklar o'zaro o'rin almashib turadi, hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimo o'zgarib turadi, hamma narsa doimo paydo bo'lish va yo'qolish jarayonidadir. Sovuqlik isiydi, issiqlik soviydi, namlik quriydi, quruqlik namlanadi va h.k. Shuning uchun har bir mavjud narsaga ma'lum tomondan yondashish zarur. Dengizning suvi toza ham, iflos ham, baliqlarga u toza va foydali, odamlarga esa u iflos va zararli. Geraklit ong (jon, ruh) bilan materiya (tana) bir-biri bilan chambarchas bog'langan deb hisoblab, uni olovning ko'rinishidan biri degan edi. Anglash tufayli inson dunyoni bilishga qodir. Bilish hissiy organlardan boshlanib tafakkur bilan yakunlanadi. Hissiy organlarning yordamida biz narsa va hodisalarni bir-biridan ajratib turadigan tomonlarini bilamiz, ularning mohiyati va taraqqiyot qonuniyatlarini bilishga tafakkur orqali erishamiz. Milet va Efes mutafakkirlarining mazkur fikrlari falsafaning keyingi rivojlanishiga katta ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Samos orolining vakili Pifagor ning (mil.avv. 580-500 yy.) fikricha, butun olam raqamlarning uyg'unligidan va o'zaro munosabatlaridan iborat. U raqamlarga jon bag'ishlab, turli xossalar, adolat, aql, idrok, muvaffaqiyat va hokazolar raqamlarga tegishli deb hisoblangan. Sonlar koinotdagi tartibning ifodasidir. Dunyoni bilish uni boshqaruvchi sonlarni bilishdir. Pifagorchilar sonni materiyadan ajratib uni ilohiylashtirgan bo'lsalarda, matematika fanining rivojlantirishlari, mashhur Pifagor teoremasining yaratilishi bilan fan taraqqiyotiga katta hissa qo'shdilar.

Eley faylasufi Parmenid (mil.avv.VI asrning oxiri V asrning boshi) dialektik tasavvurga zid keluvchi g'oyalarni olg'a surib, qo'zg'atolmaydigan umumiy yagona borliq haqiqiy mavjudlikdir, deb hisoblangan. Bu haqiqiy, mavjudlik, uningcha, fikr bilan ayniydir. Tabiatda o'zgarib turadigan, turli-tuman ko'rinishdagi hodisalar, Parmenidning ta'limotiga ko'ra, yolg'on fikrlarning mahsulidir, bilim esa faqatgina aql yordamida hosil qilinishi mumkin. Zenon (mil. avv. V asrning o'rtalari) ham Parmenid singari «haqiqiy borliq» harakatsiz bo'ladi va uni aql bilan bilish mumkin, deb hisoblaydi. Eramizdan oldingi V asrda pifagorchilar va eleatlarning falsafiy qarashi kuchaygan faylasuflar orasida Empedokl, Anaksagor, Levkipplarning alohida o'rni bor. Anaksagor (tax. mil.avv.500-428 yy.) Klazomen shahri vakili dunyoning asosini kichik zarrachalar — gomeomeriylar tashkil qiladi, ular sifat jihatidan birbiridan farq qilib, doimiy harakatda bo'ladi, deb aytgan. Empedokl (tax.mil.avv. 490-430 yy.,Sitsiliya orolidan). U o'zining «Tabiat to'g'risida» nomli asarida voqelikdagi barcha narsalarning asosini to'rtta unsur, ya'ni tuproq, suv, havo, olov tashkil qiladi degan g'oyani olg'a surgan. Mazkur unsurlarning bir-biri bilan qo'shilishi va ajralishining sababi ularning o'zaro tortilish va itarilishlaridadir deb hisoblaydi. Levkipp (tax.mil.avv.500-440 yy.) dunyoning asosini mutlaq bo'shliq, atom va sababiyat tashkil etadi deb hisoblagan. Uning fikricha olamda barcha narsa va sababiy bog'liqlikda yashaydi. Hech narsa sababsiz paydo bo'lmaydi, hamma narsa ma'lum bir asosga muvofiq, qonuniy ravishda vujudga keladi. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, Anaksagor, Empedokl va Levkipplar dunyoni materialistik nuqtai- nazardan izohlab berish bilan bir qatorda narsa va hodisalarning kelib chiqishi va rivojlanishiga dialektika nuqtai-nazaridan yondashganlar. Qadimgi Yunonistonning eng mashhur faylasuflaridan biri Demokrit dir

(mil.avv.460-370 yy.). Uning asosiy asari “Buyuk diakosmos” bizgacha saqlanib qolmagan. Demokritning nuktai-nazaricha, dunyo moddiy bo'lib, ruh, ong materiyaning mahsulidir. U Levkippning qarashlarini rivojlantirib, dunyoning asosi atomlar va bo'shliqlaridan iborat, narsa va hodisalarning rang-barangligi atomlar birikish usullarining turli-tumanligidan kelib chiqadi, deb hisoblaydi. Demokrit materiya va harakatning ajralmasligi, harakat, fazoning ham xuddi materiya singari ob'ektiv mavjud ekanligini tan olish lozim deydi. Lekin u harakatni atomlarning bo'shliqdagi oddiy o'rin almashishi deb qaraydi. Harakatning o'zini esa atomlarning fazoda to'qnashuvi natijasida hosil bo'ladi deb hisoblaydi. Demokrit atomistik va determinizm tamoyilini o'zining kosmogonik nazariyasiga ham tatbiq etadi. Atomlar o'zlarining fazodagi tartibsiz harakatlari jarayonida bir tomondan, o'zaro to'qnashib, bir-birini parchalab boradi, ikkinchi tomondan, birbiriga qo'shilib, tuproq, suv, havo, olov va ulardan quyun shaklida harakatlantiruvchi ko'p dunyolarni vujudga keltiradi . Demokrit tabiatdagi hamma voqea, hodisalarning doimo o'zgarib turishini zaruriyat hisoblab, tabiatdagi tasodifni tan olmas edi. Uning fikricha, narsa va hodisalar o'rtasidagi sababiyatni bilmaslik tasodifni tan olishga olib keladi. Sababiy bog'lanishlarni tekshirishni u fanlarning asosiy vazifasi deb hisoblar edi. Demokrit ong va ruh ham atomdan iborat deb hisoblagan. Demokrit olamni bilish mumkinligini ta'kidlab, uni qorong'i va haqiqiy bilimlardan iborat deydi. U bilish jarayonida hissiyot va tafakkurning rolini ham ko'rsatib o'tadi. Hissiy bilish orqali biz narsalarning (atomlarining qo'shilishi tufayli mavjud bo'lgan) sifat va xususiyatlarini bilsak, aqliy bilish orqali sezgilarimiz bilan bevosita sezib bo'lmaydigan hodisalarni bila olamiz. Aql yordami bilan atomlar (narsalar)ning mohiyati belgilanadi. Demokrit falsafa tarixida birinchi bo'lib bilish jarayoni in'ikos jarayoni ekanligi haqida fikrni asoslaydi. Uningcha, kishilarning besh turli sezgilari va tushunchalar narsalarning obrazidir. Demokrit qadimgi Yunonistonning qomusiy olimi edi. U fanning turli sohalari: falsafa, fizika, matematika, biologiya, tibbiyot, pedagogika, ruhshunoslik,

filologiya, etika, san'at, siyosat, mantiq, ijtimoiy hayot masalalariga doir fikrlarni bayon etgan edi. Demokritning merosida insonni har tomonlama kamol toptirish, unda insonparvarlik, vatanparvarlik tuyg'ulari, odob-axloq e'tiqod, vijdon va boshqa olijanob insoniy fazilatlarni shakllantirishga oid qimmatbaho fikrlar mavjuddir. Ular hozirgi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. Qadimgi yunon faylasuflarining bir qismi diniy ta'limotga zid bo'lgan fikrlarni ilgari surgan bo'lsalar, ikkinchisi esa uni qo'llab-quvvatlagan. Quldorchilik jamiyati davri vakili Aflotun (mil.avv.427-347 yy.) edi. U o'z asarida yunon faylasuflarining, ayniqsa Geraklit va Demokrit fikrlarini qattiq tanqid qiladi. Aflotun olamda «g'oyalar dunyosi» birlamchi bo'lib, moddiy dunyo esa ikkilamchi, «g'oya dunyosi»ning mahsuli, soyasidir, deb hisoblaydi. Uningcha, «g'oyalar dunyosi» fazo va vaqtga bog'liq bo'lmaydi, u abadiy, harakatsiz va o'zgarmasdir, u «haqiqiy dunyo»dir. Aflotunning bilish nazariyasiga ko'ra, bilish ob'ekti «g'oyalar dunyosi»dir, moddiy dunyo va undagi narsa va hodisalar hissiy bilishning manbaidir. Hissiy bilish haqiqat emas, chunki u orqali kishilar g'oyani emas, balki moddiy buyumlarni sezadilar, ular to'g'risidagi tasavvurga ega bo'ladilar. Moddiy buyumlarning asosi va mohiyati bo'lgan «g'oyalar dunyosi»ni faqat sof tafakkur yordamida bilish mumkin. Aflotun Yunonistondagi quldorlar aristokratiyasi davlatini eng adolatli va ideal deb hisobladi. U jamiyatni uch tabaqaga bo'ladi. 1. Davlat arboblari — faylasuflar; 2. Soqchilar (harbiylar); 3. Dehqonlar va hunarmandlar. Uningcha, davlat faylasuf - aristokratlar qo'lida bo'lishi lozim, harbiylar esa aristokratiya davlatini mustahkamlash uchun xizmat qilishlari kerak, davlat zo'rlik va zulm majmuidan iborat bo'lib, quldor uchun zarur sharoitni yaratishdan iborat. O'z navbatida Aflotunning g'oya haqidagi ta'limoti qadimgi dunyoning eng buyuk mutafakkiri Arastu (mil.avv.384-322 yy.) tomonidan tanqid ostiga olinadi. Uning ko'rsatishicha, moddiy olam abadiy va ob'ektiv xususiyatga ega bo'lib, u hech qanday «g'oya»larga muhtoj emas. Tabiat moddiy asosga ega bo'lgan

narsa va hodisalar yig'indisidan iborat, u har doim harakat va o'zgarishdadir. Arastu ham Demokrit singari moddiy dunyoni, tabiatni bilishning predmeti va sezgilarimizning ob'ektiv manbai, kishi ongidan tashqaridagi moddiy olam sezgilarni vujudga keltiradi, deb ta'kidlaydi. Arastu o'z asarlarida hamma narsaning asosida materiya yotadi, deb moddiy dunyoning ob'ektiv mavjudligini e'tirof etadi. Narsalar materiya va shakldan paydo bo'ladi. Har bir narsa shakllangan materiyadir va shakl borliqning mohiyatidir. Materiyaning o'zida rivojlanishning faqat imkoniyati bor xolos, u shakllantirishga muhtojdir. Shakl tufayligina materiya imkoniyatdan voqelikka aylanadi. Haqiqiy borliq, uning fikricha, materiya va shaklning birligidir. Bular bir-biriga o'tib turadi, shaklsiz materiya yo'q. Demak, shakl va materiya tushunchalari nisbiy xarakterga ega . Arastu fikricha dunyoda to'rt xil sabab bordir: 1. Moddiy sabab yoki materiya (masalan, uy bunyod etish uchun zarur bo'lgan qurilish materiallari); 2.Shakliy sabab yoki shakl (uy tarixi); 3.Vujudga keltiruvchi sabab (uy quruvchi binokorlik san'ati); 4.So'nggi sabab yoki maqsad (bitkazilgan bino). Arastu qadimgi dunyodagi sodda dialektik fikrni eng yorqin ifodalagan mutafakkirlardan biri edi. Qadimgi yunon faylasuflarning hammasi olamning umumiy manzarasini to'g'ri izohlab bergan sodda materialistik hamda tug'ma stixiyali dialektik edilar. Ular orasida Arastu dialektikasi alohida ajralib turar edi. Arastu tabiatni ongli o'zgarishda, rivojlanishda ekanligini ko'rsatadi: buni u materiyaning shaklga ega bo'lish jarayoni, imkoniyatni voqelikka aylana borishi deb tushunadi. Biroq uning ta'limotida dialektikaga zid fikrlar, qarashlar ham mavjud. Arastu materiya passiv, shaklsiz narsa, shakl esa aktiv bo'lib, narsani narsa qiluvchidir, deb hisoblaydi. Arastu shaklning aktivligi haqidagi qarashni davom ettirib, hamma shakllarning shakli – xudoning, dunyoviy ruhning, “dastlabki turtkining” ijodiy rolini ta'kidlaydi. Bu masalada u Platonga yaqin edi.

Bilish nazariyasida Arastu Demokritning tarafdori edi. Uningcha, moddiy dunyo bilishning, sezgilarning, tajribaning asosidir. Sezgilar bizga ayrim aniq narsalar haqida ma'lumot bersa, aqlimiz umumlashtirilgan ma'lumotlar berishga qodir degan edi. Arastu mantiq fanining barcha muhim masalalarini ishlab chiqdi. U mantiq bilish uchun zarur bo'lgan tafakkur shakllari va isbotlash to'g'risidagi fandir, deb yozgandi. Fikrlar bog'liqligi Arastu nuqtai nazaricha, mavjud ob'ektiv olam hodisalari bog'lanishlarining in'ikosidir. Arastu kategoriyalar, tushunchalar, mulohaza va xulosalar to'g'risidagi ta'limotlarni kashf etdi, falsafa tarizida birinchi bo'lib kategoriyalar tizimini ishlab chiqdi. Shu bilan birga, u kategoriyalarning bir-biri bilan aloqlarligi, bir-biriga o'tishini isbotlab berdi. Arastu qadimgi yunon faylasuflari orasidagi eng yetuk olim sifatida siyosat, davlat, jamiyat hayotiga oid masalalarni o'rganib chiqdi. Qadimgi Yunonistonning mashhur faylasufi Epikur (mil.avv. 341-270 yy.) Demokritning atomistik nazariyasini rivojlantirdi. Demokrit atomlarning asosan shakl va miqdor jihatdan farqini ta'kidlagan bo'lsa, Epikur esa ularning hajmi va og'irligi jihatidan farqini ko'rsatadi. Epikur fikricha, atomlar doimo bo'shliqda harakat qiladi, harakat esa mangudir. Atomlar og'irlikka ega bo'lgani sababli hamma vaqt pastga qarab to'g'ri harakat qiladi. Bundan tashqari ular o'zaro to'qnashuv oqibatida to'g'ri yo'ldan chekinib, yon tomonga ham harakat qilishi mumkin. Epikur olam cheksiz, son-sanoqsiz dunyolardan iborat bo'lib, ularning ba'zilari biz yashayotgan dunyoga o'xshaydi. U dinning ashaddiy dushmani bo'lib, Xudo haqidagi turli fikrlarni qoralagan. Qadimgi Yunoniston o'z siyosiy mustaqilligini qo'ldan bergach, falsafa ilmining rivojlanishi jarayonlari Rimda kuzatila boshladi. Rimdagi ilg'or faylasuflardan Lukretsiy Kar (mil.avv.95-55 yy.) Demokrit va Epikurning atomistik nazariyasini qo'llab-quvvatladi va ko'p jihatdan uni to'ldirdi.

