Фалсафа маданият тизимида - Falsafa - Referatlar

Фалсафа маданият тизимида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.5 KB

Ko'chirib olish

Фалсафа маданият тизимида Режа: 1. Фалсафа ва фан 2. Фалсафа ва санъат 3. Фалсафа ва дин

Фалсафа ва аниқ фанлар ўзининг дастлабки қадамла ри даноқ бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлиб келган. Қадимги жамиятларда диний-мифологик (афсонавий) тасаввурлар, фалсафий ғоялар ва эмпирик илмий билимлар бир биридан ажратилмаган, синкрет (қоришган ҳолда) ягона, бирини бошқасидан ажратиб бўлмайдиган даражада эди. Кейинчалик ривожланиш мобайнида фалсафа ва фан ҳали талайгина умумийликни сақлаган ҳолда ўзига хос хусусиятларга эга бўла бошлайди. Фан ўзининг етук шаклига саноат революцияси давридан эриша бошлайди, баъзи илмий фанлар эса фақат XIX-ХХ асрлардангина шакллана бошлади. Шу сабабли кўпгина замонавий илмий ғоялар ўзининг дастлабки шаклида фалсафий қарашлар таъсирида ишлаб чиқилган. Бу, масалан, атом, Қуёш тизимининг табиий келиб чиқиши, синергетика ва бошқалар тўғрисидаги ғояларга тегишли. Фалсафа доирасида илмий билишда қўллан ил адиган мантиқий-мето до - логик восита ишлаб чиқилди. Арасту, Форобий, Ибн Сино, Бэкон, Декарт, Лейбниц, Х егел кабилар мантиқ қонунлари, индуктив, дедук тив, диалектик ва бошқа методларни бевосита ишлаб чиққан файла суф лардир. Хусусан, диалектик метод энг илғор замонавий илмий фан лардан бири - синергетика нинг кўпгина қоидаларида ўз аксини топди. Фалсафа фанга нисбатан муносабатда фақат методологик функцияни бажариб қолмайди. У дунёқараш бўлгани ҳолда у ёки бу илмий ғоянинг шаклланиши (ёки тўхтатиш)га таъсир кўрсатган. Масалан, Европа ўрта аср даврида фалсафа илоҳиёт га бўйсунгани ҳолда, ҳар қандай фикрга арасту- христиан талқини нуқтаи назаридан қараб, илмий фикрнинг эркин ривожланишини тўсиб қўйган. Ўз навбатида фалсафа ҳам аниқ фан лар нинг кучли таъсирига учраган ва учрамоқда. Агар илгари атроф муҳит тўғрисидаги кўпгина ғоялар, одатда, мушоҳ а да-спекулятив (қуруқ мулоҳазага асосланган) шаклда натурфалсафа асосида вужудга келган бўлса, фаннинг ривожланиши давомида эмпирик маълумотлар ва табиий илмий назарий хулоса лар нинг тўпланиши туфайли

фан мушоҳидавий мулоҳазалар ва қуруқ мулоҳазалар дан қутулибгина қолмай, балки ўзи ҳам фалсафага таъсир ўтказа бошлади. Фалсафа фан доирасида олинган далилларни инобатга олмаслиги мумкин эмас. Бундан ташқари фалсафанинг ўзи у ёки бу даврда табиатшуносликнинг у ёки бу идеалларини кўзда тутади. Масалан, XVII-XVIII асрларда механиканинг етакчи илмий фан сифатида шаклланиши мазкур даврда европа фалсафасининг механистик шаклига сабаб бўлди. Деярли барча, ҳаттоки инсон ва жамиятда юз бераётган жараёнлар ҳам механика қонунлари асосида шарҳланди. Бугунги кунда фалсафа ўз ғояларини табиат ва жамият тўғрисидаги фанларда кечаётган жараёнларсиз ривожлантира олмайди. Фалсафа ва фаннинг ўзаро муносабатларидаги яна бир жиҳат и фалсафа илмий билишдаги турли соҳа ютуқларини мувофиқлаштиради, умумлаштиради ва уларни имкон қадар умумлаштирган фалсафий категорияларда акс эттиради. Дунёни билиш нафақат қонунларни акс эттирувчи категория ва тушунчалар, балки санъатда яратиладиган образлар, олий шакллар, яъни бадиий образлар орқали ҳам амалга оширилади. Ҳар қандай билиш инсоннинг иккита билиш қобилияти: рационал ( а қл ий ) , мавҳум-мантиқий (абстракт- мантиқий ) ва ҳис этиш, образли-таъсирчанлик (образли- эмоционал)дан иборат. Мантиқ ва психологиянинг илмий ижод соҳасидаги кейинги тадқиқотлари кўпгина асосий илмий кашфиётлар дастлаб ҳиссий- образли шаклда мавжуд бўлишини кўрсатди. Фақат кейингина унга тафаккур ила ишлов берилганидан сўнг қатъий мантиқий шаклни эгаллайди. А.Эйнштейн, Н.Бор ва бошқа буюк олимлар санъатнинг ўз шахсий илмий ижодидаги аҳамиятини таъкидлаган лар . Санъат фалсафадан олдин ибтидоий, диний-афсонавий дунёқараш негизида пайдо бўлган ва ибтидоий амалиётнинг бевосита эҳтиёжлари билан белгиланган. Қояг а ўйиб ёзилган тасвирлар сюжети, диний маросим қўшиқлари ва рақслари амалий йўналишга эга бўлган. Улар ибтидоий инсон учун ҳаётий аҳамиятга эга вазиятларни шунчаки образли шаклда акс

эттирмасдан, балки мана шу вазиятларга ўз таъсирини кўрсатиш мақсадига интилганлар. Фалсафа вужудга келиши билан у санъатнинг ривожланишига таъсир кўрсатувчи кучли омилга айланди. Масалан, Япониянинг рассомлик санъати («сумие» жанри)ни дзен-буддизм фалсафий принципларини билмасдан туриб тушуниш мумкин эмас. Ҳаттоки бадиий материаллар (юпқа қоғоз ва жуда кўп миқдорда сиёҳни сиғдирадиган мўйқалам) ва чизиш техникаси (чизиқлар имкони борича тез ва кам миқдорда чизилиши керак) ҳам мана шу принципларга бўйсунган. Қоғоз ва мўйқалам, чизиш техникасини танланиши илҳомнинг ниҳоятда қисқа вақтда акс этиши билан аниқланади. Ҳеч қандай сусткашлик ва қайта ишлашга йўл қўйилмайди. Манзара ўйланган, оқилона мулоҳазали режани аста-секин меъёрига етказиш билан эмас, балки деярли бир лаҳзада яратилиши керак. Мана шунинг ўзи билан дзен-буддизмнинг энг муҳим принципи- сатори (фикрнинг ойдинлашуви) амалга ошади, унга эса иррационализм, интуитивизм, бир лаҳзалилик хосдир. Шунингдек дзен- буддизм принциплари япон поэзиясида («хайку» жанри) 1 ҳам мужассамлашган. Фалсафанинг европа санъатига таъсири тўғрисида ҳам гапириш мумкин. Масалан, Юнонистон ва Рим санъати ўзида коинотни тушуни шга йўналтирилган антик дунёқараш хусусиятларини акс эттирган. Шунингдек антик ҳайкалтарошлик инсоннинг ташқи, жисмоний, тана кўринишини астойдил ифодалашга уринган, инсоннинг ички дунёси (микрокосм) эса иккинчи даражали ҳисобланган. Ўрта аср европа санъатида диний дунёқарашнинг излари ёрқин ифодаланган. Иконалар чизиш, псалтирдаги диний қ ўшиқлар, черков хор қўшиқлари санъатдаги етакчи йўналишларга айланади. Метафизик (диалектик бўлмаган) тафаккур хос бўлган Янги даврда, шунингдек ушбу фалсафий парадигмага хос хусусиятлар санъатга таъсир кўрсатган. 1 Қаранг : Судзуки Д. Дзэн-Буддизм. Бишкек. 1993. 402-409 -б .