Lukretsiyning fikricha, hamma narsa abadiy mavjud bo'lgan materiyadan paydo bo'ladi. Materiya bo'shliqda harakat qiluvchi atomlardir. U bir holatdan ikkinchi holatga o'tib turadi. Lukretsiy materiyaning saqlanish qonuni haqida faraz qilgan edi. Materiyaning miqdori o'zgarmaydi, u hamma vaqt bir xildir. Hech nimadan hech nima paydo bo'la olmaydi. Lukretsiy ong va sezgini moddiy hisoblab, jon mayda harakatchan atomlardan iborat, jon tashqi ta'sirni qabul qilib, kishi tanasiga ta'sir o'tkazadi, jon bilan tana doim birgadir deydi. Jon, ruh kishi tanasi bilan birga o'lib, yo'q bo'lib ketadi. U Aflotunning «o'lmas jon» haqidagi ta'limotini rad etadi. Lukretsiy diniy g'oyalarning asosini tabiat qonuniyatlarini bilmaganlikda deb hisoblab, tabiat abadiy, o'z qonuniyatlari bilan rivojlanadi. Xudo haqidagi gaplar uydirmadan bo'lak narsa emas degan edi. Lukretsiy ta'limotiga zid keluvchi g'oyalarni tanqid qilib Plotin (mil.avv. 270-204 yy.) Rimda o'zining falsafiy maktabini yaratadi. Plotin butun borliqning asosi va manbai deb yagona ilohiy kuch — Xudoni hisoblaydi, qolgan narsalar shu ilohiy kuchning birin-ketin oqishining (emanatsiyasining) natijasidir. Plotinning fikricha, Quyosh o'zidan nur chiqargani kabi ilohiy kuch (Xudo) ham o'zidan koinotning butun borlig'ini chiqarib yuboradi, bunga ruh ham, materiya ham kiradi. Inson jon va tana birligidan iborat. Inson hayotining oliy maqsadi — o'z jonining ilohiy kuch (Xudo) bilan qo'shilishiga erishuvidir. Kishi bunga ekstaz holatida erishadi, bu holatda kishining joni, ruhi hissiy dunyodan va tanadan halos bo'ladi. Qadimgi yunon faylasuflarining xilma-xil fikrlari G'arbiy Yevropa va Sharq mamlakatlarining ma'naviy hayotiga o'z ta'sirini o'tkazgan. Masalan, Arastu falsafasi Forobiy uchun katta ma'naviy ozuqa, neoplatonizm islom dinidagi tasavvuf (so'fiylik) uchun manbalardan biri bo'lgan. 2. O'rta asr Yevropa madaniyati va falsafasi. Quldorlik ishlab chiqarish usulidan feodalizmga o'tish bilan jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va ma'naviy hayoti to'liq feodallarning

qo'liga o'tdi. Shu davrda, qadimgi sivilizatsiya, qadimgi falsafa, siyosat va huquqshunoslik yer bilan yakson qilindi. Ma'naviy bilim ixtiyori poplar (ruhoniylar) qo'liga o'tdi. Diniy rasm-rusumlar va qoidalar har qanday tafakkurning boshlang'ich nuqtasi va asosi bo'lib qoldi. Xristian dogmalarining asoslarini ifodalovchi — «patristika», uning yirik vakillari Ter Tulian (150-222 yy.), Avgustin (354-430 yy.) va xristian falsafasi shakllanib, G'arb maktablarining majburiy darsligiga aylangan sxolastika (yunoncha shola — maktab) bir necha yillar davomida hukmron mafkura bo'lib qolgan edi. Falsafa to'la ravishda dinga bo'ysundirib qo'yilgan edi. Tabiatni o'rganish, hur fikrlash gunoh hisoblanib, inkvizitsiya (cherkov sudi) buyrug'i bilan jazoga tortiladi, quvg'in qilinadi. Ammo fan taraqqiyoti dinning har qancha to'sqinlik qilishiga qaramay, feodalizm davrida madaniy-ma'naviy o'sish to'xtamadi. Feodalizm sxolastik falsafasida, X-XIV asrlar davomida ikki asosiy oqim — nominalizm va realizm o'rtasida keskin kurash davom etdi. Bu ikki oqim o'rtasidagi kurashning asosiy mavzusi umumiy tushunchalar mohiyati masalasi edi. Nominalistlar Ioann Rostselin (tax. 1265-1308 yy.), Ioann Duns Skott (tax. 1265-1308 yy.) va Uilyam Okkam (tax. 1300-1350 yy.) alohida predmetlargina real mavjuddir, umumiy tushunchalar (universaliyalar) esa nomlarni ifodalaydi va ular ikkilamchidir, deb hisoblagan bo'lsalar, realizm vakillari Anselm Kenterberiyalik (1033-1109 yy.) va boshqalar umumiy tushunchalar ob'ektiv mavjud bo'lib, aniq narsalar ularning ifodalanish shakllaridir, deb hisoblaganlar. Tabiatdagi narsa va hodisalarning ob'ektiv mavjudligi haqidagi nominalistlar ta'limoti cherkov obro'yining pasayishiga, dunyoning xudo tomonidan yaratilganligi, ruhning birlamchiligi va moddiy hodisalarning ikkilamchiligi haqidagi diniy aqidalarga putur yetkazishga olib kelar edi. XIII asrda italiyalik xudojo'y faylasuf Foma Akvinskiy (1225-1274 yy.) realizmning mo'tadil namoyondasi sifatida maydonga chiqdi va Xudoning

birlamchiligi, ruhning o'lmasligi kabi g'oyalarni targ'ib qiluvchi tomizm falsafasiga asos soldi. XIX asrning 70-yillarida Foma Akvinskiyning bu falsafiy ta'limoti katolik cherkovning rasmiy nazariyasi deb e'lon qilindi, uni bilish har bir dindor uchun majburiy bo'lib qoldi. XV asr oxiri va XVI asr boshlarida G'arbiy Yevropa mamlakatlarida feodalizm yemirlib, kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari shakllana boshladi. Yangi geografik yo'llarning ochilishi ishlab chiqarishni yanada rivojlantirdi, hunarmandchilikdan manufakturaga o'tishni ta'minladi, bu esa mashina texnikasining rivojlanishiga olib keldi. Ma'naviy hayotda bu davr tabiatni o'rganishning kuchayishi, cherkov, din ta'siriga qarshi kurashning avj olishi, falsafa va boshqa gumanitar fanlarning ravnaqi bilan tavsiflanadi. Bu davrni odatda Renessans — Uyg'onish davri deb ataydilar. Uyg'onish davridan boshlab fan g'oyat tez sur'atlar bilan rivojlana boshladi. Yer va osmon jismlari mexanikasi, shu bilan birga unga xizmat qiluvchi matematik usullarni kashf etish va takomillashtirish sohasida buyuk ishlar qilindi. Analitik geometriya, logarifmlar, differentsial va integral hisob joriy qilindi. Sayyoralarning harakat qonuni ochildi. Suyuq va gazsimon jismlar mexanikasi «Uyg'onish davri» oxirida to'la ishlab chiqildi. Shuningdek, bu davrda materializmning yangi ko'rinishi, falsafaning sxolastikaga zid yo'nalishi shakllana boshlagan, tabiatning eksperimental matematik tadqiqot usullari vujudga kelgan edi. Polyak astronomi Nikolay Kopernik (1473-1543 yy.) olamning geliotsentrik sistemasini yaratdi. Bu nazariyada aytilishicha, olamning markazi Quyosh bo'lib, uning atrofida boshqa sayyoralar bilan bir qatorda Yer ham aylanib turadi. Uning bu ta'limoti Ptolomeyning geotsentrik sistemasi bilan aloqaning uzilishini bildirar edi. Bu nazariya, shuningdek, olamni Xudo yaratganligi haqidagi diniy afsonaga ham zarba berdi. Kopernikning geliotsentrik nazariyasi materialistik dunyoqarash umumiy rivojining tabiiy ilmiy zamini bo'ldi.

Nemis astronomi Iogann Kepler (1571-1630 yy.) geliotsentrizm nazariyasidan kelib chiqib, sayyoralar holatini kuzatish asosida sayyoralar harakatining uch qonunini kashf qiladi. Bu Kopernikning Quyosh sistemasi tuzilishi manzarasini aniqlashtirishga va butun olamning tortilish qonunini ochishga imkon beradi. Shu bilan bir qatorda Keplerning kashfiyotlari dunyoga diniy nuqtai nazardan qarashga putur yetkazadi. Lekin shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, Keplerning dunyoqarashi diniy idealistik tushunchalardan ham holi emasdi. Italyan olimi Jordano Bruno (1548-1600 yy.) ham “Uyg'onish davri”ning yirik vakillaridan bo'lib, sxolastik falsafaga va Rim katolik cherkoviga qarshi kurash olib bordi. Bruno Keplerning kashfiyotidan foydalanib, mazkur falsafiy qoidalarining fizik va astronomik mazmunini aniqlashtirdi. U tuproq, havo, suv, olov va efirdan iborat Yer bilan osmon olamning fizikaviy yakka jinsligini tasdiqlaydi, deb uqtiradi. Bruno ta'limoticha, moddiy olam birlamchi bo'lib, ong esa ikkilamchidir: moddiy olam mangu, u hech qanday xudo tomonidan yaratilgan emas: bordan yo'q, yo'qdan bor bo'lmaydi: u cheksizdir: moddiy olam cheksiz turlarda ifoda etiladi, lekin bu cheksiz narsa va hodisalar bir-biri bilan o'zaro aloqada, birlikdadir. Quyosh sistemasidan tashqari yana sanoqsiz dunyolar, quyoshlar, yerlar mavjud, dunyo — bepoyon, moddiy olam uning kichik bir qismidir, yer esa bepoyon olamning zarrachasidir. Brunoning ta'limoti, uning xatti-harakatlari cherkov tomonidan qattiq tanqid ostiga olinib, cherkov sudining hukmi bilan u 1600 yil 17 fevralda Rimdagi Gullar maydonida gulxanda yondirilgan. Italyan olimi Galileo Galiley (1564-1642 yy.) ham «Uyg'onish davri»ning, buyuk olimlaridan biridir. U olamdagi barcha narsa va hodisalar moddiy asosga ega, olam benihoya, materiya abadiy, tabiat yagona bo'lib, mexanika qonunlariga bo'ysunadi, deb tushungan.

Galiley qadimgi yunon mutafakkiri Demokritni ustoz deb tan olib, olamdagi narsa va hodisalarning moddiy asosini atom tashkil qiladi degan g'oyani qo'llabquvvatlagan. Galiley inson tabiat qonuniyatlarini bilishga qodir, kuzatish, tajriba, tabiatni bilishning boshlang'ich nuqtasidir, hodisalarning ichki mohiyatini bilish esa bilishning oliy bosqichidir, bilish jarayoni — hissiy va aqliy bilishdan iborat, deb hisoblaydi. Ilmiy tajribaga asoslangan matematik usulning asoschilaridan biri bo'lgan Galiley mexanika va astronomiya sohalarida muhim dunyoqarash ahamiyatiga ega bo'lgan bir necha ilmiy kashfiyotlar qilgan. Uning kashfiyotlari geliotsentrizm nazariyasining to'g'riligini, olamning cheksizligi g'oyasini, yer va inson jismlarining moddiy jihatdan bir-biriga o'xshashligini, tabiatning mavjud qonunlari va ularni bilish mumkinligini isbotlab bergan. Galiley 1632 yili «Olam tuzilishining ikki asosi — Ptolomey va Kopernik sistemasi haqida dialog» nomli asarini nashr qildi. Uning asari nashrdan chiqqandan keyin Galiley cherkov sudiga berilgan. 3. XVII—XVIII asr Yevropa falsafasi. XVII va XVIII asr G'arbiy Yevropa taraqqiyotida yangi davr hisoblanadi. Bu asrlarda Angliya, Fransiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida kapitalistik munosabatlar tez sur'atlar bilan rivojlana boshlaydi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli yangi ishlab chiqaruvchi kuehtiyojiga muvofiq tabiatni ilmiy bilish jarayonini tezlashtiradi. Dengizda savdo munosabatlarining rivoji, kemasozlikning taraqqiyoti, yangi shaharlar qurilishi, astronomiya, matematika va mexanikaga bo'lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Mazkur fanlarning taraqqiyoti tabiat hodisalariga analitik qarash kerakligini talab etar edi. Bu paytda tabiat hodisalarini o'rganishning asosiy usuli dalillar to'plash ularni har tomonlama tahlil etish, tajriba o'tkazishdan iborat edi. Qadimgi davrdan boshlab yig'ilgan tabiat to'g'risidagi bilimlar umumiy mazmunga

ega bo'lib, u yangi davrning tajribasi va fan talabiga javob bera olmaydi. Shuning uchun yangi davr tabiatshunoslari tabiatdagi hodisalar, dalillarni yig'ish va o'rganish, chuqurroq bilish maqsadida ularni bir-biridan ajratib o'rganadilar. Bu xil tekshirish usuli tabiatshunoslik taraqqiyotida ijobiy xizmat qilgan bo'lsada, lekin u olimlar diqqatini dunyoning umumiy ko'rinishidan, uning bir butunligidan, narsa va hodisalar o'rtasidagi ichki aloqa va bog'lanishlar borlig'idan, ularning bir-biriga o'tib turishidan chetga tortdi, olam qotib qolgan, bir-biriga bog'liq bo'lmagan tasodifiy hodisalar yig'indisidan iborat bo'lib ko'rindi. Shunday qilib metafizik usul vujudga keldi. Tabiat hodisalarini metafizik holatda tekshirish falsafaning metafizik shaklini vujudga keltirdi. Yangi davr falsafasining yana bir xususiyati shundan iboratki, u asosan mexanika va matematika fanlari yutuqlaridan kelib chiqib ularni falsafiy jihatdan umumlashtirib mexanistik xarakteriga ega bo'ladi. Shuning uchun ham bu davrning' olimlari mexanika qonuniyatlarini, jumladan I.Nyutonning mexanik sababiyat nazariyasini tabiatdagi barcha sirlarni ochib beruvchi kalit deb hisobladilar. Metafizik mexanistik materializmning yirik vakillaridan biri ingliz olimi Frensis Bekon (1561-1626 yy.)dir. Bekon ingliz materializmining asoschisi bo'lib falsafa tarixiga kirgan. U o'rta asr sxolastik falsafasiga va din ta'limotiga qarshi faol kurash olib bordi. Haqiqiy falsafa, Bekon fikricha, amaliyot bilan mustahkam aloqada bo'lish, kishilar mehnati bilan chambarchas bog'liq bo'lishi lozim. Bekon o'zining «Yangi organon»izik materialist bo'lgan Bekon bilish jarayonida hissiy bilish bilan aqliy bilishning o'rtasidagi aloqadorlik dialektikasini to'g'ri ochib bera olmadi. Bekonning fikricha, moddiy dunyoning asosini materiya tashkil qiladi. Uning ta'biricha, materiya xilma-xil sifatga ega bo'lib, uning miqdori o'zgarmasdir, hech narsadan hech narsa vujudga kelmaydi, hech narsa yo'q bo'lib ketmaydi. Materiyaning umumiy miqdori hech qachon o'zgarmaydi, u kamaymaydi ham, ko'paymaydi ham.

Bekon materializmning yana bir xususiyati shundaki, u materiyani to'xtovsiz harakatda, bir holatdan ikkinchi holatga o'tib turadi, deb hisoblab, harakatning 19 shaklini atroflicha ta'rifladi. Lekin u materiya harakati turlarini harakatning mexanik shakli bilan ayniylashtirib qo'yadi. Tomas Gobbs (1588-1679 yy.) Bekon materializmini bir tizimga solib, uning ta'limotini rivojlantirgan mexanistik usulga asoslanuvchi faylasufdir. Materiyani birlamchi, ongni esa ikkilamchi, deb hisoblagan Gobbs faqatgina bor jismlar mavjud, qolganlari esa to'qib chiqarilgan tasavvurlardir, deb hisoblaydi. U «Tafakkurni fikr qiluvchi materiyadan ajratish mumkin emas» degan g'oyat muhim fikrni ilgari suradi. Materiya abadiy, ayrim jismlar esa vaqtinchalik ko'rinishga ega, ular vujudga keladi va yo'q bo'ladi. Gobbsning fikricha, olam mexanik harakat qonunlariga bo'ysundirilgan jismlar majmuidir. Gobbs din insonlarga ta'sir etishning alohida uslubidir, deb hisoblaydi. U matematik edi, shuning uchun ham har qanday to'g'ri chiziq nuqtalardan iborat deb, materiyaning rang-barangligini hisobga olmay, tabiatdagi barcha narsalarni geometriya fani nuqtai-nazaridan tushuntirar edi. Bilim to'g'risidagi ta'limotida Gobbs Dekartning «tug'ma g'oyalar» nazariyasini tanqid ostiga olib, barcha bilimlarni sezgilardan keltirib chiqaradi. «Kishi aqlida bironta tushuncha yo'qki, dastavval u sezgi a'zolarimizda qisman yoki to'la vujudga kelgan bo'lmasin», deydi Gobbs. Gobbs jamiyat hayotini tahlil qilishga urinib, davlatning kelib chiqishi va uning mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, davlat paydo bo'lishining asosiy sababi xususiy mulkchilikning kelib chiqishi oqibatida kishilar o'rtasidagi kurashning keskinlashib ketishidadir. Jamiyat kishilar bir-birini o'ldirib yubormasliklari, talamasliklari uchun ijtimoiy shartnoma asosida davlatni barpo etadi va o'z huquqlarini himoya qilish uchun unga o'tkazib beradi. Gobbs mutlaq monarxiyani davlatning eng yaxshi shakli deb hisoblaydi.

XVII asrning eng yirik mutafakkirlaridan yana biri fransiyalik Rene Dekart (1596-1650 yy.) edi. Dekart ikki xil substantsiya: materiya va ruh o'zaro yonmayon ravishda mavjud bo'lib, ular xudoga bo'ysunadilar, deb tushuntirgan holda dualistik nuqtai nazarda turdi. U cheksiz va abadiy bo'lgan tabiat inson tafakkuriga bog'liq bo'lmagan holda rivojlanadi va mavjud, deb hisoblaydi. Dekart o'zining “Usul haqida mulohazalar” nomli asarida matematika, mexanika va geometriyaga asoslanib bilishning deduktiv usulini ishlab chiqishga harakat qildi. U ratsionalizm usulining asoschisi hisoblanadi. Uningcha, bizning sezgi a'zolarimiz hamma narsaga shubha qilishi mumkin, biroq mening fikr qilayotganimga shubha qilish mumkin emas, deb hisoblab, “Men fikr qilayapman, demak men mavjudman”, deb xulosa chiqaradi. Dekart tomonidan yaratilgan deduktiv usulning talablari quyidagilardan iborat: 1.Bilish aniq, shubhaga o'rin qoldirmaydigan darajada bo'lishi kerak. 2.Tekshiriladigan muammolarni imkoni boricha mayda qismlarga bo'lib o'rganish lozim. 3. Fikr yuritganda eng oldin oddiy narsadan boshlab so'ng murakkabiga o'tishi kerak. 4.Bilish jarayonida tadqiqotlarning sharhini to'la olib borish kerak, hech narsani qoldirish mumkin emas. Dekartning bu fikrlari fanni sxolastikadan tozalash davrida ijobiy rol o'ynadi. Dekart fikricha, tashqi olamdan ajralgan tug'ma g'oyalar bor (xudo, ruhiy va jismiy g'oyalar). Ular orqali umumiy qoidalar, qarashlar kashf etiladi, deb o'ylar edi. Uning bu qarashlari Gobbs, Lokk va Spinoza kabi mutafakkirlar tomonidan qattiq tanqid ostiga olindi. Dekartning falsafiy qarashlari uning materialistik kosmologiyasi va fizikasi bilan bog'liqdir. Matematikada u analitik geometriyani yaratuvchilardan biridir. Mexanikada u harakat va osoyishtalikning nisbiyligini ko'rsatadi va boshqa kashfiyotlar qildi. Kosmologiyada u fan uchun yangilik bo'lgan Quyosh sistemasining tabiiy rivojlanishi g'oyasini olg'a surgan.

Uningcha, koinot eng avvalo materiyaning olovsimon, havosimon va tuproqsimon elementlarining qo'shilmasidan paydo bo'lgan. Sekin asta birinchi elementdan Quyosh, ikkinchisidan Havo va uchinchisidan — Yer va Quyosh sistemasining boshqa elementlari vujudga kelgan. Gollandiyalik Benedikt Spinoza (1631-1677 yy.) o'z falsafasining mazmuni va qonun-qoidalarini geometrik aksioma va teoremalar shaklida bayon qilgan. Uning dunyoqarashida substantsiya haqidagi ta'limot asosiy o'rin egallaydi. Substantsiya, tabiat bitta bo'lib, u o'zining ajralmas xususiyatlari orqali namoyon bo'ladi. Substantsiya, moduslar (o'tkinchi narsalar)ga ega bo'lib, moduslar tabiatning, substantsiyaning holatini tavsiflaydigan, paydo bo'lib va yo'q bo'lib ketadigan narsalarning xossa va xususiyatlaridan iborat. Spinozaning fikricha, tabiat o'z-o'zining sababchisidir (sausasui) boshqa kuchga muhtoj emas. Olam abadiy bo'lib, hech narsaga bo'ysunmaydi. Dekartning «tug'ma g'oyalari»ni tanqid qilib, Spinoza substantsiya, tabiat bittadir, ikki substantsiyaning bo'lishi mumkin emas deydi. U substantsiyani tabiat yoki Xudo deb atadi. Spinoza falsafasi metafizik usulga asoslangan edi. Uningcha, substantsiya harakat qilmaydi va rivojlanmaydi. Spinoza materiya va ongning munosabatini tahlil qilar ekan, tafakkur butun materiyaning xususiyati, u materiyadan tashqarida unga bog'liq bo'lmagan holda yashashi mumkin emas deydi. Inson olamni faqatgina tafakkur orqali, aql orqali bilishi mumkin, deb hisoblaydi. Spinoza Dekart singari bilishda sezgilarning o'rniga yetarli baho bera olmaydi. Uningcha “Haqiqiy bilish”, o'rganish tafakkur orqali, aql orqali vujudga keladi. Spinoza barcha hodisalar tabiiy sabablarga ega, deb hisoblab, erkinlik — bilib olingan zaruriyat ekanligini birinchi bor aytgan edi. Uning fikricha, olamda tasodifiy narsalar yo'q, barcha narsa va hodisalar zaruriyatdan kelib chiqadi va rivojlanadi, boshqasiga aylanadi.

Spinoza o'z asarlarida dinni keskin tanqid qilib, uning mohiyatini ilmiy asoslashga urindi. Spinoza dinning vujudga kelishi asosiy sababini odamlarning nodonligi deb hisoblar edi va ma'rifat tarqalishi bilan din barham topadi deb bildi, ammo dinning gnoseologik va ijtimoiy ildizlarini tushuna olmadi. Ingliz olimi Jon Lokk (16321704 yy.) ham kishilar bilimining asosiy manbai tajribadir, deb hisoblaydi. Tajriba, uning fikricha, ikkiga bo'linadi: ichki va tashqi tajriba. Tashqi tajriba o'z mazmuniga ko'ra, mavjud xususiyatlarga ega bo'lsa, ichki tajriba esa bizning ruhiy kechinmalarimizdan iborat. Lokk kishi ruhiy kechinmasini mustaqil deb e'lon qiladi. Lokk 1690 yilda yozgan “Inson aqli haqida tajriba” nomli asarida Dekartga qarshi chiqib, hech qanday “tug'ma g'oyalar” yo'q, deb hisoblaydi. Uning ta'limotiga ko'ra, bilish inson bilan tabiat orasidagi munosabat jarayonidan iborat bo'lib, kishi g'oyalarining, tushunchalarining moddiy olam predmetiga mos kelishi haqiqatdir. Lokk birlamchi va ikkilamchi sifatlar mavjud, deb tushuntiradi. Birlamchi sifatlar predmetlarning hajmi, shakli, holati, harakati kabilardir. Rang, hid, ta'm kabilar ikkilamchi sifatlardir. U birlamchi sifatlar insonga, uning xohishiga bog'liq emas, ikkilamchi sifatlar esa insonning sub'ektiv kechinmalariga bog'liq deb noto'g'ri fikr yuritadi. Lokk o'zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida tabiiy holatdan fuqarolik holatiga va davlatni boshqarish shakllariga o'tish g'oyalarini rivojlantiradi. Lokkning fikricha, davlatning maqsadi - erkinlikni hamda mehnat vositasi bilan orttirilgan mulkni saqlashdir. Shuning uchun ham davlat hokimiyati o'zboshimcha bo'lishi mumkin emas. Bu hokimiyat Lokkning fikricha: 1. Qonun chiqaruvchi; 2. Ijro etuvchi; 3. Ittifoq Federativ hokimiyatiga bo'linadi. Lokkning mazkur g'oyalari o'z ahamiyatini hanuzgacha yo'qotgani yo'q. Lokkning, agar mavjud ijtimoiy tartib sharoitida shaxs lozim darajada tarbiya va kamolotga ega bo'la olmasa, u vaqtda kishilarning o'zlari mavjud tartibni o'zgartirishlari kerak, degan g'oyalari katta ahamiyatga ega edi.

Nemis faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646-1716 yy.) Spinozaning fikriga qarshi chiqib, materiya substantsiya bo'la olmaydi, chunki materiya ko'lamlidir va shu sababli bo'linuvchidir, substantsiya esa muloqot vositasi bo'lmog'i lozim. Uning fikricha, dunyoning asosini monodalar — bo'linmas ruhiy substantsiyalar tashkil qiladi, butun koinot ana shulardan tarkib topgan. Monodalar soni cheksizdir, ulardan har biri idrok va intilishga egadir, bu esa, Leybnitsning fikricha, substantsiyaning harakatchanligini, faol harakatini ta'minlaydi. Uning ta'limotining dialektikasi ana shundan iboratdir, bu idealistik dialektika edi. Chunki uning fikricha, monodalar bir-biri bilan jismoniy suratda o'zaro ta'sir ko'rsatishmaydi, lekin bu bilan birga ular yagona rivojlanuvchi va harakatlanuvchi olamni tashkil etadi va bu olam oliy monodaga (mutlaqqa, Xudoga) bog'liq bo'lgan oldindan belgilangan uyg'unlik bilan tartibga solinadi. Bilish nazariyasida Leybnits Lokkning materialistik sensualizmiga qarshi chiqib, o'zining “Inson aqli to'g'risida yangi tajribalar”, degan asarida bilimning yakkayu-yagona manbasini hissiyot emas, faqat aql tashkil etadi, deb da'vo qiladi. Haqiqatga erishish uchun Leybnitsning fikricha, mantiq qoidalariga amal qilinsa bas. Uning ilmiy merosida mantiqqa oid asarlar katta o'rin tutadi. U matematika, geologiya, biologiya va boshqa fanlarning rivojiga katta hissa qo'shgan. Sub'ektiv idealizmning yirik vakili Jorj Berkli (1685-1753 yy.) Lokkning ikkilamchi sifatlar haqidagi ta'limotidan o'zining idealistik qarashlarini asoslashda foydalanadi. U o'zining «Kishi bilishining asoslari haqida risola» asarida sub'ektni birlamchi deb hisoblab, barcha narsalar ongining holatidan, sezgilar majmuidan iborat deb ta'lim beradi. Berkli materiyani, ob'ektiv reallikni butunlay tan olmas edi. U olamda “Men” va mening sezgilarimdan boshqa hech narsa yo'q, olamdagi narsalar mening sezgilarimdagina mavjud, agar men sezmasam, ularning mavjudligi haqida gap bo'lishi mumkin emas, deb hisoblaydi. Berkli solipsizmdan qochishga, urinib, ruhiy substantsiyalarning ko'pligi hamda “nihoyasiz ruhning”, xudoning mavjudligini e'tirof etadi.