Бугунги кунда рассомчилик, адабиёт, театр, мусиқа, кинематография, хореография, архитектурадаги барча бир мунча аҳамият л и йўналишларда у ёки бу фалсафий дунёқарашнинг излари мавжуд. Масалан, реализм ва сюрреализм нинг фарқи фақат ижро техникасида эмас. Мазкур йўналишлар ни шаклланган фалсафий-методологик йўл-йўриқларни билмасдан туриб, уларни тушуниш мумкин эмас. Ўз навбатида санъат дунёни бадиий тасаввур қилиш сифатида фалсафага катта таъсир кўрсатади. Дин ҳам фалсафа каби дунёқарашлардан биридир. Шу туфайли уларнинг тақдири аввал бошдан чатишиб кетган. Фалсафа ҳам, дин ҳам дунёнинг дунёқараш таърифини яратади, тафаккурнинг маълум усуллари ва қадриятлар тизимини шакллантиради. Диний онгни ташвиш га солган воқеа- ҳодисалар кўпинча фалсафий тафаккур соҳасига ҳам даҳлдор. Буларнинг ҳаммаси фалсафа ва динни бирлаштиради. Бироқ улар ўртасида принципиал фарқлар ҳам мавжуд. Мантиқий рационал асосларга суянадиган фалсафадан фарқли ўлароқ дин эътиқодга асосланади. Диннинг мана шу принципиал хусусиятини христиан черкови оталаридан бири Августин қуйидаги постулатни ифодалаганда қайд этган: «Тушуниш учун ишонаман». Эътиқод принципининг ҳаддан зиёд ифодасини Тертулл а н берган: «Ишонаман, чунки – бемаъни (абсурд)дир ». Ҳар қандай дин ақида (догма)ларга асосланган. Уларнинг асосида Худо томонидан юборилган ваҳий – ўгитлар, тамойиллар ва муқаддас илоҳий матнлар ётади. Ўзининг «илоҳий» тусдалиги туфайли муқаддас матнлар ўзгармасдир, уларга шубҳали қараш эса - Худо га шак келтиришдир. Фалсафий тафаккур ҳеч қачон у ёки бу даражада ақидапараст бўлмаган десак, хатоликка йўл қўйган бўламиз. Биро қ у кўпинча ҳур фикрли бўлган. Дин билан фалсафа ўртасидаги муносабат турли давр ва ҳар хил минтақаларда турлича тушунилган ҳамда ифодаланган. Бир хил таълимотларда фалсафа - бу «диннинг йўлдоши ва эмишган опа- синглисидир»: иккаласи ҳам битта, ягона билиш мавзусига эга, бироқ мулоҳаза усули билан фарқланади (Ибн-Рушд); бошқасида у – ўз бекаси

илоҳиёт нинг ювош хизматкори (П.Дамиани), учинчи таълимотларда эса ҳақиқий фалсафа - диннинг мухолифи ва батамом қарама-қаршисидир дейилади (К.Маркс, Ф.Ницше, Б.Рассел). Ўрта аср Европасида фалсафий ҳур фикрликка қарши католик черков и томонидан инквизиция қўллан ил ган, ХХ асрда эса СССРда фалсафий атеизм диний дунёқарашга қарши уруш эълон қилди. Ҳар қандай ривожланган диний тизим ҳамиша ўз ақидаларини тасдиқлаш учун фалсафанинг мантиқий-методологик воситасидан фойдаланган ва фойдаланмоқда. Шу боис католицизм, ислом, будд ави й ва бошқаларнинг фалсафий доктрина, таълимотлари тўғрисида гапириш мумкин. Диний ғояларга асосланган томизм ва нетомизм, тасаввуф, тейярдизм каби фалсафий йўналишлар ҳам мавжуд.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари

Фалсафа – мафкура

Фалсафа фалсафаси

Фалсафа – методология