Berkli materiyani, ob'ektiv reallikni butunlay tan olmay, men qabul etadigan butun hissiy tasavvurlarni menda moddiy predmetlar emas, balki ruh paydo qiladi, shu ruh esa Xudolar degan edi. U materiya tushunchasini ichki tomondan ziddiyatli va bilish uchun befoyda deb tanqid qiladi. Berkli Lokkning birlamchi va ikkilamchi sifatlar to'g'risidagi g'oyasini rad qilib, barcha sifatlarni sub'ektiv deb e'lon qiladi. U fanning dunyoqarashidagi ahamiyatini inkor qilib, olamning vazifasi «hamma narsani, faqatgina jismoniy sabablar bilan izohlashni da'vo qilmasdan, balki yaratuvchining tilini o'rganib olishdan iborat», deb hisoblardi. Sub'ektiv idealizmning yana bir yirik vakili David Yum (1711-1776 yy.)dir. U ob'ektiv reallikning mavjudligiga shubha bilan qarovchi skeptitsizmning asoschilaridan biri bo'lib hisoblanadi. Uning nuqtai-nazaricha, dunyo qonunlari sub'ektiv xususiyatga ega bo'lib, bizning odatlarimizga bog'liq, sababiyat va zaruriyat sezgilarimizning tartibidan, ketma-ketlikdan boshqa narsa emas. Shunday qilib, Yum skeptitsizmni agnostitsizmning turlaridan biri sifatida moddiy dunyo qonunlarini bilishni inkor qiladi va fan taraqqiyotini cheklashga harakat qiladi. Yum ob'ektiv olamning mavjudligi yoki mavjud emasligi degan masalani hal qilinmaydigan masala, deb hisoblardi. Bilimning vazifasini Yum borliqni payqashda deb emas, balki amaliy hayot uchun qo'llanma bo'lish qobiliyatida deb bilardi. Uning fikricha, ishonchli bilimning yagona predmeti matematika ob'ektlaridir; tadqiqotning boshqa hamma predmetlari mantiqiy jihatdan isbotlab bo'lmaydigan asoslarga taalluqlidir, ular faqat tajribadan xulosa qilib chiqariladi, ammo Yum tajribani idealistlarcha tushunib, voqelik faqat “tasavvurlar” oqimidir, ularning sabablari noma'lum va ularni payqab bo'lmaydi,- der edi. Etika masalasida Yum utilitarizm nazariyasini rivojlantirdi, foydalilikni aqlodob mezoni deb e'lon qildi. Din falsafasida u, koinotdagi tartibot sabablarining aql bilan bir qadar o'xshashligi bor degan faraz bilan cheklandi, lekin shu bilan birga xudo haqidagi har qanday diniy va falsafiy ta'limotni rad qildi, u tarixiy

tajribaga asoslanib, dinning axloq-odobga va fuqarolik hayotiga ta'sirini zararli deb e'tirof qildi. XVII asr materializmi o'rtaga qo'ygan barcha falsafiy fikrlar XVIII asr fransuz mutafakkirlari tomonidan yanada rivojlantirildi . Lametri (1709-1751 yy.), Gelvetsiy (1715-1771yy.), Didro (1713-1784 yy.), Golbax (1723-1784 yy.) va Robine (1735-1820 yy.) hamma ijodiy jismlar o'zgarmaydigan va bo'linmaydigan atomlardan (Golbax) yoki molekulalardan (Didro) tashkil topgan, deb hisoblaydilar. Ularning ayrimlari, masalan, Golbax materiyani ob'ektiv reallik sifatida falsafiy izohlashga harakat qiladi. Golbaxning fikricha, “materiya bizning hislarimizga biror tarzda ta'sir ko'rsatadigan narsalarning hammasidir”. Materiya o'zgarmas va bo'linmas atomlardan iborat bo'lib, bu atomlarning asosiy xossalari ko'lamlilik, og'irlik, shakl, o'tkazmaslikdir. Fransuz mutafakkirlari materiya haqidagi falsafiy ta'limotni rivojlantirishga qo'shgan hissalari shu bo'ladiki, ular materiyani harakatsiz, harakatni esa materiyasiz mavjud bo'lishi mumkin emas, deb hisoblaydilar. Ularning ta'limotiga ko'ra, harakat materiyaning mavjudlik usulidir, materiya harakati abadiy va mutlaq. Fransuz olimlarining materiyaning ichki faolligi haqidagi ta'limoti XVII asr materialistlarining materiya va harakat haqidagi qarashlariga nisbatan olg'a qo'yilgan yirik qadam edi. Ammo ular harakat shakllarining turli-tuman ekanligini va sifat jihatdan bir-biridan farq qilishini tushuna olmadilar. Ular harakatni jismlarning fazoda oddiy o'rin almashishi ko'rinishida tasavvur qilib, harakatning sababini tashqi ta'sirlardan qidirgan edilar. Shu sababli ular harakatning faqat bitta shakli — mexanik harakatni tan olar edilar. Shu bilan birga, fransuz olimlari ba'zi evolyutsion g'oyalarni ham olg'a surganlar, ular organik dunyo noorganik dunyodan, yuqori organizmlar quyi organizmlardan kelib chiqqan degan fikrlarni aytganlar. Dunyoni bilish masalasida fransuz faylasuflari sensualist edilar. Ular barcha bilimlarning manbaini moddiy predmetlarning sezgi a'zolariga ta'siri

natijasida hosil bo'ladigan sezgilardan iborat deb bildilar. Sezgisiz bilish jarayoni bo'lmaydi, deb hisoblar edi Golbax. Sezgi, uning fikricha, miyada sodir bo'ladigan farq qiluvchi o'zgarishlardir, ong esa bu o'zgarishlarni idrok qilishdir. Gelvetsiy o'zining “Aql haqida” asarida aql bizning sezgilarimizning yig'indisi deb ta'kidlaydi. Fransuz materialistlari haqiqat va uning mezoni masalasi bilan ham alohida shug'ullanganlar. Haqiqat, ularning ta'limotiga ko'ra, fikrlar, g'oyalarning predmetlari va ular orasidagi bog'lanishlarga doimiy mos kelishidan iborat. Ular haqiqatning mutlaq va nisbiy tomonlarini hisobga olmadilar. Inson fikri va g'oyalarining manbai tashqi dunyo ekanligi nuqtai nazaridan turib, fransuz faylasuflari Dekartning “tug'ma g'oyalar” nazariyasini har tomonlama tanqid qildilar. Ular kishilarda hech qanday «tug'ma g'oyalarning» bo'lishi mumkin emas, chunki har qanday fikr va g'oya tashqi dunyoning inson miyasiga ta'siridan keyingina hosil bo'ladi, deb hisoblar edilar. Fransuz mutafakkirlari izchil determinist edilar, ularcha, olamda birorta sababsiz voqea, hodisa mavjud emas. Ular ob'ektiv olamda faqat zaruriyat mavjud deb tasodifni butunlay rad etdilar. P.Golbaxning fikricha, tabiatda hech narsa tasodifiy yuz bermaydi, undagi hamma hodisa ma'lum bir qonunga amal qiladi, bu qonun ma'lum oqibatining sababiy va zaruriy bog'lanishidan iborat. Tabiatdagi butun voqea, hodisalar oldindan belgilangan, boshqacha tarzda bo'lishi mumkin emas, inson zaruriyatning qulidir, u hayotda bir daqiqa ham erkin emas. Ularning bu fikrlari taqdirga tan berishga olib keladi. Fransuz materialistlari o'zlarining ko'pgina asarlarida dinga qarshi chiqib, uning mohiyati, jamiyatda tutgan o'rni haqida bir qancha fikrlarni bayon etadilar. Ularning fikricha, din odamlarga tabiat, jamiyat haqida to'g'ri tasavvur hosil qilishga, ijtimoiy adolatsizliklarning haqiqiy mohiyati, sababini anglashga, uni bartaraf etish yo'llarini bilib olishga yo'l qo'ymaydi. Shu bilan birga, din mehnatkashlarni qullikka va och-yalang'ochlikka mahkum etadigan podsho hokimiyatini qo’llab-quvvatlaydi. Ular din peshvolarini tanqid qilib, kishilarning

qo'l-oyog'ini kishanlab qo'ygan din zanjirlarini parchalab, insoniy, ijodiy qobiliyatga keng yo'l ochish lozim, deb hisoblaydilar. Golbax ta'kidlaganidek, «kishilar manfaati xuddi shu diniy fikrlarning yo'q qilinishini talab etmoqda va sog'lom falsafa o'zini shu diniy chalg'itishlarning yo'q etilishiga butunlay bag'ishlashi lozim». Fransuz olimlarining fikricha, kishi ijtimoiy muhitning mahsuli, ijtimoiy muhit qanday bo'lsa, kishi ham shunday bo'ladi. Demak, jamiyat hayotini yaxshilash uchun mavjud muhitni, sharoitlarni o'zgartirish kerak. Bu vazifani ularcha, faqat ma'rifatning rivoji orqaligina amalga oshirish mumkin. Ularning fikricha, har bir inson erkin tug'iladi, shuning uchun hamma baxtga, ozodlikka, adolatga bab-baravar haqlidir. Bu ularning tabiiy, tug'ma huquqidir. Shuning uchun bo'lajak jamiyatning asosiy vazifasi - hamma kishilarni adolatli ravishda baxt huquqi bilan ta'minlashdir. Ammo ular ijtimoiy muhit ma'nosida mavjud siyosiy tuzumni, uning qonunlarini, ustqurmasinigina tushunar edilar. Natijada fikr jamiyatni boshqaradi, kishilarning fikri, ongi qanday bo'lsa, jamiyat ham, ijtimoiy muhit va uning tuzilishi ham shunday bo'ladi degan idealistik xulosa kelib chiqadi. 4. XVIII—XIX asr Nemis klassik falsafasi. Falsafa fanining rivojlanishida nemis faylasuflarining ham hissasi katta. XVIII-XIX asrlarda Germaniyada falsafiy fikrlarning shakllanishida, bir tomondan, 1789-1794 yillardagi fransuz inqilobi va uning kishilik jamiyatining doimo o'zgarib turishi haqidagi xulosasi katta ahamiyatga ega bo'lgan bo'lsa, ikkinchi tomondan o'sha davr Germaniya ijtimoiy hayotiga ham o'z ta'sirini ko'rsatdi. Germaniya bu davrda nisbatan qoloq mamlakat bo'lib, nemis burjuaziyasi inqilobdan qo'rqar, shu bilan birga kapitalizmning rivojlanishidan manfaatdor edi. Nemis burjuaziyasining bu ikki yoqlamaligi o'sha davr falsafasida ham o'z ifodasini topdi. Nemis klassik falsafasining asoschisi Immanuil Kant (1724-1804 yy.)dir. Kant falsafasining xususiyati shundaki, u materializmni idealizm bilan

kelishtirishdan hamda bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan falsafiy oqimlarni bir sistemada birga qo'shishdan iboratdir. Uning falsafasini ikki: tanqidiy falsafagacha bo'lgan (XVIII asrning 70 yillarigacha), tanqidiy falsafa davriga bo'lish mumkin. Kant o'z falsafasining dastlabki davrlarida asosan tabiatshunoslikning falsafiy masalalari bilan shug'ullandi. U 1785 yilda yozgan eng yirik asari «Butun umumiy tabiiy tarix va osmon nazariyasi»da Quyosh sistemasi koinotdagi boshlang'ich katta tumanlikning aylanma harakat qilishi natijasida kelib chiqqan, deb hisoblaydi. Bu jarayonning sababi «dastlabki turtki» emas, balki o'zaro tortilish va itarilish orasidagi ziddiyatdir. Shu sababli Quyosh sistemasidagi barcha sayyoralar, jumladan Yer ham Kant ta'limotiga ko'ra, uzoq davom etgan tabiiy tarixiy taraqqiyotning mahsulidir. Kantning bu xulosasi uning tabiat hodisalarini dialektik tarzda tushunganligidan dalolat beradi. Lekin u ilmiy materialistik qarashlarini din bilan bog'lashni lozim topdi. Uningcha, tabiat hodisalarining ma'lum tartibiga, muayyan qonuniyatga bo'ysinishida Xudoning karomati bor. XVIII asrning 70 yillaridan boshlab Kant faoliyatining ikkinchi davri boshlanadi va «Sof aqlni tanqid» (1781y.), «Prolegomenlar» (1783y.), «Muhokama qobiliyatini tanqid» (1790 y.) kabi asarlarida o'zining transtsendantal yoki tanqidiy idealizm sistemasini asoslaydi. Bu asarlarida u o'z e'tiborini insonning bilish qobiliyati va imkoniyatlarini tahlil qilishga qaratib, ob'ektiv reallikning mavjudligini e'tirof etadi va uni «narsa o'zida» deb ataydi. Lekin uningcha, «narsa o'zida»ni bilish mumkin emas. Kantning fikricha, «narsa, predmetlar bizning ongimizdan tashqari mavjud, biroq ular nimadan iborat ekanligini biz bilmaymiz va hech qachon bila olmaymiz ham…Biz ob'ektlarni bizning sezgilarimizga qanday tuyulsa shunday bilishimiz mumkin, ammo aslida ular qanday, buni biz bila olmaymiz». Kant inson bilimini ikki guruhga ajratadi: 1. Tajriba asosida hosil bo'ladigan bilimlar (aposteriori). 2. Tajribagacha yoki unga bog'liq bo'lmagan bilimlar (apriori). Fazo, vaqt, sababiyat kabi tushunchalar aprior bilimlar shakli bo'lib, bular tajriba natijasida hosil qilinadigan bilimlardan ustun turadi. Tajribaviy

bilimlar alohida-alohida olingan, bir-biri bilan bog'lanmagan hodisalarni ifodalasa, tajribagacha bo'lgan aprior bilimlar esa hodisalar o'rtasidagi umumiy sababiy va zaruriy bog'lanishlarni, ya'ni qonuniyatlarni ifodalaydi. Dunyo qonunlarining ob'ektiv xususiyatga ega ekanligini Kant mutlaqo tan olmaydi. Uning fikriga ko'ra, kishilarning idroki tabiatga qonunlar ato qiladi, shuning uchun ham inson aqlli tabiatga moslashishi kerak emas, balki tabiat inson aqliga moslashishi lozim. Kantning falsafa taraqqiyotidagi xizmatlaridan biri shu bo'ladiki, u keyinchalik Gegel tomonidan dialektikani yaratishda asos bo'lib xizmat qilgan antinomiyalarni ko'rsatib o'tdi. Kantning ta'limotiga ko'ra, inson aqli tabiatan antinomiyalidir, ya'ni ziddiyatlarda ikkilanuvchidir. Shuning uchun qarama-qarshi fikrlarni bab-baravar isbotlash yo'li bilan asoslab berish mumkin. Masalan, olam ham nihoyalidir va ham chegaralari yo'qdir. Bo'linmas zarrachalar (atomlar) bor va bunday zararlar yo'q va hokazo. Uningcha, bu ziddiyatlar har qanday holda faqat zoxiriydir. Kant axloq masalalariga ham katta e'tibor berdi. Uning nuqtai nazaricha, jamiyatdagi har bir kishining xulq-atvori, irodasi ob'ektiv reallikdan tamomila ajralgan va o'zgarmasdir. Aqlning asosi esa kishilar ongidagi o'zgarmas amir farmondir. Kant mutlaq buyruqni (qat'iy imperativ) etikaning asosiy qonuni deb e'lon qildi. Bu buyruq uningcha, xatti-harakatning mazmuniga mutlaqo bog'liq bo'lmagan holda xulq-atvorning yalpi umumiy qonuni bo'la oladigan qoidaga amal qilishini talab etadi. Kantning jamiyat hayotining tarixiy jarayonida antogonizmlarning roli, abadiy tinchlikni barqaror qilishda turli davlatlar uchun o'zaro foydali aloqalarni rivojlantirish haqidagi ta'limoti falsafaning keyingi rivojlanishiga g'oyat katta ta'sir ko'rsatdi. Iogann Gotlib Fixte (1762-1814 yy.). Nemis sub'ektiv idealizmining yirik namoyondasi Kantning «narsa o'zida» haqidagi ta'limotini uloqtirib tashlab,

bilish shaklining butun xilma-xilligini bir sub'ektiv idealistik ibtidodan keltirib chiqarishga uringan. Bu ibtido shundan iboratki, faylasuf qandaydir mutlaq sub'ektiv «Men»ni nazarda tutib, unga benihoya aktiv faoliyat beradi, shundan keyin u olamni yaratadi. Boshlang'ich «Men» bu o'ziga xos «Men» emas, balki ongning axloqiy faoliyatidir. Ana shu mistik boshlang'ich «Men» alohida «Men»ni keltirib chiqaradi. Uni Fixte mutlaq emas, balki cheklangan inson sub'ekti yoki empirik «Men» deb tushunadi va bunga tabiat, ya'ni empirik tabiat qarama-qarshi turadi. Fixtening fikricha, absolyut sub'ekt «Men» va tabiat, ong va narsalar bir-biri bilan uzviy bog'langan, ularning hech birini ayrim ravishda bilib bo'lmaydi. Fixte ta'limotidagi dialektik fikrlar uning ijobiy tomonini hosil qiladi. Fridrix Vilgelm Iozef Shelling (1775-1854 yy.) Fixtening sub'ektiv «Men»ga asoslangan falsafaga o'zining ob'ektivlik birlamchi degan fikrini qaramaqarshi qo'yadi. Shelling ob'ektiv idealizmning yangi shakli — ayniyat falsafasini yaratadi. Ob'ekt bilan sub'ektning ayniyat g'oyasi Shelling ta'limotining asosiy muammosini tashkil qiladi. Olamdagi barcha narsa va hodisalar uningcha, mutlaq ruhning ifodasidir. Materiya uningcha, ongdan tashqari mavjud bo'lgan reallik emas, balki mutlaq ruhning alohidagi holatidir. Shuning uchun materiya va ruhni bir-biriga qarama-qarshi qo'yish mumkin emas. Bilish Shelling fikricha, «Men»ning o'z-o'zini anglash deganidir. Demak, bilishning ob'ektini ong tashkil etadi va uning yordamida «Men» o'zligini anglaydi. Ruh, jon va ularning tasavvurlari o'zinint faoliyatini, o'zligini bilishga qaratilgandir. Shelling falsafasida dialektika g'oyalari ham mavjud. Mutlaq ruh, «Men» uning fikricha, ob'ektivlik va sub'ektivlik kabi qarama-qarshiliklarning birligidan iborat. Ularning kurashi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar harakatining manbaidir. Uningcha, sub'ektivlik va ob'ektivlik birligidan iborat bo'lgan ruh (tezis), taraqqiyot jarayonida tabiatning shakllanishiga olib keladi (antitezis) va nihoyat tabiatdan yana ob'ektivlik va sub'ektivlikning birligi bo'lgan yuqori darajadagi ruhning taraqqiyotiga olib keladi (sintez).

Metafiziklarning fikriga qarshi chiqib, u tabiat doimo harakatda, uning manbaini qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi tashkil qiladi degan g'oyani ilgari suradi. Tabiatda hamma narsa bir-biri bilan chambarchas bog'langan, shuning uchun ham ularni bir-biridan ajratib qarash noto'g'ri. Fazo va vaqt bir-biri bilan bog'langan. Shellingning mazkur fikrlari nemis klassik falsafasining yirik namoyandasi Gegel tomonidan yanada rivojlantiriladi. Gegel (1770-1831 yy.) falsafasi XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlaridagi nemis idealizimining cho'qqisi va nihoyasidir. Gegel to'g'risida so'z borganda uning falsafasidagi ikki tomonni — dilektik usul va metafizik konservatik tizimini farq qilmoq zarur. Agar dialektik usul o'zida «ratsional mag'zini» — taraqqiyot to'g'risidagi ta'limotida gavdalantirgan falsafa shakli bo'lsa, uning diplomatik idealistik sistemasi esa konservativ taraqqiyotning to'xtab qolishini talab etadi va shuning natijasida dilektik usulga tubdan ziddir. Gegel ob'ektiv idealizm nuqtai nazarida turib «olam aqli», «olam ruhi», «mutlaq g'oya» bilan ifodalangan har qanday ruhiy ibtido tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalarning asosidir, real dunyodan tabiat va jamiyatdan ilgari ruhiy ibtido, «mutlaq g'oya», Xudo mavjud bo'lgan deb hisoblaydi. Gegel ta'limoti bo'yicha mutlaq g'oya o'z taraqqiyotida uch bosqichni: tezis, antitezis, sintezni bosib o'tadi: 1) g'oyaning o'z bag'rida, «sof tafakkur stixiyasida» rivojlanishi. Bunda g'oya bir-biriga bog'liq, bo'lgan va bir-biriga o'tib turadigan mantiqiy kategoriyalar tizimini o'z mazmunini ochib ko'rsatadi; 2) g'oyaning «o'zi shakl» ko'rinishida, ya'ni tabiat shaklida rivojlanishi; 3) g'oyaning tafakkurda va tarixida («ruhda») rivojlanishi. Bu bosqichda mutlaq g'oya yana o'z- o'ziga qaytadi va inson ongi faoliyatining turli ko'rinishlarida o'z mazmunini payqab oladi. Ammo Gegelning falsafiy sistemasida ijobiy tomonlari, ya'ni «ratsional mag'zi» ham mavjud. Bu uning dialektikasi va bilish nazariyasida o'z aksini topgan. Bu esa uning «Mantiqiy fani» asarida bayon etilgan. Bu asarida Gegel dialektikaning uch asosiy konun: 1.Qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni. 2.Miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga o'tish qonuni.

3.Inkorniinkor etish qonuni mohiyatini chuqur va atroflicha asoslab beradi. Shuningdek, uning asarlarida falsafaning barcha kategoriyalari ham tavsiflanib berilgan. Bilish nazariyasiga Gegelning qo'shgan hissasi shundan iboratki, u mantiqiy (mantiq) va bilish nazariyasining birligini asoslab berish bilan bir qatorda dialektik mantiqning birinchi kengaytirilgan tizimini yaratadi. Gegel bilish jarayonining xususiyatlari, haqiqatga erishish dialektikasi kabi masalalarni har tomonlama asoslab berdi. U dialektika qonuniyatlarini tabiat va ijtimoiy fanlarga tatbiq etib falsafaning hamma sohalarida chuqur iz qoldirdi. Gegel mantiq haqidagi ta'limotida mavjud olam bilan nazariy va amaliy faoliyatining muhim qonuniyatlari aloqador ekanligini ko'rsatib bergan edi. Nemis klassik falsafasining buyuk vakili faylasuf Lyudvig Feyerbax (18041872 yy.)dir. Feyerbax falsafada antropomantiqiy yo'nalish tarafdori edi. Ularning ta'biricha, inson tabiatining bir qismi, uning gultojidir. Shuning uchun dunyodagi hamma narsa insonga xizmat qilishi lozim. Falsafaning mavzusi inson va uning faoliyatidadir. Din insonga uning vafotidan keyingi dunyo haqida yo'l ko'rsatadi, falsafa unga shu dunyoda qanday yashashi kerakligini ko'rsatadi. Feyerbax fikricha, tabiat faqat inson orqali o'z-o'zini payqaydi va o'zi to`g`risida fikrlaydi. Tafakkurni borliqdan, ongni materiyadan ajratib qo'yuvchi idealistlarni u keskin tanqid qilib, tafakkurning borliqqa munosabati masalasi eng avvalo inson masalasi ekanligini ta'kidlaydi, chunki anglash va fikr qilish insonning xususiyatidir. Feyerbax ta'limotiga ko'ra, fazo va vaqt materiyaning borliq, shakllari, atributidir, harakat esa materiyaning mavjudlik usulidir. Feyerbax Gegelning idealistik falsafasini din bilan yaqin aloqada deb hisobladi. Shu tufayli, uning fikricha, dindan qutilish uchun Gegelning idealizmdan mutlaq ozod bo'lishi lozim. Feyerbax Gegel falsafasini, uning idealizmini tanqid qilish jarayonida undagi «ratsional mag'zini» ko'ra olmadi, ya'ni u Gegelning dialektik usulini, undagi o'zaro bog'lanish va taraqqiyot ta'limotini uning idealizmi bilan birga rad etdi.

Feyerbax dunyo va uning qonunlarini bilish mumkinligini inkor qiluvchi Kant agnostitsizmini tanqid qildi. U moddiy dunyoda inson tomonidan hali bilinmagan narsa va hodisalar juda ko'p ekanligini ta'kidlaydi, lekin inson ularni fan va amaliyotning taraqqiyoti davomida bilib olishga qodir, deb hisoblaydi. XIX asrning o'rtasida nemis faylasuflari Karl Marks (1818-1883 yy.) va Fridrix Engels (1820-1895 yy.) dialektik va tarixiy materializm deb nomlangan falsafani yaratdilar. V.I.Lenin (1870-1924yy.) tomonidan rivojlantirib sobiq Ittifoqda 70 yil davomida hukmron mafkura sifatida kishilarning ongiga majburan singdirilib kelingan mazkur falsafiy ta'limot ijtimoiy hayot, madaniyat, fan va boshqa sohalarda ko'pgina salbiy oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo'ldi. 5. Rus falsafasi Rus falsafasi taraqqyoti ikkita bir-biridan sifat jihatidan ajralib turadigan davr mavjudligi bilan tavsiflanadi: 1) XI-XVII asrlar; 2) XVII asr oxiridan XIX asrgacha bo'lgan vaqtni o'z ichiga qamrab oladi. Birinchi davrda asosan diniy-falsafiy qarashlar taraqqiy etib, unda olam Xudo tomonidan yaratilgan, insoniyat tarixi Xudoning marhamati bilan iblisning qora niyati o'rtasidagi kurashdan iborat, inson hayotining o'tkinchi, ruhning o'lmasligi, abadiyligi haqidagi g'oyalar o'z aksini topadi. X asrda qadimgi rus o'lkalarida yashagan xalqlar tomonidan xristianlik dinining qabul qilinishi bu yerda falsafiy fikrning shakllanishi va rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu borada kievlik metrapolit Illarionning “Qonun va yaxshilik haqida so'z”, “Ibodat” kabi asarlarini ko'rsatib o'tish joizdir. Shuningdek, “Igor qo'shini haqida so'z” (XII asr), “O'tkinchi yillar qissasi” (XI-XII asrlar) va boshqa adabiy yodgorliklar rus xalqining tarixi, madaniyati, ijtimoiy-falsafiy qarashlari to'g'risida qimmatbaho manbalar bo'lib hisoblanadi. XVII asrning oxiridan boshlab rus falsafasi taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Bu davr Pyotr I ning Yevropa madaniyati, fan va texnika yutuqlarini

Rossiyaga singdirish harakatlari bilan uzviy bog'langan bo'lib, u tabiat va jamiyat taraqqiyotiga ilm-fan nuqtai nazaridan yondashishga qaratilgan ilmiy-falsafiy fikrlarning vujudga kelishi bilan tavsiflanad Ushbu davri rus falsafasining yirik namoyondalaridan biri M.V.Lomonosov (1711-1765 yy.) edi. Uning ijodiy faoliyati nihoyatda har tomonlama bo'lib u kimyo, fizika, filologiya, she'riyat, tarix va boshqa fanlarning rivojlanishiga katta hissa qo'shgan. Lomonosov o'z davrining madaniyatida hukmron bo'lgan safsatabozlik qarashlariga qarshi chiqdi. Idealistik nazariyalarga u tabiat jismlarining tabiiy kelib chiqishi haqidagi g'oyalarini qarama-qarshi qo'ydi. “Yer qatlamlari” asarida o'simlik va hayvonot olamining evolyutsiyasi haqidagi farazni ilgari surdi va tabiatni o'rganish zarurligini isbotlab berdi. Lomonosov fikricha, tabiatdagi hamma narsalar materiyadan (atomlardan) tashkil topgan. U qadimgi atomistik nazariyani qo'llab-quvvatladi. Barcha narsalar atomdan tashkil topgan bo'lib, ular o'z navbatida mayda zarrachalar (korpuskulalardan) iborat, deb hisobladi. Korpuskulalar yoki molekulalarning turlicha qo'shiluvi narsalarning xilma-xilligini belgilaydi. Tabiat o'z qonuniga ega bo'lib, jismlardan tortib atomlargacha barcha hodisalar va o'zgarish jarayoni ana shu qonuniyatga bo'ysunadi, unga muvofiq vujudga keladi. Shuning uchun ular qandaydir tashqi kuchga muhtoj emas. Lomonosov materiya doimo harakatda, rivojlanishda degan g'oyani olg'a surgan, u materiya va harakatning saqlanish umumiy qonunini kashf etadi. Bu qonunni u 1748 yil 5 iyul kuni Eylerga yozgan maktubida ta'riflab bergan edi. Uning bu kashfiyoti XVIII asr tabiat fanlarida ilmda hukmron bo'lgan salbiy qarashlarga qat'iy zarba beradi. Lomonosov “Issiq va sovuqning sababi haqida o'ylar” asarida issiqlik yaratuvchi materiyaning alohida turli sifatidagi teplorod tushunchasini rad etadi va issiqlik jarayonlarining sababini materiya zarralarining harakatidan izlamoq kerak deb ko'rsatadi. Uningcha, materiyaning asosiy xossalari: ko'lamlilik, inertsiya

kuchi, shakl, o'tkazmaslik va mexanik harakatdan iborat. Shuningdek, Lomonosov “birinchi turtki”ni ham tabiatning rivojlanish sabablaridan biri deb hisoblaydi. Lomonosovning bilish nazariyasiga ko'ra, tashqi olam sezgilarimizning manbaidir. U Dekartning “tug'ma g'oyalar”i bilan Lokkning “ikkilamchi sifatlar” ta'limotiga qarshi chiqdi. Predmet va hodisalarning ichki sababini bilish uchun tajriba bilan tafakkur birligi zarur va u nazariy xulosalar orqali tekshirilishi lozim. Hissiy qabul qilish va ilmiy tushuncha birligi moddiy olamning turli qiyofasini beradi . Ijtimoiy hodisalarni tushunishda Lomonosov ma'rifatchilik nuqtai nazariga qo'shiladi va jamiyat hayotini faqat maorif vositasi bilan va xulq-atvorni takomillashtirish yo'li bilan yaxshilash mumkin, deb o'ylaydi. A.N.Radishchev (1749-1802 yy.) Rossiyadagi ilg'or fikrlarning namoyondasi. Uning falsafiy qarashlari “Inson, uning o'lishi va o'lmasligi haqida” asarida o'z ifodasini topgan. U moddiy dunyo ob'ektiv mavjud, u turli xil sifat, xususiyatlarga: og'irlik, shakl, harakat, rang va boshqalarga ega, materiya va harakat bir-biri bilan uzviy bog'liq, degan edi. Inson o'limidan keyin uning ruhi abadiy yashashi mumkinligini tasdiqlaydigan hech narsa yo'qligini ko'rsatgan. Bilish nazariyasiga doir fikrlarini bildirganda uningcha inson o'z bilimlarni sezgilar yordamida olamdan oladi, deb hisoblagan. U Dekartning “tug'ma g'oyalariga” qarshi chiqdi hamda tashqi olam inson bilimining manbai ekanligini asosladi. XIX asrda Rossiyada ijod qilgan V.G.Belinskiy (1811-1848 yy.), A.I.Gertsen (1828-1889 yy.), N.G.Chernishevsiy (1820-1880 yy.), N.A.Dabrolyubov (1836-1861 yy.), N.P.Ogaryov (1813-1877 yy.)lar ham falsafiy tafakkur rivojiga katta hissa qo'shganlar. Ular M.V.Lomonosov, A.I.Radishchev hamda nemis klassik faylasuflari Gegel, Feyerbaxlarning ilmiy falsafiy merosini atroflicha o'rganib chiqishdi, undagi ilg'or fikrlarni hisobga olib, yangi falsafiy ta'limot yaratdilar. Ular fikricha materiya birlamchi, ong yuksak darajada tashkil topgan materiyaning mahsuli, shu tufayli u ikkilamchidir. Dobrolyubov dunyodagi barcha jismlar harakat va rivojlanishda bo'lgan yagona materiyaning turli-tuman

holatlaridan iborat: materiya abadiy, u hech kim tomonidan yaratilmagan va yo'qolib ketmaydi, u faqat o'zining shaklini o'zgartiradi xolos, dunyoda materiyadan ajralgan hech qanday kuch yo'q, deb ta'kidlaydi. Rus ma'rifatparvarlarining katta yutuqlaridan biri ularning tabiat qonunlarining ob'ektiv xususiyatga ega ekanligini ilmiy asoslab berganliklari bo'ldi. Ular fikricha, faqat tabiatgina emas, uni boshqarib turuvchi qonunlar ham ob'ektiv mavjuddir. Chernishevskiy Kant va uning izdoshlarining qonunlar faqat bizning ongimizda mavjuddir, degan xulosasiga qarshi chiqib, tabiat qonunlari inson aqlining mahsuli emas, ular ongdan tashqarida va unga bog'liq bo'lmagan holda mavjuddir, deydi. Chernishevskiy fikricha, tabiatdan g'oyalarni izlash samarasizdir, chunki u har xil sifatga ega bo'lgan turli-tuman materiyadangina tashkil topgan. Inson materiya taraqqiyotining umumiy zanjirida joylashgan. U toshdan tortib, o'simlikkacha, daraxtdan hayvonot dunyosigacha, jumladan insonning o'zi ham materiyaning turli uyg'un birikmalaridandir, deb ta'kidlaydi. Gertsen materiya va ruh chambarchas bog'langan, shuning uchun ularni birbiridan ajratishga hojat yo'q, deb ko'rsatadi. Rus demokratlari dinga qarshi keskin kurash olib bordilar. Ular fikricha, din xalq ommasi ongini zaharlovchi, hukmron sinf manfaatlariga xizmat qiluvchi vositadir. Din kishilarning tabiat kuchlari oldidagi ojizligidan kelib chiqadi. Ular fikricha, inson dunyoni bilishi mumkin. Bilish jarayoni hissiy va mantiqiy jihatlardan tashkil topgan. Ular ob'ektiv dunyoni bilish mumkinligini tan olmaydigan skeptik va agnostiklarni qattiq tanqid ostiga oldilar. Belinskiy skeptitsizm va agnostitsizmni og'ir va xavfli kasalga o'xshatib, “fikrning paralich bo'lishi”, deb tavsiflaydi. Chernishevskiy Kantning “narsa o'zida”ni bilish mumkin emas, degan fikrlariga qarshi kurashadi. Rus demokratlari dialektikaga oid chuqur farqlarni bildirdilar. Ular Gegel dialektikasini yuqori baholagan bo'lsalarda, uning ta'limotidagi kamchiliklarni ham atroflicha ochib tashladilar.

Ular metafiziklarga qarshi chiqib, tabiat va ijtimoiy hayotni doimo rivojlanishda va o'zgarishda, deb hisoblaydilar. Hayot, Belinskiy fikricha, betinim harakat va rivojlanishdadir. “Yashash” olg'a qarab rivojlanish”, demakdir, degan qoidaga asoslanib, Gegelning “doira bo'ylab taraqqiyot” ta'limotiga qarshi chiqdilar. Harakat va rivojlanishning sababini narsa va hodisalarning o'zidan qidiradilar. Rivojlanishning manbai ichki qarama-qarshiliklar kurashidadir. Rus taraqqiyparvarlari falsafa tarixida birinchi bo'lib falsafiy ta'limotlarni sinflar va siyosiy partiyalar kurashi bilan sug'orilganligini ko'rsatdilar. Ular siyosiy va falsafiy nazariyalar har doim ham yuz berayotgan hodisalar ta'sirida bo'lishini, bular esa hayot hodisalari yuz berishini tezlashtirishga yoki sekinlashtirishga qaratilganini ta'kidlaydilar. Rus ilg'or demokratlarining falsafa tarixida tutgan o'ziga xos o'rni, ular dunyo hodisalarini tushuntirishda XVII asr faylasuflariga nisbatan bir qadam oldinda bo'lganliklaridadir. Shuningdek, ular falsafasi, oldingi materialistik ta'limotlardan farqli o'laroq, jamiyat a'zolarini harakatga, jamiyatni o'zgartirishga undaydigan ta'limot edi. Rus falsafasida materialistik dunyoqarash bilan bir qatorda diniy falsafiy qarashlar ham taraqqiy etgan. Ular markazida e'tiqod va bilim asosiy o'rin egalladi. Diniy falsafaning yirik namoyondalari V.Solovev (1853-1900 yy.), Berdyaev (1870-1948 yy.), slavyanofillar falsafasining tarafdorlari S.N.Bulgakov , P.A.Florenskiy , kantchilik guruhiga N.O.Losskiy , S.L.Frank, G.G.Shpnetlar ham o'ziga xos falsafiy fikrlarni bildirishga muvaffaq bo'lganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab rus falsafasi taraqqiyotida uchinchi davr boshlandi. Bunda G.V.Plexanov (1856-1918 yy.) katta rol o'ynadi. Plexanovning falsafiy fikrlari uning “Tarixga monistik qarashning rivojlanishi masalasiga doir”, “Materializm tarixiga oid ocherklar”, “Tarixda shaxsning roli masalasiga doir” va boshqa asarlarda bayon etilgan.

Plexanov tarixni materialistik g'oyalar asosida tahlil etib, ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong munosabatlarining murakkabligini ko'rsatdi. U dinning kelib chiqishi, jamiyatda tutgan o'rni hamda uning ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan aloqadorligi haqida o'z fikrlarini bayon etdi. Rossiya falsafiy tafakkurini rivojlantirishda V.I.Lenin (1870-1924 yy.) o'ziga xos hissa qo'shgan. U XIX asr oxirida tabiat fanlari sohasida ro'y bergan tub o'zgarishlarning sabablarini tahlil qilib, fizikaviy idealizmning mohiyatini ochib berdi. U o'zining asarlarida dialektika nazariyasi, dialektika va metafizikaning qarama-qarshiligi, idealizmning gnoseologik ildizlari, shuningdek jamiyat taraqqiyotiga oid bir qancha masalalarni yoritib berdi. 6. XX asr falsafasi Demak, qadimgi Sharq, O'rta Osiyo, Garb falsafasining markazida borliq, tabiat, ong, inson, jamiyat, ularning mohiyati va rivojlanish qonuniyatlari, birbiriga ta'siri va o'zaro aloqadorligi, voqelikni bilish yo'llari kabi muammolar asosiy o'rinni egallab kelgan. Mazkur muammolar hozirgi davr falsafasining ham diqqat markazida turibdi. Lekin, avvalgi davrlarga nisbatan, yuqorida ko'rsatib o'tilgan muammolar hozirgi kunda keng va chuqurroq qiziqish uyg'otmoqda. Buning boisi shundaki, fan taraqqiyoti va amaliyot bizga mazkur masalalarning yangi tomonlari, murakkab qirralarini ochib bermoqda, ular esa o'z navbatida yangicha falsafiy yondashishni taqozo etmoqda. XX asr falsafasining xususiyati shundan iboratki, falsafaning yuqorida qayd qilingan an'anaviy masalalari bilan bir qatorda hozirgi davr taraqqiyotidan kelib chiqqan bir qator yangi muammolarda ham o'z ifodasini topgan. Buni biz psixoanaliz (ruhiy tahlil) falsafasidan yaqqol ko'rishimiz mumkin. Mazkur falsafiy oqimning yirik namoyondalari Zigmund Freyd (1856-1939 yy.), K.Yung (18751961 yy.), E.Fromm (1900-1980 yy.) hisoblanadi.

Z.Freydning fikricha, har bir kishida ong va ongsizlik tomonlari mavjud. Ong ostida katta miqdorda ilgaridan saqlanib kelayotgan ichki kechinmalari, iztiroblari uning tashqi ong faoliyati va harakatlarini belgilaydi. Odamlarning bolalik davriga xos bo'lgan iztiroblari, kechinmalari ong tomonidan «esdan chiqarib», ongsizlik diyoriga qarab siqib yuborilgan. Har bir kishi o'zida katta miqdorda qo'rquv, ilohiy kuchlarga ishonch hissiyotlarini saqlab yuribdilar. Ular kishilarni qiynab har xil asab kasalliklarini keltirib chiqarishga sabab bo'lmoqdalar. Z.Freyd o'zining « Я », « Оно », « Тотем и табу », « Толкование сновидений », « Психопаталогия обыденной жизни » va boshqa asarlarida inson ongi uchta darajadan tarkib topgan, deydi: 1. Mendan yuqori ( Сверх Я — сверхсозанание ). Unga odob-axloq qoidalari, axloqiy nazorat, ota-onalar tomonidan man etilgan qoidalar kiradi. 2. Ong-Men ( Я ). 3.Ongsizlik-U ( Оно ). Bunga ong tomonidan siqib chiqarilgan instinktlar, iztiroblar, jinsiy, agressiya instinktlari kabilar kiradi. Mazkur instinktlar insonlarga ilgarigi hayvoniy va ibtidoiy hayotdan meros bo'lib o'tgan. Ongga (Menga) doimiy ravishda, bir tomondan, Mendan yuqori ( сверх Я ) tomonidan man qilingan qoidalar, ikkinchi tomondan, ong ostidagi-ongsizlik — U ( Оно ) instinktlari ta'sir ko'rsatib turadi. Shu tufayli kishilar turli asab kasalliklariga mubtalo bo'ladi. Oddiy kishilar mazkur holatdan o'zidagi ongsizlikni san'at, fan, ijtimoiy faoliyatga safarbar etish orqali chiqishga muyassar bo'ladilar. Shuning uchun ham buyuk san'at asarlari, ilmiy kashfiyotlar, odatda ongsizlik instinktlarining ta'siri ostida yuzaga keladi. Z.Freyd ta'limotini uning shogirdi K.Yung yanada rivojlantiradi, mazmunan boyitadi. K.Yung kishilarda shaxsiy ongsizlikdan tashqari kollektiv, «urug'» ongsizlik mavjud degan g'oyani ilgari suradi. Kollektiv ongsizlik, ajdodlarimiz tabiat bag'rida yashagan davrda mujassamlashgan va avloddan-avlodga meros bo'lib o'tib kelayotgan

kechinmalarni, iztiroblarni tashkil etadi. Inson ongi ham shaxsiy ham kollektiv kechinmalar, iztiroblar ta'siri ostida rivojlanadi. Mazkur kechinmalar odatda uxlagan vaqtda tush ko'rish jarayonida yaqqol namoyon bo'ladi, deydi K.Yung. E.Fromm, Z.Freyd ta'limotini ijtimoiy munosabatlarni tahlil etishga tadbiq etib, bir qator yangi fikrlarni ilgari suradi. Pozitivistlar barcha haqiqiy, «ijobiy» (pozitiv) bilimlarni ayrim fanlarning natijasi yoki ularni sintetik birlashtirish natijasi sifatida olish mumkin deydilar. Ular real voqealikni chuqur tadbiq, qilishga qaratilgan falsafa alohida fan bo'lish huquqiga ega emas, deb da'vo qilganlar. Pozitivizm XIX asrning 30-40 yillarda vujudga kelgan. Uning asoschisi fransuz faylasufi O.Kont hisoblanadi. Pozitivizm uchta asosiy ko'rinishga ega: 1) O.Kont pozivitizmi; 2) Empiriokrititsizm; 3) Neopozitivizm. Kont fan o'zidan ustun turuvchi hech qanday falsafaga muhtoj emas degan g'oyani ilgari suradi. Kont fikricha, fan falsafaning «metafizik» muammolari bilan qiziqmaydi, u idealizmni ham, materializmni ham rad qiladi. Mohiyat va sababni ochib beradigan da'voga taalluqli metafizik qoldiqlar fandan haydab chiqarilishi kerak. Shuning uchun fan hodisalarini izohlamaydi, balki izlaydi va «nima uchun» degan savolga emas, balki «qanday» degan savolga javob beradi. Pozitivizm tabiiy-ilmiy kashfiyotlarni aqliy-falsafiy nazariyalarga qaramaqarshi qo'yadi va mutlaq to'g'ri deb qabul qiladi. Pozitivizmning ikkinchi tarixiy shakli — R.Avenarius va E.Max empiriokrititsizm (maxizm) falsafasining vazifasi barcha fanlarning umumiy xulosalarini sistemalashtiradigan «sintetik» sistemasining nazariyalaridan iborat bo'lmasdan, balki ular ishlab chiqqan sub'ektiv-idealistik asosi ilmiy bilish nazariyasini yaratishdan iborat deb biladi. Masalan, Max sezgini inson bilishi mumkin bo'lgan yagona «reallik» yoki butun mavjudotning «elementi» deb qaraydi. XX asrning 20-yillarida neopozitivizm vujudga keldi. Uning vujudga kelishida ingliz mantiq olimi, matematik va faylasufi B.Rassel va avstriya faylasufi

L.Vitgenshteyn muhim rol o'ynadilar. Mantiqiy pozitivizm o'tgan asrning 20-yillari boshlarida M.Shlik tomonidan tashkil qilinib, uning tarkibiga R.Karnap, O.Neyrat va boshqalar kelib qo'shilgan «Vena to'garagi» vujudga keldi, Shunga o'xshash qarashlarni Berlindagi «Empirik falsafa jamiyati» (G.Reyxenbax, V.Dubislav), Varshava maktabi (K.Vidunevich, L.Xvistek) a'zolari rivojlantirdilar. Angliyada esa bu qarashga A.Dj.Ayer qo'shildi. A.Puankare konventsializmi va pragmatizmning bir qator g'oyalari bilan to'ldirilgan maxizm neopozitivizmning asosiy g'oyaviy manbai hisoblanadi. Neopozitivistlar dunyo haqidagi barcha bilimlarimizni faqat konkret empirik fanlar beradi, deb ta'kidlaydilar. Afsuski falsafa xususiy fanlardan tashqari, dunyo haqida birorta yangi qoidani ko'tarib chiqara olmaydi, hech kanday dunyo tasvirini yarata olmaydi. Uning vazifasi fanlar va ayrim bilimlarning xulosalarini mantiqiy tahlil qilish va tushuntirishdan iborat. Neopozitivistlar falsafani faqat tilning mantiqiy tahlili bilan aynan bir narsa degan holda falsafadan falsafiy muammolarni chiqarib tashlashga va bu bilan uni amalda yo'q qilishga harakat qiladilar. Neopozitivistlar mantiqiy tahlil qilishning muhim vazifalaridan biri mazmunga ega bo'lgan gaplarni ilmiy nuqtai nazarda mazmundan mahrum bo'lgan gaplardan uzoqlashtirish va fanni «mazmunsiz» gaplardan «tozalash»dan iborat deb biladilar. Empirik tajribada sinab ko'rilgan gaplar haqiqiy, sinab ko'rilmaganlarini esa soxta deb hisoblaydilar. Ana shunga suyanib, neopozitivistlar falsafaning muammolarini sinab ko'rilishi mumkin bo'lmagan soxta muammolar deb qaraydilar. Verifikatsiya yoki sinab ko'rish neopozitivizm nuqtai nazarida gapni tajriba («hissiy ma'lumotlar, kuzatishlar»)ning ayrim oxirgi amallari bilan taqqoslashdan, yoxud uni xuddi shu faktni qayd qiladigan gap bilan taqqoslashdan iborat. Shu tariqa gap sezgi yoxud sezgidan kelib chiqadigan gap bilan taqqoslanadi. Neopozitivizm shu tarzda o'z davrida ingliz faylasuflari Berkli va Yum bayon qilgan sub'ektiv idealistik bilish nazariyasining asosiy g'oyasi

(«ongimizdagi faktlardan yoki bu faktlar haqidagi fikrlardan boshqa narsani bila olmaymiz va bilishimiz mumkin emas»)ni qayta ta'kidlaydi . Verifikatsiya tamoyili fanda real qo'llaniladigan sinashning elementar tamoyilidir. Agar «ko'chada yomg'ir yog'moqda» degan gapni tushunishimiz kerak bo'lsa, uni biz, ko'chaga qarab tekshirib ko'ramiz. Bu elementar usulni umumiy tamoyilga aylantirish noto'g'ri bo'ladi, chunki fanning ko'pgina haqiqatini hissiy verifikatsiya yo'li bilan isbotlab berish mumkin emas. XX asrning 30-yillarning o'rtalariga kelib, mantiqiy pozitivistlar o'zlarining ta'limotini qayta ko'rib chiqishga majbur bo'ldilar. Agar ilgari ular fan tilining mazmun tomoniga e'tibor bermasdan faqat shaklan sintaksis qoidalari bilan shug'ullanib kelgan bo'lsalar, 30-yillarning oxiriga kelib mantiqiy pozitivistlar ishlarida ko'pincha semantik problemalarga, ya'ni so'z va ifodalarning mazmuni muammolariga e'tibor bera boshladilar. Semantik muammolar mantiqi A.Tarskiy va pragmatizmga yaqinroq bo'lgan amerikalik pozitivist U.Morrisning ishlarida yaqqol ko'rina boshladi. Shundan boshlab tilni tahlil qilish uch sohaga ajratiladi. Tilning uni qo'llayotganlarga munosabati — pragmatika; uning yordamida ta'bir qilinayotgan narsa o'rtasidagi munosabat — semantika; til ifodalari o'rtasidagi munosabat — sintaksis. Uch qismdan iborat ta'limot semantika nomini oldi. Neopozitivistlar so'z va belgilarning mazmuniga e'tibor berishga o'tish bilan o'zlarining tahlil qilish ob'ektiga katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan (masalan, elektron hisoblash kurilmasini yaratish uchun bir qator mantiqiy, lingvistik, psixologik) muammolarni kiritadi. Semantika muammolarning umumiy zaminida tilning kommunikatsiya shakllari va ahamiyatini tahlil qilishga turli tomonlardan yondashgan har xil maktablar va oqimlar uchrashadilar. Karnap va Tarskiy guruhi matematik mantiqiy masalalar bilan bog'langan simvolik ifodalarni tadqiq qilishga kirishdilar. Richard Ogden tarafdorlari lingvistika bilan bog'liq holda semantika muammolarini ishlay boshladilar. Korjibskiy, S.Cheyz va boshqalarning «umumiy semantika» deb nomlangan guruh ijtimoiy munosabatlarni

«yaxshilash», ijtimoiy ziddiyatlarni «hal qilish» uchun tilni semantik tahlil qilishdan foydalanishga urindilar. So'nggi guruh tarafdorlarining fikriga ko'ra, mazkur so'zni ifodalaydigan unga mos «referent» yoki yagona hissiy faktni topish mumkin bo'lgan so'zlargina ahamiyatga ega bo'larmish. Bundan kelib chiqadiki, mavhum «kapitalizm», «fashizm», «agressiya», «ekspluatatsiya» kabi ko'pgina so'zlar hech qanday mazmunga ega bo'lmaydi. Odamlar umumiy tushunchalar real mavjudligini o'ylab, o'zida doimiy tashvish, ziddiyat va nizolar manbaini yaratadilar. Urushlar, siyosiy kurashlar, turli to'qnashuvlarning sababi so'zlarni noto'g'ri qo'llash oqibati emish. Pragmatizm — yunoncha «pragma» so'zidan olingan bo'lib, amaliyot degan ma'noni bildiradi. Pragmatizm har xil idealistik va diniy oqimlarning qo'shilishidan tarkib topgan XX asr falsafasidir. Uning asoschisi Charlz Pirs (1839-1914 yy.), Pragmatizmning yirik namoyondalaridan Uilyam Djems (1842- 1920 yy.), Djon Dyui, Uinn va boshqalar. Mazkur falsafiy oqim ayniqsa AQShda keng tarqalgan, chunki u o'zining chiqib kelishi, qarashlari va maqsadlari bilan mazkur mamlakatda keng tarqalgan tadbirkorlarning, ya'ni o'rta sinfning maqsadlarini ifodalaydi. Pragmatizm paydo bo'lishidanoq eski falsafiy qarashlardan voz kechib inson harakati, faoliyati tahliliga asoslangan falsafiy tushunchalarni ilgari suradi. Inson faoliyati uning hayoti tarzini, yashash shaklini tashkil etar ekan, ana shu faoliyatni yaxshilashning yo'llari,tezlashtirish vositalari bormi, degan savolga javob qidiradilar. An'anaviy falsafaning bilish nazariyasini tanqid qilib, inson faoliyatida bilish emas, ishonch va uning mustaqilligi alohida o'rin tutadi degan g'oyani ilgari suradi. Inson bilmaslikdan bilishga emas, shubhadan, ikkilanishdan ishonchga qarab borishi kerak. Pragmatizm ta'limotida haqiqat muammosi asosiy o'rin egallaydi. Haqiqat, kishilar manfaatiga xizmat qiladigan, ularni muayyan maqsadlarga yetaklovchi, undovchi tushunchadir. Boshqacha aytganda, haqiqat muvaffaqiyatga

erishish, kishilar maqsadining amalga oshishidir. Haqiqatning mezonini, Dyui fikricha, kishilarga uning nafi, foydasi qay darajada tegishliligi tashkil etadi. Yerning hosildorligini dehqon kuzda ekinlarni yig'ishtirib olgan daromadga qarab aniqlaydi, — deydi D ь yui. Ekzistentsializm (lotincha «existentia» — yashash, mavjudlik so'zidan olingan) yoki «yashash falsafasi» — hozirgi zamon falsafiy ta'limotlarining eng ko'p tarqalganlaridan biri. Ekzistentsializm falsafa sifatida XX asrning 20-yillarida vujudga kelgan. Uning asosiy vakillari Germaniyada M.Xaydegger, K.Yaspers, Fransiyada P.Marsel, Sh.T.Sartrlardir. Ekzistentsial muammolar ekzistentsialistlar uchun falsafiy qarashlarning barcha sohalarini tashkil qiladi, ya'ni insonning yashashidan kelib chiqadigan muammolar hisoblanadi. Individning yashashi va o'limi, yoxud «yashash usuli»ning barchasidagi tashvishlar va o'lim oldidagi doimiy qo'rquv — mana shularning hammasi ekzistentsialistlarni hayajonlantiradigan masalalaridir. Ekzistentsialist uchun faqat o'zlarining xususiy yashashi va uning yo'qlik harakati ahamiyatlidir. Ekzistentsialistlar falsafaning predmeti — borliq deb e'lon qiladilar. Lekin, ular fikricha, «borliq» tushunchasi aniqlab bo'lmaydigan narsa bo'lib, uni hech qanday mantiqiy tahlil qilish mumkin emas. Shunday ekan borliqqa kirib borish uchun boshqacha, g'ayri ilmiy, irratsional yo'lni izlash kerak emish. Narsalarning borlig'i butunlay anglab bo'lmaydigan bo'lsa ham, ekzistentsialistlarning fikricha, borliqning bitta turi biz uchun yetarli darajada ma'lum: bu faqat o'zimizning mavjudligimizdir. Lekin yashash, ular fikricha qandaydir ichki va ifodalanmaydigan tushunchadir: yashashlik hech qachon ob'ektiv ifodalab bo'lmaydigan narsa, chunki biz o'zimizga chetdan qarashga qodir emasmiz. Uni shuningdek, ratsional bilish ham mumkin emas, uni tushunishning birdan-bir usuli bevosita ichki tuyg'ularimiz bilan boshdan kechirishdan iborat. Ekzistentsializm — bu shunday falsafaki, uning yagona predmeti insonning yashashligi, aniqrog'i yashashlik kechinmasidir. Turli xil yashashlikning

borliq usullari ichidan ekzistentsialistlar yashashlikni to'laroq ochib beradiganlarini izlaydilar. Qo'rquv yashashlikni to'laroq ochib beradigan usullardan biridir. Daniyalik S.Kerkegor izidan borib, ekzistentsialistlar qo'rquvni barcha yashashlikning asosida yotadigan kechinmasi deb hisoblaydilar. Qo'rquvning bilish sohasidagi ahamiyati, ekzistentsialistlar ko'rsatib o'tishicha shundan iboratki, u yaxshilikning o'zining poyoniga, nihoyasiga ro'para qilib qo'yadi, uni yo'qlik yoki hech narsa bilan qarama-qarshi qilib taqqoslaydi. Hech narsaga bo'lgan yashashlik munosabatida yashashlikning o'zi oydinlashadi. Qo'rquv sharoitida dunyo qavsga olinganday bo'ladi va inson o'zi bilan tanholikda, o'zining mavjudligida qoladi. K.Yaspersning taxminicha, inson yashashi (hayoti) «chegara vaziyati»da oydinlashadi. Bu o'lim, azob, uqubat, kurash, aybdorlik, diniy jazava, ma'naviy nogironlik va hokazolar. Faqat mana shu paytlarda inson haqiqiy bo'lmagan, kundalik, oddiy sharoitlarda yashiringan o'zining chinakam yashash usulini o'z ixtiyori bilan tanlab oladi. Albatta kishilar hayotida qayg'u ham, kasallik ham, azob ham bo'ladi, ularning borligini inkor qilish mumkin emas. Ammo azob, qo'rquv va o'limni inson yashashining asosi va negizi deb hisoblash uchun, ijtimoiy hayotning tanazzuliga yuz tutgan davri uchun xarakterli bo'lgan aqliy kayfiyat bo'lishi kerak. S.Kerkegorning fikricha, inson yashashining cheklanganligini oshkora etuvchi qo'rquvda inson o'limiga, hech narsaga, o'zining munosabatini tanlash zaruriyatiga ro'baro' keladi, ana shu tanlash imkoniyatiga ega o'z navbatida erkinlikni ko'rsatadi. Ekzistentsialistlar insonning erkinligi uning aktiv faoliyatida emas, uni o'rab olgan muhitni qayta o'zgartirishda ham emas, balki qo'rquvda namoyon bo'ladi, degan bema'ni fikrni qabul qilib oladilar. Ekzistentsialistlarning ta'kidlashicha, inson o'zining mohiyatini o'zi erkin tanlaydi, u o'zini hayotga qanday hozirlasa, shunday bo'lib qolaveradi. Inson — bu qandaydir tugallanmagan narsa, bu doimiy imkoniyat, loyiha. U kelajakka intiladi va o'zini oldindan uzluksiz rejalab boradi, o'z-o'zining chegarasidan chiqadi. U ixtiyoriy tarzda — «o'zini tanlaydi» va o'zini tanlashga to'la ma'suliyat his qiladi.

Barcha ekzistentsialistlar erkinlikka alohida tayanadi, chunki ular erkinlik faqat insonga xos bo'libgina qolmasdan, balki uning yashashligini tashkil qiladi. Ular — inson erkinlik deb ta'kidlamoqdalar. Mana shu asosda ekzistentsialistlar o'zlarining erkinlik haqidagi ta'limotini o'z falsafasining gumanistik xarakterini ifodalovchi, insonni ulug'lovchi ta'limot ekanligini ko'rsatmoqchi bo'ladilar. Biroq ular erkinlik individining faqat ichki holati, kayfiyati, kechinmasi, deb tushunadilar. Zaruriyatga qarama-qarshi qo'llangan va jamiyatdan holi bo'lgan bunday erkinlik har qanday mazmunini va ahamiyatini yo'qotib, quruq rasmiy tamoyilga, tuturiqsiz so'zlamoqqa aylanadi. Ekzistentsialistlar inson erkin bo'lsa ham bu erkinlik tanlash jarayoni yuz beradigan muayyan sharoit bilan cheklangan deb hisoblaydilar. Ularcha, inson o'zining hayoti sharoitini o'zi ta'minlaydi. Tashqi olam insondan tashqari mavjud bo'lgan qandaydir narsa emas, balki inson yashashligi va u bilan uzviy bog'liq bo'lgan, uning muhiti, uning tashvishlari dunyosi, deb tasavvur qilinadi. Ekzistentsialistlar fikricha, o'lim dahshatidan qo'rqqan inson o'zicha jamiyatdan joy izlaydi. Unga aralashib ketib, u odamlarning umuman o'limga mahkumligi bilan o'ziga-o'zi dalda beradi va bu bilan o'zining o'limi haqidagi fikrini haydaydi. Lekin jamiyatdagi individning hayoti haqiqiy emas: bu insonning faqat yuzaki, tashqi, kundalik yashashligi. Uning haqiqiyligi tanxo mavjudlikda yashiringan, bu faqat individual ozchilikka ma'lum. Ekzistentsializm falsafasida qayta-qayta bitta g'oya takrorlanadi: inson o'lish uchun yashaydi. M.Xaydegger uchun o'lim bu insonning so'nggi imkoniyati; J.Sartr uchun bu barcha imkoniyatlarning oxiri, barcha ekzistentsialistlar uchun yuqori transtsendent reallik — bu o'lim. Ekzistentsialistlar o'limni inson yashashining maqsadi, mohiyatiga aylantirib, mazmunsiz hayot haqida xulosa keltirib chiqaradi, ijtimoiy hayotni va inson faoliyatini yo'qqa chiqaradi. Hozirgi zamon diniy falsafasining eng ko'p tarqalgan maktablaridan biri neotomizm bo'lib, u o'rta asrda yashagan Foma Akvinskiy ta'limotining

tiklanishidadir. Neotomizm katolik cherkovi markazi Vatikanning rasmiy falsafasidir. Uning ko'zga ko'ringan vakillari J.Mariten, E.Jelson, G.Manzer va boshqalar hisoblanadi. Neotomizm falsafasining asosiy g'oyasi shundan iboratki, ularcha din, e'tiqod va bilim o'rtasida to'la garmoniya mavjud, xudo tomonidan berilgan ikki haqiqat manbai sifatida ular bir-birini inkor etmaydi, balki bir-birini to'ldiradi. Neotomistlar bilim bo'lmagan joydagina e'tiqod kerak, deb tan oladi, ularni ko'rko'rona irratsional e'tiqod qoniqtirmaydi. Ular e'tiqod oqilona bo'lishi va mantiqiy asosga suyanishi kerak, degan qat'iy fikrda turadilar. Haqiqiy e'tiqodning manbai ular fikriga ko'ra, muqaddas kitobga o'xshagan ilohiy qudratdir. Uning mazmuni g'ayritabiiy va teologiya sohasiga to'la taalluqli bo'ladi. Inson «muqaddas kitoblar»da yozilgan narsalarga ishonishi uchun u xudoning borligiga shak keltirmagan va unga e'tiqod qo'ygan bo'lishi kerak. Xudoning mavjudligini isbotlash - bu falsafaning ishi va buni u sof mantiqiy vositalar bilan yetkazishi lozim. Hozirgi zamon tomistlari Foma Akvinskiy tomonidan kiritilgan xudo borligining barcha “dalillari”ni qabul qiladilar, shu bilan birga, dunyo xudo ishtirok etishining yangi “guvohlarini” izlaydi, buning uchun u yoki bu muammolarni yechishda fan oldida turgan qiyinchiliklardan foydalanadilar. Xudo mavjudligi va dunyoning yaratilishini asoslash uchun «koinotning issiqlikda halok bo'lish nazariyasi», koinotning «benihoyaligi» haqidagi gipoteza, hayot va psixikani tushuntirishning murakkabligi va hokazolar qo'llaniladi. Neotomistlar ta'limotiga moddiylik va ma'naviylik dualizmi xarakterlidir, ammo bu o'rinda har doim moddiylik ma'naviylikka bo'ysungan bo'lishi kerak. Neotomistlarning asosiy usuli shundan iboratki, yagona ob'ektiv moddiy dunyoning turli xil qarama-qarshi tomonlari xilma-xil dunyoga taalluqli bo'ladi va pirovardida ular xudoning aralashishi bilan tushuntiriladi. Ular abadiylik va benohoyalilikni xudoga, nihoyalik va vaqtinchalikni esa dunyoga bog'laydilar. Neotomistlar dunyoni o'zgaruvchanlikda va nisbiy doimiylikda, harakat va strukturada ko'radilar. Birok, shu bilan birga, bu qarama-qarshiliklar yagona

moddiy dunyoda qanday munosabatda bo'lishligini tahlil qilishda harakatni, narsalarning moddiyligini o'tkinchi nihoyali narsalarga, sukunat, turg'unlikni esa xudoga tirkab qo'yadilar. Bu bilan neotomistlar harakatni o'zidan kelib chiqqan holda tushuntirish mumkin emas, balki uni tushuntirish uchun harakat manbai bo'lgan xudo tushunchasini kiritmoq lozim, deb tasdiqlaydilar. Hozirgi zamon tomistlari irratsializmni inkor qiladilar va aqlning afzalliklarini tan oladilar. Ammo tomistlar «ratsionalizm»i soxta ratsionalizm bo'lib, insoniy aql fan oldidagi g'ayri aqliy haqiqat ochilishiga qaratilgan bo'ladi. Aqlni, e'tiqodni himoya qilishga majbur qilib, neotomistlar bilimlar manbai bo'lgan falsafani yo'qqa chiqaradilar. Neotomizmning ijtimoiy-siyosiy ta'limoti xususiy mulkchilikning abadiyligi va jamiyatning sinflarga bo'linishini «tabiiy» deb tan olishga asoslanadi. Neotomistlar jamiyatdagi ziddiyatlar ayrim kishilarning gunohi, diniy oyatlarni esdan chiqarish, xristian aqidalariga rioya qilmaslikning oqibati deb e'lon qiladilar. XX asr falsafasining oqimlaridan birini fenomenologiya tashkil etadi. Mazkur oqimning asoschisi Gusserl (1859-1938 yy.) hisoblanadi. Uning izdoshlari M.Sheler, N.Gartman, M.Xaydegger va boshqalar. Gusserl o'zining «Mantiqiy izlanishlar» nomli ikki jilddan iborat bo'lgan asarida fenomenologiya falsafasining predmetini borliq va real ong emas, balki, «sof ong» tashkil etadi, degan g'oyani ilgari suradi. Uning yozishicha, fenomenologiya har xil kechinmalar orqali namoyon bo'ladigan «sof ong» haqidagi ta'limot. «Sof ong»ning kechinmalari, iztiroblari, tushunchalari, fenomenlar haqiqatni bilishga olib boradigan yagona yo'ldir. «Sof ong» o'zining tushunchalari, fenomenlari yordamida ob'ekt bilan sub'ektni o'zaro bog'lab turuvchi vositadir. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turganidek, Gusserl bilish nazariyasining predmetini fenomenlar oqimi tashkil etadi. Fenomenlar uning fikricha, quyidagi to'rtta qatlamlardan tashkil topadi. 1. Nutq, yozuv ma'nosini ifodalash uchun ishlatiladigan til shakllari; 2. Bilishga intilayotgan sub'ektning ruhiy kechinmalari,

iztiroblari; 3. Bilish jarayonida namoyon bo'ladigan kechinmalar, iztiroblarning asl ma'nosi; 4.Ana shular orqali ifodalanadigan «narsa». Mazkur qatlamlar yordamida falsafa «sof ong» mohiyatini bilishga erishadi. Gusserlning fenomenologiyasi Platon tomonidan rivojlantirilgai «g'oyalar dunyosi» haqidagi ta'limotning o'ziga xos ko'rinishidir, xolos. Gusserl fanning rivojlanishi, inqirozga tushish masalalari haqida ham bir qator g'oyalarni ilgari surgan. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, XX asr olimlari falsafa fanining mavhum masalalari bilan chegaralanib qolmasdan fan-texnika taraqqiyoti, bozor munosabatlari sharoitida yuzaga kelgan hayotiy muammolar, ya'ni inson mohiyati, uning ichki imkoniyatlari, iztiroblari, kechinmalari, qiziqishlari, yashashi, o'limi, ong va ongsizlik, aql va e'tiqod, ularning o'zaro aloqadorligi kabi masalalar ustida fikr-mulohazalar yuritganlar. Bu esa, falsafa fani o'tmishda ham hozirgi vaqtda ham voqelikda sodir bo'layotgan jarayonlarni chuqur va atroflicha aks ettirishda qudratli ma'naviy kuch vazifasini bajarib kelayotganligidan dalolat beradi. Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher.Axloqshunoslik.Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - Т .,2000.

9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida остида . - T.: Sharq, 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

O'xshashlar

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyutsiyasi. Qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)

Italiya falsafasi pifagorchilar falsafiy ta’limoti. Eley falsafiy maktabi